Norbert Rogosz
Racja stanu, praworządność i sprawy
prywatne w działalności Gn.
Pompejusza w 52 r. p.n.e.
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 189-201
2010
N o rb ert R ogosz
U n iw e r s y te t Ś lą s k i w K a to w ic a c h
Racja stanu, praworządność i sprawy prywatne
w działalności Gn. Pom pejusza w 52 r. p.n.e.
N ie u d a n e p ró b y p rz e z w y c ię ż e n ia p o g łę b ia ją c ej się fa li k ry z y s u , k t ó r a od 54 r. n ę k a ła R e p u b lik ę , s k ło n iły r z y m s k ic h p o lity k ó w w p o c z ą tk o w y m o k re s ie 52 r. do p o w ie rz e n ia G n. P o m p e ju s z o w i s ta n o w is k a k o n s u la b e z k o le g i1. W sk a z y w a ło to , że z d o k u c z a ją c y m i R z y m ia n o m p a to lo g ia m i b y li o n i sk ło n n i ro z p ra w ie się z a w s z e lk ą cen ę. G łó w n y m b o w ie m z a d a n ie m P o m p e ju s z a było p rz y w ró c e n ie ła d u i b e z p ie c z e ń s tw a w sto lic y 2. W iad o m o je d n a k , iż w p o p rz e d n ic h l a ta c h z w ła s n e j in ic ja ty w y d ą ż y ł o n do s ię g n ię c ia po w ła d z ę w p o s ta c i d y k t a t u r y 3. Ś w iad cz y ło to , że b y ła m u o n a p o tr z e b n a do o b ro n y w ła s n y c h in te r e s ó w i re a liz a c ji p r y w a tn y c h z a m ie rz e ń . Z a n ty c z n y c h te k s tó w w ie m y ró w n ie ż , iż p ia s tu ją c w s p o m n ia n y k o n s u la t, ró w n ie in te n s y w n ie z a b ie g a ł o n z a ró w n o o s p ra w y w ła s n e , j a k i p u b lic z n e . N ie z a w sz e z r e s z tą z g o d n ie z o b o w ią z u ją c y m i w te d y u s ta w a m i4. Z a m ia r e m a u t o r a n in ie jsz e g o a r t y k u ł u j e s t w ięc z a a k c e n to w a n ie w ó w c z e sn e j a k ty w n o ś c i P o m p e ju s z a d w ó ch je j a sp e k tó w , d z ia ła ń m a ją c y c h n a w z g lę d z ie d o b ro p a ń s tw a i p rz y w ró c e n ie w n im p r a w o rz ą d n o ś c i, a p rz e d e w s z y s tk im p o s u n ię ć o p r y w a tn y m
1 Ascon., In Mil. p. 35-36 (Clark) Liv., per. CVII; Vell. Pat. II 47.3; Suet., lal. 26.1; Plut.,
Pomp. 54.4-5; Cass. Dio XL 50.4-5; A. Neuendorff, Die römischen Konsalwahlen von 78-49 v. Chr., Breslau 1913, s. 66-73; P. Stein, Die Senatssitzangen der Ciceronischen Zeit (68-43),
Münster 1930, s. 52; J.M. Connant, The Younger Cato: A Critical Life with Special References to
Plutarch’s Biography, Ann Arbor 1953, s. 150; J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wyborcze od Salli do Cezara, Wrocław - Warszawa - Kraków 1966, s. 151-152; M. Bonnefond-Coudry, Le Sénat de la Repabliqae romaine de la guerre d’Hannibal à Auguste, Rome 1989, s. 211, 214,
241, 527-531; A. Yakobson, Elections and Electioneering in Rome. A Study in the Political
System of the Late Republic, ser. „Historia Einzelschriften”, z. 128, Stuttgart 1999, s. 58, 171.
2 Potwierdzają to różne wypowiedzi starożytnych autorów: Cic., Mil. 23.61; 24.65; 26.70; Liv., per. CVII; Vell. Pat. II 47.3. Por też: Plut., Caes. 28.4; Pomp. 54.4.
3 Powierzenie mu jej starali się rozpropagować zwłaszcza związani z nim trybunowie ludowi: Plut., Pomp. 54.2; App., B.C. II 19.71-20, 73; 23.84; Cass. Dio XL 46.4-5; 50.3-4; J.P. Borle, Pompée et la dictature, 55-50 av. J.C., ser. „Les Etudes Classiques” 20 (1952), s. 168-180.
4 Zwrócili na to uwagę Plutarch (Pomp. 55.3-7; Cat. Min. 48.4-5), Appian (B.C. II 24.92 94) i Kasjusz Dion (XL 53.2; 55.1-56.3).
c h a r a k te r z e , k tó r e m ia ły d o p ro w a d z ić do o s ią g n ię c ia celów n ie k o n ie c z n ie z g o d n y c h z p r a w e m i d o b re m R e p u b lik i.
A n ty c z n i a u to r z y n a w ią z y w a li do te j k w e s tii, o m a w ia ją c ró ż n e s p ra w y łą c z ą c e się z trz e c im k o n s u la te m G n. P o m p e ju s z a . N a jle p ie j z o sta ło to z a s y g n a liz o w a n e w b io g ra f ia c h P o m p e ju s z a , K a to n a M ło d szeg o i C e z a r a n a p i s a n y c h p rz e z P l u t a r c h a 5. P o d o b n ie w r e la c ja c h A p p ia n a czy K a s ju s z a D io n a 6. W iele w z m ia n e k , z w ła sz c z a z w ią z a n y c h ze sp o so b e m s p r a w o w a n ia w sp o m n ia n e g o k o n s u l a t u p rz e z P o m p e ju s z a , z n a jd u je się w n a p is a n e j p rz e z C yce ro n a m o w ie w o b ro n ie T. A n n iu s z a M ilo n a i k o m e n ta r z a c h do n ie j7. M n iej in fo rm a c ji, a le rz e c z o w y ch i b a rd z o is to tn y c h d la o m a w ia n e g o t u z a g a d n ie n ia , z a w ie ra ją : b io g ra fia C e z a r a a u to r s tw a S w e to n iu s z a , p r z e k a z W e lle ju sz a P a t e r k u l u s a i p e rio c h y L iw iu szo w eg o d z ie ła 8.
P ro b le m u ję ty w ty tu le n in ie js z e g o a r t y k u ł u n ie b y ł d o tą d p rz e d m io te m b a d a ń . J e d n a k n ie k tó r e je g o a s p e k ty , n a jc z ę śc ie j w m a rg in e s o w y m s to p n iu , s iłą rz e c z y z o s ta ły z a s y g n a liz o w a n e w p r a c a c h A .J. M a r s h a lla , N . R og o sza i C. C a m b rii, n a w ią z u ją c y c h do n ie k tó r y c h z a g a d n ie ń łą c z ą c y c h się z trz e c im k o n s u la te m G n. P o m p e ju s z a 9, lu b w p o św ię c o n y c h m u f r a g m e n ta c h b io g ra fii te g o p o te n ta ta , n p . a u to r s tw a W . D r u m a n n a i P. G ro e b e ’go, M. G e lz e ra , J . v a n O o te g h e m a , J . L e a c h a , R. S e a g e ra , P. G r e e n h a lg h a , L. A m eli V alv erd e, K. C h r is ta czy M. D in g m a n n a 10. P o d o b n ie w sze rzej z a k ro jo n y c h o p ra c o w a n ia c h ró ż n y c h b a d a c z y d o ty czą cy ch w y b o ró w 11, z w ią z a n y c h z n im i p a to lo g ii12,
5 Plut., Caes. 28.4-5; Pomp. 54.4-56.2; Cat. Min. 47.3-48.5. 6 App., B.C. II 23.84-25.97; Cass. Dio XL 44.2-3;50.4-56.3.
7 Cic., Mil. 1-38. Wiadomości uzupełniające dane zawarte w tej mowie mieszczą się w Scholia Bobiensia oraz komentarzach Askoniusza i Gronovianusa. W korespondencji wielkiego mówcy z 52 r. bardzo ogólne informacje o działalności Pompejusza w tym czasie znajdują się zaledwie w trzech listach. Zob.: Cic., ad fam. III 1.1; V 18.1-2; VII 2.2-4.
8 Suet., lul. 26.1; Vell. Pat. II 47.3-4; Liv., per. CVII. Drugorzędne dane o sprawach rozpatrywanych w niniejszym artykule znajdują się także w innych cytowanych tu tekstach źródłowych.
9 A.J. Marshall, The lex Pompeia de provinciis (52 B.C.) and Cicero’s Imperium in 51-50 B.C.
: Constitutional Aspects, ANRW, cz. 1, t. 1, ed. H. Temporini, Berlin - New York 1972, s. 887
921; N. Rogosz, Lex Tribunicia de Caesare absente consule creando, PH 76 (1985), s. 1-13; C. Cambria, La „quaestio ex lege Pompeia de vi", INDEX 30 (2002), s. 347-381.
10 W. Drumann, P. Groebe, Geschichte Roms in seinem Übergange von dem republikani
schen zur monarchischen Verfassung, t. 4, Leipzig 1908, s. 535-536; M. Gelzer, Pompeius,
München 1949, s. 181-192; J. van Ooteghem, Pompee le Grand, batisseur d’Empire, Louvain - Namur - Paris 1954, s. 438-467; J. Leach, Pompey the Great, London 1978, s. 155-161; R. Seager, Pompey. A Political Biography, Berkeley - Los Angeles 1979, s. 142-150; P. Green- halgh, Pompey the Republican Prince, London 1981, s. 81-93; L. Amela Valverde, Cneo Pom-
peyo Magno. El defensor de la Republica romana, Madrid 2003, s. 217-226; K. Christ, Pompe ius. Der Feldherr Roms, München 2004, s. 130-134; M. Dingmann, Pompeius Magnus. Machtgrundlagen eines spätrepublikanischen Politikers, Rahden 2007.
11 Zob. literaturę cyt. w przyp. 1.
12 H. Kowalski, Przemoc jako metoda walki wyborczej w Rzymie w okresie schyłku republi
ki (78-50 r. p.n.e.), AUMCS, Sect. F, 38/39 (1983/1984), s. 75-91; idem, Przekupstwa wyborcze w Rzymie w okresie schyłku republiki, „Rocznik Lubelski” 29-30 (1987-1988), s. 7-16.
s ą d o w n ic tw a 13, u s tr o ju R e p u b lik i14 czy k o n flik tó w w e w n ę trz n y c h m a ją c y c h m ie jsc e w o s ta tn im s tu le c iu je j d z ie jó w 15.
P o o b ję c iu s ta n o w is k a k o n s u la b e z k o le g i p o zy cja P o m p e ju s z a w p a ń s tw ie u le g ła w z m o c n ie n iu . N a a r e n ie p o lity c z n e j w y s u n ą ł się w ięc n a p ie r w szy p la n i p r z e ją ł n a n ie j in ic ja ty w ę . Z a d e c y d o w a ła o ty m n a d z w y c z a jn a w ła d z a P o m p e ju s z a , je g o a u t o r y t e t o ra z p o s ia d a n e p rz e z n ie g o w p ły w y 16. N ie b e z z n a c z e n ia b y ły te ż z w ią z a n e z n im o c z e k iw a n ia . P o p r a w y s y tu a c ji w sto lic y sp o d z ie w a n o się b o w ie m p r z e d e w s z y s tk im po n im . S e n a t n a to m ia s t i d o m in u ją c y w n im o p ty m a c i b y li w ty m k o n te k ś c ie p o s trz e g a n i je d y n ie ja k o czy n n ik w sp ierający i dopełn iający 17. D z ia ła n ia zm ierzające do u n o rm o w a n ia sy tu a c ji w R zym ie p ro w ad ził w ięc p rz e d e w sz y stk im on. J e ż e li n a w e t rea liz o w a ły je ró żn e in sty tu c je , n p . try b u n a ły sąd o w e ścigające o d p o w ied zialn y ch za p a n u ją c y w te d y w R z y m ie n ie ła d , to P o m p e ju s z je in ic jo w a ł o ra z k o n tro lo w a ł18.
W ó w cze sn ej a k ty w n o ś c i P o m p e ju s z a b a rd z o w y ra ź n ie z a z n a c z a ły się d w a ro d z a je d z ia ła ń . J e d n e m ia ły u z d ro w ić s y tu a c ję w sto lic y 19. P o n ie w a ż
13 M.C. Alexander, Trials in the Late Roman Republic 149 B.C. to 50 B.C., Toronto - Buffalo - London 1990, s. 149-160; E.S. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic, Berkeley - Los Angeles - London 1974, s. 337-350.
14 F. de Martino, Storia della costituzione romana, t. 3, Napoli 1973, s. 181-187; F. Cassola, A. Labruna, Linee di una storia delle istituzioni repubblicane, Napoli 1991, s. 359-361. 15 E. Meyer, Caesars Monarchie und das Principat des Pompejus, Stuttgart - Berlin 1922, s. 229-245; J. Dickinson, Death of a Republic. Politics and Political Thought at Rome 59-44
B.C., New York - London 1963, s. 157-164; E. Betti, La crisi della repubblica e la genesi del principato in Roma, Roma 1982, s. 369-380. Por. też: K. Bringmann, Geschichte der römischen Republik, München 2002, s. 338-340; A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004, s. 349-350;
M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2008, s. 143; R. Syme, Rewolucja
rzymska, Poznań 2009, s. 39-40.
16 Zob. w tym kontekście: Cic., ad fam. III 1.1; V 18.2; VII 2.2; Mil. 23.61; 24.65; 26.70; Liv., per. VII; Plut., Caes. 28.5; Cat. Min. 47.2-3; App., B.C. II 23.84-85; 25.95; Cass. Dio XL 50.4-5; A. Afzelius, Die politische Bedeutung des jüngeren Cato, „Classica et Mediaevalia” 4 (1941), s. 177-179; J. Korpanty, Rozwój politycznej roli jednostki w Republice Rzymskiej i jego
odbicie w literaturze, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk 1971, s. 64. Niektórzy badacze
współcześni (np. W. Will, P Magnus, Cn. Der Gegner Caesars, [w:] Der Neue Pauly, t. 10, 2001, szp. 104; A. Ziółkowski, op. cit., s. 350; M. Jaczynowska, M. Pawlak, op. cit., s. 143) władzę Pompejusza przyrównują do dyktatury lub określają jako w istocie dyktatorską. Inaczej po strzega ją R. Syme (op. cit., s. 40).
17 Świadczyć o tym może mała aktywność senatu i najwybitniejszych optymatów z wyjąt kiem Katona, który doradzał Pompejuszowi. Jedynym polem większej aktywności innych sena torów był ich udział w składach sędziowskich orzekających w licznych wtedy procesach. I to zależało jednak od Pompejusza: Cic., Mil. 2.4; 5.12-13; 6.14; 8.21-22; 11.31; 24.65; 38.105; Plut., Pomp. 56.3; Cat. Min. 48.3; App., B.C. II 25.95; Cass. Dio XL 50.5; 52.1. Zob. w tym świetle: A. Afzelius, op. cit., s. 177-179; R. Fehrle, Cato Uticensis, Darmstadt 1983, s. 209-214; Por. też: L.A. Burckhardt, Politische Strategien der Optimaten in der spaten römischen Repu
blik, ser. „Historia Einzelschriften”, z. 57, Stuttgart 1988, s. 156-157.
18 O tych aspektach aktywności Pompejusza: Cic., ad fam. V 18.2; VII 2. 2; Mil. 5.12-13; 8.21-22; 38.105; Plut., Pomp.55.4; App., B.C. II 23.87; 24.89; Cass. Dio XL 52.1-3. Por. też: J.M. Connant, op. cit., s. 152 i n.
19 Było to jego główne zadanie. Szczególnie mocno wyeksponował to Cyceron w mowie wygłoszonej w czasie procesu Milona, patrz zwłaszcza Mil. 23.61; 24.65; 26.70.
p o s ia d a ł o n u p r a w n ie n ia k o n ie c z n e d la p rz y w ró c e n ia w n ie j ła d u , d la o s ią g n ię c ia te g o c e lu n ie m u s ia ł p o d e jm o w a ć p o s u n ię ć n ie z g o d n y c h z p ra w e m . M ógł n a w e t k re o w a ć now e. M ia ł b o w ie m in ic ja ty w ę u s ta w o d a w c z ą i k o n ie c z n e do te g o w s p a rc ie . U s ta w y s p rz y ja ją c e p rz y w ró c e n iu w sto lic y b e z p ie c z e ń s tw a i p o r z ą d k u m ó g ł w ięc p rz e fo rs o w a ć b e z ja k ic h k o lw ie k p ro b le m ó w 20. W p o c z y n a n ia c h P o m p e ju s z a m o ż n a by ło j e d n a k ró w n ie ż d o s trz e c d z ia ła n ia n ie z g o d n e z p r a w e m i r a c ją s t a n u R e p u b lik i. P o u z y s k a n iu n a d z w y c z a jn e j w ła d z y w p o s ta c i k o n s u la tu b e z k o le g i m ó g ł so b ie b o w ie m pozw olić n a n ie p r z e s tr z e g a n ie p r a w a o ra z z a n ie d b y w a n ie in te r e s ó w p a ń s tw a . U ja w n iło się ta k ż e w te d y je g o d ą ż e n ie do re a liz a c ji celów p r y w a tn y c h 21.
W d z ia ła ln o ś c i P o m p e ju s z a d o m in o w a ły oczyw iście p o s u n ię c ia zg odne z p ra w e m , m a ją c e n a c e lu u n o r m o w a n ie s y tu a c ji w s to lic y R e p u b lik i. J e d n a k a u to r z y a n ty c z n y c h te k s tó w do te g o a s p e k tu je g o a k ty w n o ś c i o d n ie ś li się ja k b y z p e w n y m d y s ta n s e m i o w ią ż ą c y ch się z n im in ic ja ty w a c h in fo rm u ją o gólnie, n ie w d a ją c się w szczegóły22. M o żn a w ięc o d n ie ść w ra ż e n ie , iż ta k ic h d z ia ła ń P o m p e ju s z a n ie było w iele, a ta k ż e iż n ie p rz y w ią z y w a ł o n do n ic h w ięk szej u w a g i. J e s t to je d n a k w ra ż e n ie m y ln e . P o n ie w a ż b y ły o czek iw an e, ru ty n o w e i n ie m ia ły p o s m a k u se n sa c ji, n ie w z b u d z iły w śró d ow ych dziejopi- sów w ielk ieg o z a in te r e s o w a n ia . W b re w ty m w ra ż e n io m , w c z a sie trzecie g o k o n s u la tu P o m p e ju s z a b y ły je d n a k w jeg o d z ia ła ln o śc i n a jw a ż n ie jsz e . B yło ich te ż z d e c y d o w a n ie w ięcej n iż p o z o s ta ły c h 23. G d y b y ic h n ie p o d ją ł i p o m y śln ie n ie zrea liz o w ał, in n e p o su n ię c ia n ie b y łyby m ożliw e, gdyż w R zym ie n a d a l p a n o w a ły b y ch a o s i a n a rc h ia . W iadom o zaś, że w ra z z u p ły w e m c z a su sy tu a c ja w stolicy u le g a ła p o p ra w ie, a po k ilk u m ie sią c a c h w róciła do n o rm a ln e g o s ta n u .
W p ie rw s z e j k o le jn o śc i P o m p e ju s z ro z p o c z ą ł z w a lc z a n ie p rz y b ie ra ją c e j n a s ile a n a r c h ii, sz c z e g ó ln ie ty c h je j p rzejaw ó w , k tó r e m ia ły z w ią z e k z z a o s tr z a ją c ą się ry w a liz a c ją o n a jw y ż s z e g o d n o ści i w ła d z ę w R e p u b lic e . B yły o n e b o w ie m n a jw a ż n ie js z ą p rz y c z y n ą k ry z y s u , w k tó r y m się w te d y z n a la z ła . Z a d a n ie to , c zy li w a lk ę z a n a r c h i ą w y b o rc z ą , t r a k t o w a ł p r io r y te to w o 24.
20 Najlepszym tego przykładem było przeprowadzenie przez niego lex Pompeia de ambitu i lex Pompeia de vi, mimo różnych zastrzeżeń Katona i stronników Cezara: Plut., Cat. Min.48.3; App., B.C. II 23.87-24.89.
21 Niektóre takie tendencje dobrze wyeksponował w biografii Pompejusza Plutarch: 55.3-56.3. Zob. też: App., B.C. II 24.94; Cass. Dio XL 51.1-3; 55.1; 3-4; 56.2-3.
22 Widać to zwłaszcza w przekazach typowo historiograficznych, których autorzy nadmienili o różnych aspektach działalności Pompejusza w 52 r.: Liv., per. CVII; Vell. Pat. II 47.3-4; App.,
B.C. II 23.87-24.93; Cass. Dio XL 52.1-53.3. Por. także: Plut., Pomp. 55.4; Cat. Min. 48.3.
23 Wnioski te doskonale potwierdzają niektóre wzmianki Wellejusza Paterkulusa (II 47.3), Plutarcha (Pomp. 55.7) czy Appiana (B.C. II 24.89; 92; 25.95).
24 Zdecydowanie jednoznacznie dał temu wyraz Wellejusz Paterkulus (II 47, 3). Zob. też: Cic., Mil. 1.1; 5.12-6.16; 8.21; 24.65-67; Plut., Pomp.55.4; App., B.C. II 23.87; 24.89-92. Był to efekt rozpowszechnienia się od dłuższego już czasu różnego rodzaju przestępstw wyborczych. O tym patrz: H. Kowalski, Organizacja przekupstw wyborczych w Rzymie w okresie schyłku
republiki, [w:] Antiquitas, t. 9, red. E. Konik, Wrocław 1983, s. 107-118; idem, Przemoc..., s. 75-91;
idem, Przekupstwa wyborcze..., s. 7-16; A. Lintott, Electoral Bribery in the Roman Republic, „Journal of Roman Studies” 80 (1990), szczególnie s. 2-3, 6-11.
W z w ią z k u z ty m s ta r o ż y tn i a u to r z y w y e k s p o n o w a li w sw o ic h te k s t a c h ś c ig a n ie p rz e z n ie g o p o lity k ó w o d p o w ie d z ia ln y c h z a is tn ie ją c y w te d y w sto lic y n ie ła d . Z w ró cili te ż u w a g ę n a to , że P o m p e ju s z b a rd z o się w t e d z ia ła n ia a n g a ż o w a ł, a d z ię k i sw y m s ta r a n io m i z a b ie g o m d o p ro w a d z ił do w y to c z e n ia im p ro c e só w 25. D b a ł je d n a k o s p ra w ie d liw e t r a k to w a n ie o s k a rż o n y c h . N a d z o ro w a ł p ra c ę tr y b u n a łó w r o z p a tr u ją c y c h p o p e łn io n e n a d u ż y c ia o ra z są d z ą c y c h p o szc z e g ó ln e w y k ro c z e n ia sądów . Z a p e w n ia ł im ta k ż e b e z p ie c z e ń s tw o i m o ż liw o ść p ra w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia 26. W w ie lu ro z p r a w a c h b r a ł o so b iście u d z ia ł, a n ie k tó r y m tr y b u n a ło m są d o w y m p rz e w o d n ic z y ł. D z ię k i te m u t r y b u n a ły i s ą d y fu n k c jo n o w a ły s p r a w n ie 27.
Z w a lc z a n ie a n a r c h ii w ią z a ło się ta k ż e z w y g a s z a n ie m z a b u r z e ń , g dyż w s p rz y ja ją c y c h te m u o k o lic z n o śc ia c h o ra z w m o m e n ta c h z a o s tr z a n ia to c z ą cy ch się w R z y m ie ro z g ry w e k p o lity c z n y c h d o ch o d ziło do n ic h n a d u ż ą sk a - lę 28. P o m y ś ln e ro z w ią z a n ie te g o p ro b le m u u m o ż liw iło b y p rz y w ró c e n ie w m ie ście ła d u , z w ła s z c z a n a fo r u m p u b lic z n y m . To z a ś b a r d z o in te r e s o w a ło P o m p e ju sz a , gdyż od tego z a le ż a ła re a liz a c ja jego s tra te g ic z n y c h celów 29. J a k n ajszy b szeg o i g ru n to w n e g o ro z p ra w ie n ia się z z a b u rz e n ia m i oczekiw ał ró w n ież s e n a t, zw łaszcza se n a to ro w ie sp rz y m ie rz e n i z P o m p eju szem . P od o b n ie zw ykli m ie sz k a ń c y stolicy, d la k tó ry c h w a lk i w m ieście ta k ż e by ły do k u czliw e30.
N ie m o że w ięc d ziw ić, że w z w a lc z a n iu z a b u r z e ń w R z y m ie , w w y n ik u k tó r y c h w ie lu je g o m ie s z k a ń c ó w p o n io sło szkody, a n a w e t śm ie rć , P o m p e ju s z
25 Wielokrotnie i w różnych kontekstach wyeksponował to Cyceron, broniąc Milona: Cic.,
Mil. 1.1; 2.4; 5.12-13; 6.14-16; 8.21-22; 23.61; 24.64-66; 25.67; 26.71; 38.105. Zob.: Veil. Pat. II
47.4; Plut., Pomp. 55.4; Cat. Min. 48.4; App., B.C. II 23.87; 24.89-92; Cass. Dio XL 53.1-3. 26 Dali temu wyraz: Cyceron (Mil. 1,2-3; 2.4; 8.21-22; 24.65-25.67; 26.71), Plutarch
(Pomp. 55.5; Cat. Min. 48.4), Appian (B.C. II 24.93) i Kasjusz Dion (XL 52.1-3; 53.2-3; 55.2).
27 Plut., Pomp. 55.4. Por. też w tym świetle: Cic., Mil. 8.21-22; 18.47; 23.61; 24.64-67; 38.105; App., B.C. II 24.92. H. Kowalski (Przekupstwa wyborcze..., s. 16) wskazuje, że by doprowadzić do skazania oskarżonych, Pompejusz nieraz decydował się na użycie siły zbrojnej.
28 Przykładem były początkowe miesiące 52 r., jeszcze przed wyborem Pompejusza na stanowisko konsula: Cic., ad fam. V 18.1; III 1.1; Mil. 2.3; 5.12-13; 24.65-67; 26.70; Liv., per. CVII; Vell. Pat. II 47.3; Suet., Iul. 26.1; Plut., Caes. 28.4; Pomp. 54.3; Cat. Min. 47.1-2; App., B.C. II 20.74-22.83; Cass. Dio XL 48.1-50.4; A.W. Lintott, Violence in Republican Rome, Oxford 1968, s. 199-200; T. Łoposzko, Zaburzenia plebsu miejskiego w Rzymie w latach pięćdziesiątych
p.n.e., AUMCS, Sect. F, t. 9, Lublin 1954, s. 114-120; idem, Ruchy plebejskie w Rzymie (Od Grakchów do Cezara), Lublin 1982, s. 130-134; idem, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987, s. 306-310; idem, Problemy społeczne schyłkowej Republiki, [w:] Staro żytny Rzym we współczesnych badaniach, red. J. Wolski, T. Kotula, A. Kunisz, Kraków 1994,
s. 263-264.
29 Do ich osiągnięcia potrzebne mu były normalnie funkcjonujące instytucje państwowe, zwłaszcza urzędy, które od początku 52 r., z wyjątkiem plebejskich, w wyniku panującej w mieście anarchii (Vell. Pat. II 47.3; Suet., Iul. 26.1; Plut., Caes. 28.4; Pomp. 54.3; Cat. Min. 47.1-2; App., B.C. II 20.74-22.83; Cass. Dio XL 46.3; 48.1-50.4) nie były obsadzone.
30 Bardzo dobrze poświadczają to niektóre wypowiedzi czy działania przypisywane ówcze snym czołowym politykom: Vell. Pat. II 47.3; Suet., Iul. 26.1; Plut., Caes. 28.4; Pomp. 54.3-5;
w y k a z a ł p o d o b n e z a a n g a ż o w a n ie . N a jle p s z y m , a z a r a z e m n a jg ło ś n ie js z y m te g o p r z y k ła d e m b y ło d o p ro w a d z e n ie do o s ą d z e n ia T. A n n iu s z a M ilo n a , o sk a rż o n e g o o z a m o rd o w a n ie P. K lo d iu s z a 31. W r e z u lta c ie s t a r a ń P o m p e ju - s z a z o sta ło w te d y s k a z a n y c h w ie lu p rz e d s ta w ic ie li rz y m s k ie j elity . N ie k tó rz y k ilk a k r o tn ie , g d y ż o s k a rż o n o ic h o p o p e łn ie n ie p r z e s tę p s tw ró ż n e g o r o d z a j u 32. W efe k c ie ty c h d z ia ła ń s y tu a c ja w m ie śc ie dość szy b k o u le g ła p o p ra w ie .
Po o b ję c iu p rz e z P o m p e ju s z a s ta n o w is k a k o n s u la b e z k o le g i od c z a s u do c z a s u b y ł te ż w id o c z n y - ju ż w s p o m n ia n y - d ru g i a s p e k t je g o d z ia ła ln o śc i, m ia n o w ic ie te p o s u n ię c ia , k tó r e z r a c ją s t a n u R e p u b lik i a n i z p r a w e m zg o d n e n ie b y ły 33. O d r a z u w z b u d z iły w ięc w ie lk ie z a in te r e s o w a n ie W p ły n ę ło n a to k ilk a czy n n ik ó w . In ic ja ty w y te p rz e w a ż n ie m ia ły p o s m a k s e n s a c ji. Ś w ia d c z y ły te ż , iż p o s tę p o w a n ie P o m p e ju s z a n ie z a w sz e by ło ta k ie , ja k i e b y ć p o w in n o , ja k ie g o po n im o c z e k iw a n o 34. R o d z iły ró w n ie ż p ro te s ty , p o n ie w a ż n ie k tó rz y R z y m ia n ie je g o p o s u n ię c ia m i b y li k rz y w d z e n i, a in n i t r a k to w a n i le p ie j niż p o z o s ta li35. O w e d z ia ła n ia d o w o d ziły te ż , iż p u b lic z n y m k o s z te m z a ła tw ia sw o je p r y w a tn e s p r a w y i z a n a d to d b a o w ła s n e in te r e s y . W r e z u lta c ie w s ta r o ż y tn y c h ź ró d ła c h o o w y ch p o c z y n a n ia c h P o m p e ju s z a j e s t z n a c z n ie w ięcej k o n k r e tn y c h w z m ia n e k n iż o s y g n a liz o w a n y c h ju ż p o s u n ię c ia c h z g o d n y c h z p r a w e m i r a c ją s t a n u R e p u b lik i36. W d o d a tk u p is z ą c y o n ic h a u to r z y zw y k le n ie o m a w ia li ic h r a z e m , lecz re la c jo n o w a li p o szc z e g ó ln e p rz y p a d k i ta k ic h n a g a n n y c h p r a k t y k 37. M im o że o w y ch n ie p ra w id ło w o ś c i w tr a k c ie u r z ę d o w a n ia P o m p e ju s z a n ie było w ie le , s ą n a m z n a n e d o b rz e . O b s z e rn ie js z e i lic z n ie jsz e w z m ia n k i o n ic h s p r a w ia ją w ra ż e n ie , iż z d a r z a ły się częściej niż
31 Cic., ad fam . V 18.2; VII 2.2; Liv., per. CVII; Vell. Pat. II 47.4; App., B.C. II 24.89; Cass. Dio Xl 53.1-55.1. Szerzej o procesie Milona: Cic., Mil. 1-38; Ascon. p. 30-56 (Clark); Schol. Bob. p. 111-125 (Stangl); Schol. Gronov. p. 322-323 (Stangl); K. Kumaniecki, Literatura rzymska.
Okres cyceroński, Warszawa 1977, s. 270-273; idem, Cyceron i jego współcześni, Warszawa
1989, s. 342-344; M.C. Alexander, op. cit., s. 151-152.
32 Ich imiona wymieniają Appian (B.C. II 24.89-92) i Kasjusz Dion (XL 53.1-3; 54.1; 55.1). Por. również: Cic., ad fam. V 18, 2; Liv., per. CVII, Vell. Pat. II 47.4; Plut., Pomp. 55.6; Cat.
Min. 48.4-5. O ich procesach patrz: M. C. Alexander, op. cit., s. 149-160. Ocenę owych działań
Pompejusza patrz: H. Kowalski, Przemoc..., s. 91.
33 Spowodowane one były różnymi zobowiązaniami Pompejusza wobec sojuszników, przyjaciół czy powinowatych oraz jego dążeniami do załatwienia nie cierpiących zwłoki spraw prywatnych.
34 Po powierzeniu Pompejuszowi stanowiska konsula bez kolegi liczono, iż skupi się on na unormowaniu sytuacji w stolicy. W tym bowiem celu wybrano go na wspomniany urząd. Zob. w tym kontekście teksty źródłowe cyt. w przyp. 1.
35 Modelowym przykładem traktowania przez Pompejusza tych pierwszych była jego po stawa wobec P. Plaucjusza Hypseusza (Plut., Pomp. 55.6; Cass. Dio XL 53.1), tych drugich - wobec Kw. Scypiona czy Plankusa Byrsy (Plut., Pomp. 55.4-6; Cat. Min.48.4; App., B.C. II 24.93-94; Cass. Dio XL 51.2-3;53.2;55.1-4).
36 Zob. np. sposób ujęcia obydwu rodzajów aktywności Pompejusza w przekazach: Plutar- cha (Pomp. 55.3-56.2), Appiana (B.C. II 23.87-25.96) czy Kasjusza Diona (XL 50.5-56.3).
37 Por. np. sposób omawiania spraw: Kw. Scypiona (Plut., Pomp. 55.4-5; App., B.C. II 24.93-94; Cass. Dio XL 51.2-3; 53.2), Milona (Cic., Mil. 1-38; Cass. Dio XL 53.2; 54.1-4), Plankusa Byrsy (Plut., Pomp. 55.5-6; Cat. Min. 48.4; Cass. Dio XL55.1-4) czy Hypseusza (Plut., Pomp. 55.6; Cass. Dio XL 53.1).
te je g o in ic ja ty w y , w obec k tó r y c h w sp ó łc z e śn i m u R z y m ia n ie n ie m ie li ż a d n y c h z a s tr z e ż e ń 38.
A u to rz y te k s tó w ź ró d ło w y c h z w ró cili u w a g ę n a ró ż n e d z ia ła n ia P o m p e ju - s z a , k tó r e w sp ó łc z e śn i m u R z y m ia n ie o c e n ia li n e g a ty w n ie . Z a r z u c a li m u m .in ., iż n ie z a w s z e tro s z c z y ł s ię o d o b ro p u b lic z n e , t a k j a k n a le ż a ło . W ie lu b y ło z d a n ia , że s p r a w u ją c p a ń s tw o w y u r z ą d z a n ie d b y w a ł s p r a w y stolicy, a w p ie rw s z e j k o le jn o ś c i z a ła tw ia ł p r y w a tn e 39. O s k a r ż e n ia t e b y ły sp o w o d o w a n e w y d a rz e n ia m i, do k tó ry c h doszło b e z p o ś re d n io po p rz y b y c iu P o m p e ju - s z a do R z y m u , tu ż po je g o w y b o rz e n a s ta n o w is k o k o n s u la b e z k o leg i. W p ie rw s z e j k o le jn o śc i z a ją ł się w te d y sw o im ś lu b e m 40. P o n ie w a ż od p e w n e go c z a s u b y ł w d o w cem , in te r e s o w a ł się K o rn e lią , c ó rk ą Kw. C e c y liu s z a M e- t e llu s a P i u s a S c y p io n a N a z y k i, m ło d ą w d o w ą po P. K r a s s u s ie , s y n u triu m w i- r a , k tó r y w c z e rw c u 53 r. r a z e m z o jcem z g in ą ł p o d C a r r h a e 41. M ia ła o n a w ie le z a le t, z a b ie g a ł w ięc o je j rę k ę . S t a r a n i a te z a k o ń c z y ły się p o m y śln ie , g d y ż ró w n ie ż d la n ie j, a z w ła sz c z a je j ojca, m a łż e ń s tw o z P o m p e ju s z e m było n ie l a d a su k c e s e m . D oszło w ięc do ś lu b u , k tó r e m u to w a rz y s z y ły w s p a n ia łe u ro c z y s to ś c i42. S ta ły się o n e je d n a k p rz y c z y n ą k r y ty k i P o m p e ju s z a od r a z u po o b ję c iu p rz e z n ieg o u r z ę d u . In ic ju ją c j ą z w ra c a n o te ż u w a g ę n a to , iż ow ą z a s z c z y tn ą g o d n o ść o tr z y m a ł ty lk o d la te g o , że m ia s to by ło w tr a g ic z n y m p o ło ż e n iu , a p o w ie rz o n o m u j ą po to , b y je p o p ra w ił43. Z a rz u c a n o ró w n ie ż P o m p e ju s z o w i u s ta n a w ia n ie p r a w o ra z w p ro w a d z a n ie w życie z a r z ą d z e ń o b e jm u ją c y c h c z a sy m in io n e . P l u t a r c h n p . n a d m ie n ił, iż c h c ia ł o n u s ta n o w ić n o w e k a r y z a p o p e łn io n e d a w n ie j p r z e s tę p s tw a 44. K o lid o w a ło to j e d n a k z o b o w ią z u ją c y m i u s ta w a m i. Z te g o p o w o d u z a m ia r te n s p o tk a ł się z n a ty c h m ia s to w y m sp rz e c iw e m M. P o rc ju s z a K a to n a . W s k a z a ł on, że n ie m o ż n a k a r a ć n a m ocy p r a w a , k tó r e n ie is tn ia ło w m o m e n c ie p o p e łn ie n ia p r z e s tę p s tw a . Z te g o p o w o d u o d r a d z a ł P o m p e ju s z o w i w p ro w a d z e n ie te g o p o m y s łu w ży cie45. W ty m p r z y p a d k u p o s łu c h a ł o n K a to n a ,
38 Przykładem mogą być procesy Milona czy Plankusa, w czasie których dochodziło do różnych nieprawidłowości, gdyż znane nam lepiej niż procesy innych rzymskich polityków. Te ostatnie bowiem są słabo znane, zachowały się o nich zaledwie lakoniczne wzmianki. Wiadomo nam tylko, iż miały miejsce, a oskarżeni arystokraci zostali skazani. Zob. pod tym kątem: App.,
B.C. II 24.89-93; Cass. Dio XL 53.1-3.
39 Bardzo wymownie ujął tę kwestię Plutarch w biografii Pompejusza (Pomp. 55.3). 40 Ibidem, 55.1.
41 Ibidem; Crass. 25-31. Wdowcem Pompejusz był od 54 r., od czasu śmierci Julii, swej poprzedniej żony: Suet., Iul. 26.1; Plut., Caes. 23.4; App., B.C. II 19.68; Cass. Dio XXXIX 64; XL 44.2; J. Carcopino, Jules César, Paris 1968, s. 289-290; R. Seager, op. cit., s. 138-139.
42 Plutarch: Pomp. 55.1-3. O podłożu i okolicznościach małżeństwa Pompejusza z Korne lią: M. Gelzer, op. cit., s. 189; J. van Ooteghem, Pompée..., s. 456; P. Grenhalgh, op. cit., s. 88. Por także: H.P. Collins, Decline and Fall of Pompey the Great, „Greece and Rome” 22 (1953), s. 104; J. van Ooteghem, Les Caecilii Metelli de la République, Bruxelles 1967, s. 303.
43 Plut., Pomp. 55.3. 44 Ibidem, Cat. Min. 48.3.
45 Ibidem. Szerzej o postawie Katona wobec ówczesnych inicjatyw Pompejusza: A Afzelius, op. cit., s. 177-179; J.M. Conant, op. cit., s. 150-154; R. Fehrle, op. cit., s. 210-214.
je d n a k całk o w ic ie sw ojego z a m ia r u się n ie w y rz e k ł. P rz e fo rs o w a ł b o w iem p o d o b n y p ro je k t. Z a m ie rz a ją c s k u te c z n ie z w a lc z ać a n a r c h ię w m ie śc ie , p r z e p ro w a d z ił lex P o m p e ia d e v i i lex P o m p e ia d e a m b i t u 46. Z in fo rm a c ji A p p ia n a w iem y, iż w p ro je k c ie d ru g ie j z ty c h u s ta w z a w a r ł p o m y sł, b y n a d u ż y w a n ie w ładzy, czyli w ty m w y p a d k u s to s o w a n ie p rz e k u p s tw , m o ż n a b y ło śc ig ać od c z a s u je g o p ie rw sz e g o k o n s u la tu , a w ięc od 70 r.47 N ie o d s tą p ił od te g o , m im o że b u d z iło to w ie le z a s tr z e ż e ń . S tro n n ic y C e z a r a n p . u w a ż a li, że P o m p e ju sz d o p ro w a d z ił do u s ta n o w ie n ia o w y ch p r a w po to , b y u d e rz y ć w ic h m o c o d a w cę, a z a r a z e m sw ego b y łeg o te ś c ia o ra z in n y c h p o lity k ó w , k tó r z y s t a l i się n ie w y g o d n i48. W s k a z y w a n o ró w n ie ż , iż P o m p e ju s z m ia ł u z d ro w ić sy tu a c ję w p a ń s tw ie , a n ie ro z lic z a ć ry w a li i p rz e c iw n ik ó w z a czy n y p o p e łn io n e d a w n o te m u , w z u p e łn ie in n e j s y tu a c ji49.
K o le jn e p o tk n ię c ia P o m p e ju s z a b y ły je s z c z e le p ie j u c h w y tn e n a w e t p rz e z ty c h R z y m ia n , k tó rz y p o lity k ą się n ie p a r a li. P rz y g o to w u ją c s ą d y do ś c ig a n ia p r z e k u p s tw i p rz e m o c y p a n o s z ą c e j się w ż y ciu p u b lic z n y m , d o sto so w a ł do z w ią z a n y c h z ty m p o trz e b o b o w ią z u ją c ą w n ic h p ro c e d u rę . Z n ió sł m .in . zw y czaj w y g ła s z a n ia m ó w p o c h w a ln y c h n a k o rz y ś ć o s k a r ż o n y c h 50. J e d n a k ż e g d y p o d k o n ie c ro k u , po z ło ż e n iu u r z ę d u t r y b u n a lu d o w eg o , p rz e d s ą d e m z o s ta ł p o s ta w io n y p o w ią z a n y z n im T. M u n a c ju s z P la n k u s B y rs a , n a p is a ł d la n ieg o m o w ę p o c h w a ln ą i p r z y s ła ł j ą do s ą d u , n ie z w a ż a ją c n a to , że n a p o c z ą tk u sw ego k o n s u l a t u zw yczaj t e n zlik w id o w a ł. G d y K a to n z a p r o te s to w a ł p rz e c iw te m u , z o s ta ł w y k lu c z o n y z g r o n a sę d z ió w 51. O s ta te c z n ie p rz y c h y ln o ś ć P om - p e ju s z a n ic P la n k u s o w i n ie d a ła , sę d z io w ie b o w ie m w b re w p o tę ż n e m u p r o te k to ro w i o sk a rż o n e g o , w y d a li, k u w sty d o w i P o m p e ju s z a , w y ro k s k a z u ją c y 52. D w u z n a c z n a p o s ta w a P o m p e ju s z a , sz c z e g ó ln ie n ie p r z e s tr z e g a n ie w ła s n y c h z a rz ą d z e ń , w z b u d z iło w ie le n ie p rz y c h y ln y c h m u k o m e n ta r z y 53. R e a k
46
O lex Pompeia de vi: Cic., Mil. 6.15; 26.70; 29.79; Ascon. p. 36 (Clark); App., B.C. II 23.87 -24.89; Schol. Bob. p. 112 (Stangl); Schol. Gron. p. 323 (Stangl). O lex Pompeia de ambitu: Cic., ad Att. X 4.8; XIII 49.1; Ascon. 36 Clark; Plut., Cat. Min. 48.3; Tac., Dial. 38; App., B.C. II 23.87-24.89; T.R.S. Broughton, op. cit., t. 2, s. 234; G. Rotondi, Leges publicae populi Romani, Hildesheim 1962, s. 410-411. Zob. też: H. Kowalski, Przekupstwa wyborcze... , s. 16; C. Cambria, op. cit., s. 347-381.47
Wniosek taki wynika z zestawienia danych znajdujących się w dwóch fragmentach relacji tego autora. Por. App., B.C. II 23.87; 25.96. Podobną sugestię zamieszcza w swoim dziele T.R.S. Broughton, op. cit., t. 2, s. 234.48
Ich protesty i niezadowolenie wyeksponował w swym dziele Appian, B.C. II 23.88.49
Ibidem.50
Autorzy szerzej omawiający ówczesne procesy łączące się ze zwalczaniem anarchii wy borczej przez Pompejusza, np. Plutarch i Kasjusz Dion, wyraźnie to jego posunięcie zaakcento wali: Plut., Pomp. 55.5; Cat. Min. 48.4; Cass. Dio XL 52.2.51
Plut., Pomp. 55.5-6; Cat. Min. 48.4-5; Cass. Dio XL 55.1-2.52
Cic., ad fam. VII 2.2; Plut., Pomp. 55.6; Cat. Min. 48.5; Cass. Dio XL 55.2-3. Podstawo we informacje o procesie tego trybuna ludowego z 52 r. patrz: M.C. Alexander, op. cit., s. 159160. Zob. też: K. Kumaniecki, Literatura..., s. 274; idem, Cyceron..., s. 345; P.J.J. Vanderbroeck,
Popular Leadership and Collective Behavior in the Late Roman Republic (ca. 80-50 B.C.),
Amsterdam 1987, s. 204-205.
cje te n ie p o w in n y d ziw ić, g dyż w c z e śn ie j, w c z a sie in n y c h procesów , ró w n ie ż d a ł się p o z n a ć ja k o p o lity k b u d z ą c y z a s tr z e ż e n ia . A u to rz y a n ty c z n y c h t e k stó w ź ró d ło w y c h z w ró cili u w a g ę n a s z e re g n a g a n n y c h z a c h o w a ń czy p o s u n ię ć P o m p e ju s z a w ic h tr a k c ie . D o strz e ż o n o n p ., że sę d z io w ie o r z e k a li w y ro k i ta k , b y m u się p rz y p o d o b a ć 54. N ie d o ch o d z iło b y do te g o , g d y b y d a ł im do z ro z u m ie n ia , iż n ie b ę d z ie te g o to le ro w a ł. M o ż n a n a w e t z a ry z y k o w a ć te z ę , iż ta k ie z a c h o w a n ia sę d z ió w m u o d p o w ia d a ły 55. P o m p e ju s z a o s k a r ż a n o ta k ż e o w y k o r z y s ty w a n ie sw ej pozycji do w y w ie ra n ia n a c is k ó w n a sę d zió w 56. P ra w d o p o d o b n ie d o chodziło do te g o , g d y z a c h o d z iła o b a w a , że fe ro w a n e p rz e z n ic h w y ro k i n ie b ę d ą zg odne z jeg o o c z e k iw a n iam i. K la sy c z n y m p rz y k ła d e m teg o ty p u p r a k ty k było o d d z ia ły w a n ie n a s k ła d sę d z io w sk i w cz a sie p ro c e su M ilo n a, gdyż w jeg o tr a k c ie P o m p e ju sz w y w ie ra ł p re sję , b y go s k a z a n o 57. W re z u lta c ie p o jaw iły się o p in ie , że p ro ces t e n n ie b y ł uczciw y, a w y ro k sk a z u ją c y M ilo n a n a w y g n a n ie - sp raw ied liw y . C y cero n n p . su g e ro w a ł, iż s k a z a n ie M ilo n a było w y n ik ie m s t a r a ń P o m p e ju s z a o ra z e fe k te m d ą ż e ń sęd zió w do p rz y p o d o b a n ia m u się. P o ja w iła się te ż o p in ia , że o s k a z a n iu M ilo n a zad e c y d o w ały ta k ż e te te n d e n c je , a n ie ty lk o p o p e łn io n e p rz e z n ieg o p r z e s tę p s tw a 58.
P o m p e ju s z a a ta k o w a n o ró w n ie ż z a to , że fo lg o w ał p rz y ja c io ło m , s o ju s z n i k o m p o lity c z n y m czy k re w n y m , je ż e li p o p e łn ili w y k ro c z e n ia , w n a s tę p s tw ie k tó ry c h m u s ie li s ta n ą ć p rz e d s ą d e m 59. D la n ic h z d a rz a ło m u się by ć ła g o d n ie js z y m n iż d la in n y c h . N a jle p ie j u c h w y tn y m p r z y k ła d e m ta k ic h z a c h o w a ń b y ła s y tu a c ja , g d y o s k a rż o n y z o s ta ł je g o te ś ć i p ó ź n ie jsz y p a r t n e r n a u r z ę d z ie k o n s u la - Kw. S c y p io n 60. Z ro d z in n y c h i p o lity c z n y c h w zg lę d ó w P o m p e ju sz n ie d o p u śc ił w ó w cz as do ro z p o c z ę cia p ro c e su . N a w ieść o p o z w a n iu sw ego p o w in o w a te g o u b r a ł się w s z a tę o s k a rż o n y c h . Z a je g o p r z y k ła d e m po szło w ie lu sę d z ió w 61. W ie lu m a ją c y c h o rz e k a ć w te j s p r a w ie u ro b ił ta k ż e k o r z y s t n ie d la S c y p io n a . W s k u te k te g o o s k a rż y c ie l, g d y w d o d a tk u zo b aczy ł Scypio-54 Bardzo mocno zaakcentował to w swoich listach Cyceron: ad fam. V 18.2; por. też: ad
fam. VII 2.2-3 oraz Vell. Pat. II 47.4; Plut., Pomp. 55.4-5; Cat. Min. 48.4; App., B.C. II 24.93-94;
Cass. Dio XL 53.2; 55.1-3.
55 Lepiej znane przypadki takich zachowań sędziów (np. w czasie procesów Milona, Hyp- seusza czy po oskarżeniu Kw. Scypiona, teścia Pompejusza) wskazują, iż przyjmowali oni odpo wiadające Pompejuszowi postawy i ferowali dogodne dla niego wyroki, gdy sądzono powiąza nych z nim polityków. Wyjątkiem od tej reguły był proces Plankusa Byrsy.
56 Wzmianki piętnujące Pompejusza w tym kontekście zamieścił w swoich listach Cyce ron. Zob.: Cic., ad fam. V 18.2; VII 2.2-3. Por. też: Vell. Pat. II 47.4; Plut., Pomp. 55.4-5; App.,
B.C. II 24.94; Cass. Dio XL 51.2-3; 53.2; 55.1; 3.
57 Zob. w tym świetle: Cic., ad fam. V 18.2; VII 2.2; Vell. Pat. II 47.4; J. Leach, op. cit., s. 157-158; R. Seager, op. cit., s. 145-146. Obszerniejsze informacje o procesie Milona patrz w tekstach źródłowych i literaturze cyt. w przyp. 31.
58 Cic., ad fam. V 18.2; Vell. Pat. II 47.4.
59 W biografii Katona ten aspekt działalności Pompejusza wyeksponował Plutarch: Cat.
Min. 48.4.
60 Nadmienili o tym: Plutarch (Pomp. 55.4), Appian (B.C. II 24.93-94; 25.95) i Kasjusz Dion ( Xl 51.2-3; 53.1-2).
n a w b a rd z o d o b rej k o m ity w ie z m a ją c y m i go s ą d z ić s ę d z ia m i, w ycofał swój p o z e w 62. P o m p e ju s z a k ry ty k o w a n o ró w n ie ż z a n ie g o d n e z a c h o w a n ie i p o g a rd liw e t r a k to w a n ie n ie k tó r y c h p e te n tó w , n ie w y łą c z a ją c a ry s to k ra tó w . P rz y tr a fiło się to P. P la u c ju s z o w i H y p s e u s z o w i, je d n e m u z k a n d y d a tó w do k o n s u la tu n a 52 r., o s k a r ż o n e m u o p r z e k u p y w a n ie w yborców . G d y u d a ł się do d o m u P om - p e ju s z a p ro s ić go o w zględy, s p o tk a ł się z w y ją tk o w ą p o g a rd ą , m im o że u c z y n ił to k lę c z ą c 63.
P o d a d r e s e m P o m p e ju s z a w y s u w a n o ró w n ie ż z a r z u ty in n e j n a tu r y , n ie z w ią z a n e b e z p o ś re d n io z p o r z ą d k o w a n ie m s y tu a c ji w stolicy. D o ty czy ły one ro z g ry w e k m ię d z y czołow ym i rz y m s k im i p o lity k a m i. N ie m o ż n a w ię c w y k lu czyć, że n ie b u d z iły t a k w ie lk ie g o z a in te r e s o w a n ia , j a k d z ia ła n ia z w ią z a n e z to c z ą c y m i się w te d y p ro c e s a m i, a n i n ie m ia ły t a k s z e ro k ie g o o d d ź w ię k u j a k p o p r z e d n ie je g o p o tk n ię c ia .
Do ty c h b łę d ó w P o m p e ju s z a m .in . n a le ż y z a liczy ć je g o d w u z n a c z n e z a c h o w a n ie w obec C e z a ra . G d y b o w ie m je g o z w o le n n ic y z a s u g e ro w a li, b y d ru g i r a z p o w ie rz o n o m u k o n s u la t lu b p rz e d łu ż o n o n a m ie s tn ic tw o , P o m p e ju s z m ia ł s tw ie rd z ić , że j e s t w p o s ia d a n iu l i s t u C e z a ra , w k tó r y m p ro s ił o n o s k ró c e n ie m u c z a s u z a r z ą d z a n ia p ro w in c ja m i, a ta k ż e o z w o ln ie n ie z d o w ó d z tw a n a d s ta c jo n u ją c ą w n ic h a r m i ą 64. Z o w y ch d z iw n y c h w y ja ś n ie ń w y n ik a ło , że C e z a r z a b ie g a ł o o d e b r a n ie m u fu n k c ji, k tó r e d e c y d o w a ły o je g o z n a c z e n iu n a a r e n ie p u b lic z n e j. P o m p e ju s z ró w n ie ż tw ie rd z ił, iż C e z a r c h c ia ł teg o , b y m óc s t a r a ć się o d r u g i k o n s u la t w c z a sie n ie o b e c n o śc i w R z y m ie 65. To a k u r a t było zg o d n e z je g o ż y c z e n ia m i. D o te g o je d n a k n ie by ło k o n ie c z n e p o z b a w ia n ie go p ro w in c ji i w o jsk a, g dyż w iad o m o , że c h c ia ł z a b ie g a ć o d ru g i k o n s u la t w c z a sie n ie o b e c n o śc i w sto lic y d la te g o , b y p rz e d w c z e ś n ie n ie re z y g n o w a ć z z a r z ą d u p ro w in c ja m i g a lijs k im i a n i z d o w ó d z tw a n a d a r m ią 66. S ta n o w is k o z a ję te w tej s p ra w ie p rz e z P o m p e ju s z a b y ło w ięc p o s tr z e g a n e z d e c y d o w a n ie n e g a ty w n ie , z a ś o n s a m d w u z n a c z n ie . C h lu b y m u to n ie p rz y n io sło , g d y ż jeg o in tr y g i św iad czy ły , że n ie c h c ia ł d o p u śc ić do z ró w n a n ia pozycji C e z a r a ze sw o ją. D la te g o z je d n e j s tr o n y u d a w a ł je g o p rz y ja c ie la , a z d ru g ie j ro b ił
62 Plut., Pomp. 55.4; J. Leach, op. cit., s. 158.
63 Dość obszernie i przede wszystkim wymownie wspominał o tym Plutarch: Pomp. 55.6. Por. też: App., B.C. II 24.90; Cass. Dio XL 53.1; R. Seager, op. cit., s. 147.
64 Plut., Pomp. 56.1-2. Zob. również: Suet., Iul. 26.1. 65 Plut., Pomp. 56.2.
66 Bardzo wyraźnie dają to do zrozumienia: Swetoiusz (Iul. 26.1), Plutarch (Caes. 29.1), Appian (B.C. II 25.96-7) i Kasjusz Dion (XL 44.3). Było to konieczne, gdyż optymaci byli do Cezara nastawieni wrogo: Suet., Iul. 24.3; 26.1; 28.2; Plut., Caes. 29.1;Pomp. 56.3; Cat. Min. 51; App., B.C. II 25.95; 97; Cass. Dio XL 50.5; 60.1. Katon zaś publicznie zapowiadał, że gdy Cezar straci status osoby publicznej, oskarży go przed sądem: Suet., Iul 29.3. Por. też: Caes., Bell. civ. I 9.2; 32.3; Plut., Cat. Min. 49. Zob. w tym kontekście: A. Afzelius, op. cit., s. 179 i n; R. Fehrle, op. cit., s. 214 i n.
w sz y stk o , b y je g o p o ło ż e n ie sk o m p lik o w a ć . C e le m o w y ch w y ra c h o w a n y c h k o m b in a c ji b y ła z a ś r e a liz a c ja p r y w a tn y c h a m b ic ji P o m p e ju s z a z m ie r z a ją c e go do z d o m in o w a n ia rz y m s k ie j sc e n y p o lity c z n e j67. E fe k te m m o g ły je d n a k b y ć n o w e k o n flik ty w e w n ę tr z n e , p o n ie w a ż C e z a r n a le ż a ł do g r o n a n a jp o tę ż n ie js z y c h R z y m ia n . P o tr a f ił te ż z a d b a ć o s k u te c z n ą o c h ro n ę sw y c h in te re só w . W ty m s e n s ie ow e p o c z y n a n ia P o m p e ju s z a n ie b y ły te ż zg o d n e z r a c ją s ta n u .
Z ty m i p o s u n ię c ia m i w ie le w s p ó ln e g o m ia ło k o le jn e je g o p o tk n ię c ie . C h c ą c d o p re c y z o w a ć tr y b s t a r a n i a się o u rz ę d y p a ń s tw o w e , P o m p e ju s z p r z e p ro w a d z ił u s ta w ę p o s ta n a w ia ją c ą , iż u b ie g a ją c y się o n ie k a n d y d a c i w c z a sie w y b o ró w m u s z ą b yć o b e c n i w R z y m ie 68. J e d n a k n ie d łu g o p ó źn iej p o d n a c i s k ie m s tro n n ik ó w C e z a r a zg o d ził się n a p rz e fo rs o w a n ie p rz e z tr y b u n ó w lu d o w y ch , a b yć m oże n a w e t ic h do te g o z a c h ę c a ł, lex tr ib u n ic ia d e C aesare
c o n su le a b se n te c re a n d o z e z w a la ją c e j m u n a z a b ie g a n ie o d r u g i k o n s u la t
w c z a s ie n ie o b e c n o śc i w sto lic y 69. K a s ju s z D io n z a s u g e ro w a ł n a w e t, iż b y u s u n ą ć s p rz e c z n o ść m ię d z y ty m i u s ta w a m i, do sw ojej p o le cił d o p isa ć u w a g ę , że „w olno to c z y n ić je d y n ie ty m , k tó r y m zezw o li się n a to im ie n n ie i b e z p o ś r e d n io ”70. W e d łu g S w e to n iu s z a b y ło to ró w n ie ż n a r u s z e n ie o b o w ią z u ją c y ch w te d y p rzep isó w , p o n ie w a ż ow a u s ta w a P o m p e ju s z a b y ła ju ż u c h w a lo n a , a jej t e k s t o d la n y n a sp iżo w ej ta b lic y sp o c z y w a ł w s k a r b c u 71. B io g ra f t e n s u g e ro w a ł ta k ż e , że P o m p e ju s z w s p o m n ia n ą t u u s ta w ę tr y b u n ó w lu d o w y c h u n i e w a ż n ił72. S k o ro ta k , to n ie m o ż e d ziw ić f a k t, iż je g o p o c z y n a n ia s p o tk a ły się z o s tr y m i p r o te s ta m i. B y ły b o w ie m n ie ty lk o d w u z n a c z n e , a le i n ie w ie le m ia ły w sp ó ln e g o z r a c ją s t a n u i p o s z a n o w a n ie m p r a w a . W ą tp liw o ś c i b u d z iła te ż ic h p ra w o m o c n o ść 73.
N ie m n ie js z y sp rz e c iw i o b u rz e n ie w z b u d z iły in n e n ie k o n s e k w e n c je P o m p e ju s z a . M a ją c n a u w a d z e z ła g o d z e n ie ry w a liz a c ji o n a jw y ż s z e u r z ę d y i w y e lim in o w a n ie n a d u ż y ć , p rz e fo rs o w a ł k o le jn ą u s ta w ę , p o s ta n a w ia ją c ą , iż p o li ty c y p ia s tu ją c y w R z y m ie u r z ę d y u p r a w n ia ją c e do o b ję c ia n a m ie s tn ic tw a p ro w in c ji n ie p o w in n i o trz y m y w a ć ic h z a r z ą d u p rz e d u p ły w e m p ię c iu l a t od
67 Por. w tym świetle: Plut., Pomp. 56.1-2; App., B.C. II 25.95; Cass. Dio XL 44.2-3. 68 Cass. Dio XL 56.1. Zob. też: Cic., ad Att. VII 1.4; 3.4; VIII 3.3; ad fam. VI 6.5; Phil. II 24; Caes., Bell. civ. I 32.3; III 82.5; Suet., Iul. 28.2-3; Flor. II 13.16-17. Podstawowe dane o lex Pompeia de iure magistratuum patrz: T.R.S. Broughton, op. cit., t. 2, s. 234; G. Rotondi, op. cit., s. 411.
69 O owej ustawie patrz: Cic., ad Att. VII. 1.4; 3.4; 6.2; ad fam. VI 6.5; VIII 3.3; XVI 12.3;
Phil. II 24;Caes., Bell. civ. I 9.2; 32.3; Liv., per. CVII; Suet., Iul. 26.1-2; 28.2-3; Plut., Pomp.
56.2; App., B.C. II 25.96; Flor. II 13.16; Cass. Dio XL 51.1-2; T.R.S. Broughton, op. cit., t. 2, s. 236; G. Rotondi, op. cit., s. 412. Zob. też: G. Niccolini, I fasti dei tribuni della plebe, Milano 1934, s. 320-321; J.M. Connant, op. cit., s. 153-154; L. Thommen, Das Volkstribunat der spaten
römischen Republik, ser. „Historia Einzelschriften”, z. 59, Stuttgart 1989, s. 104; L. Amela
Valverde, op. cit., s. 223. Szerzej o wiążących się z nią kwestiach: N. Rogosz, op. cit., s. 1-13. 70 Cass. Dio XL 56.3. (tłum. W. Madyda)
71 Suet., Iul. 28.3. 72 Ibidem 28.2.
z ło ż e n ia o w y ch g o d n o śc i74. M im o te g o w c z a s ie s p r a w o w a n ia o m a w ia n e g o t u trz e c ie g o k o n s u la tu s e n a t u c h w a lił p rz e d łu ż e n ie P o m p e ju sz o w i n a m ie s tn ic tw a w p ro w in c ja c h h is z p a ń s k ic h o ra z p o w ierzy ł m u d w a d o d a tk o w e le g io n y 75. W e d łu g A p p ia n a do szło do teg o , p o n ie w a ż s e n a t b y ł w te d y P o m p e ju sz o w i w d z ię c z n y z a p rz y w ró c e n ie w R z y m ie ł a d u 76. W in n y m m ie js c u sw ojej r e la c ji a u to r t e n z a m ie ś c ił ró w n ie w y m o w n ą u w a g ę . S tw ie rd z ił m ia n o w ic ie , iż w 52 r. i p ó źn iej s e n a t b y ł P o m p e ju s z o w i „ n a jz u p e łn ie j o d d a n y ”77. J e s z c z e w y r a ź n ie j n a p is a ł o ty m K a s ju s z D io n . J e g o z d a n ie m P o m p e ju s z s p ra w ił, iż p r z e d łu ż o n o m u n a m ie s tn ic tw o w p ro w in c ja c h h is z p a ń s k ic h o p ię ć l a t 78. W in n y m z a ś fra g m e n c ie sw ego t e k s t u n a d m ie n ił, iż P o m p e ju s z „bez s k r u p u łó w w z ią ł so b ie H is z p a n ię n a d a ls z e p ię ć l a t ”79. W e d łu g P l u t a r c h a P o m p e ju sz o w i m ia n o w te d y p rz e d łu ż y ć z a r z ą d o w y ch p ro w in c ji je d y n ie o c z te ry la ta . J e d n o c z e ś n ie je d n a k zezw olono m u n a p o b ie ra n ie ze s k a r b u p a ń s tw a 1000 ta le n tó w ro c z
n ie n a u tr z y m a n ie s ta c jo n u ją c e j w p ro w in c ja c h h is z p a ń s k ic h a r m ii80. S ta w ia ło to P o m p e ju s z a w je s z c z e g o rs z y m ś w ie tle . D la R z y m ia n by ło b o w ie m oczy w is te , iż p ia s to w a n y w 52 r. tr z e c i k o n s u l a t o r a z w ią ż ą c ą s ię z n im n a d z w y c z a jn ą w ła d z ę w y k o rz y s ty w a ł o n n ie ty lk o do p o rz ą d k o w a n ia s y tu a c ji w stolicy. W n ie m n ie js z y m s to p n iu p o s ia d a n e w te d y u p r a w n ie n ia w y z y sk a ł do w z m o c n ie n ia sw ojej pozycji w p a ń s tw ie o ra z z a b e z p ie c z e n ia się p rz e d e w e n tu a ln y m i p ró b a m i jej p o d w a ż e n ia w n a jb liż s z y c h la ta c h .
Z n ie k tó r y m i z ty c h z a rz u tó w m o ż n a d y s k u to w a ć , p o n ie w a ż w y d a ją się p r z e s a d z o n e i n ie s p ra w ie d liw e . B yć m o że z o s ta ły p o s ta w io n e p rz e z je g o p r z e ciw n ik ó w i ry w a li, m ia ły b o w ie m ty p o w o p o lity c z n y p o d te k s t i c h a r a k te r . J e s t ró w n ie ż m o ż liw e, że w y n ik a ły z n ie z r o z u m ie n ia ó w cze sn ej s y tu a c ji, a p o w o d e m ic h s fo r m u ło w a n ia by ło o c z e k iw a n ie n a b a rd z o s z y b k ą p o p ra w ę s y tu a c ji w stolicy, d o z n a n y w ty m k o n te k ś c ie z a w ó d czy in n e je s z c z e powo- d y 81. J e s t je d n a k f a k te m , iż w ię k sz o ść o m ó w io n y c h tu , a m a ją c y c h n e g a ty w
74 Ibidem 56, 1. Por. też: XL 30.1; 46.2: Caes., Bell. civ. I 85.9. O lex Pompeia de provinciis patrz: T.R.S. Broughton, op. cit., t. 2, s. 234; G. Rotondi, op. cit., s. 411-412; L. Amela Valverde, op. cit., s. 224. Zob. również: A.J. Marshall, op. cit., s. 887-921.
75 Plut., Pomp.55.7; Caes. 28.5; App., B.C. II 24.92; Cass. Dio XL 56.2; A.E.R. Boak, The
Extraordinary Commands from 80 to 48 B.C.: A Study in the Origins of the Principate, „Ameri
can Historical Review” 24 (1918), s. 20; P. Stein, op cit., s. 55; J.P.V.D. Balsdon, Consular
Provinces under the Late Republic, „Journal of Roman Studies” 29 (1939), s. 173; G. Rotondi,
op. cit., s. 409; L. Thommen, op. cit., s. 102; K.M. Girardet, Imperium und provinciae des
Pompeius seit 67 v. Chr., „Cahiers du Centre G. Glotz”, 3 (1992), s. 187.
76 App., B.C. II 24.92.
77 Ibidem 25.95 (tłum. L. Piotrowicz). 78 Cass. Dio XL 44.2.
79 Ibidem 50.2 (tłum. W. Madyda).
80 Plut., Pomp. 55.7; Caes. 28.5; P. Stein, op. cit., s. 55.
81 Doskonałym przykładem chybionego zarzutu wysuniętego przez starożytnych przeciw ko Pompejuszowi był wyeksponowany w jego biografii przez Plutarcha fakt urządzenia bezpo średnio po powrocie do Rzymu ślubu z Kornelią oraz zorganizowania towarzyszących mu uro czystości weselnych (Pomp.55.3). Jest bowiem oczywiste, że małżeństwo Pompejusza z córką
n y w y d ź w ię k d z ia ła ń P o m p e ju s z a n ie ty lk o z o s ta ła d o s trz e ż o n a i o d p o w ie d n io o c e n io n a . M ia ły on e je sz c z e i n n ą n ie p o ż ą d a n ą cech ę - n a r a z iły P o m p e ju - s z a n a w s ty d o ra z o s ła b ie n ie a u t o r y t e t u 82.
W 52 r. w d z ia ła ln o ś c i P o m p e ju s z a w y ra ź n ie w id o cz n e b y ły d w a a s p e k ty : p o z y ty w n y i n e g a ty w n y . N ie m o ż n a go w ięc p o s trz e g a ć w y łą c z n ie ja k o p o lity k a , k tó r y w ó w c zas z a s łu ż y ł się w y p ro w a d z e n ie m R e p u b lik i z k r y z y s u . P o d o b n ie j a k in n i s p r a w u ją c y w ła d z ę b y ł b o w ie m u w ik ła n y w ró ż n e u k ła d y i z a le ż no ści, p o w o d u ją c e , iż n ie z a w sz e m ó g ł p o s tę p o w a ć z g o d n ie z p ra w e m i r a c ją s ta n u . N ie k ie d y m u s ia ł je p o m ija ć ze w z g lę d u n a k o n ie c z n o ść z re w a n ż o w a n ia się z w ią z a n y m z n im R z y m ia n o m z a w c z e śn ie jsz e p o p a rc ie czy o d d a n e m u u s łu g i.
S u m m a ry
T h e a u t h o r o f th is a r tic le d is c u s s e s G n. P o m p e iu s ’s a c tiv ity d u r in g h is t h i r d c o n s u la te , h e ld in 52 B .C , w h ic h h e w a s e n t r u s t e d w ith in o r d e r to o v erco m e th e w a v e o f c ris is t h a t h a d b e e n g ro w in g g r a d u a lly fro m 54 in th e R o m a n R e p u b lic . Two a s p e c ts o f th i s is s u e a r e p r e s e n te d w ith in th i s a n a ly s is . T h e f ir s t o ne in c lu d e s th e e ffo rts r e l a t e d to fu lfillin g th e m is s io n P o m p e- iu s w a s c o m m is s io n e d . T h e s e e ffo rts , w h ic h w e re in a c c o rd a n c e w ith R o m a n n a tio n a l i n t e r e s t a n d th e c o n te m p o r a r y la w s, w e re to n o rm a liz e th e s itu a tio n in th e c a p ita l. T h e se c o n d o n e, h o w ev er, c o n c e rn s th e e n d e a v o u r s o f P o m p e- iu s a im in g a t a c c o m p lis h in g h is p r iv a te p la n s , n o t a lw a y s in c o n fo rm ity w ith th e n a tio n a l i n t e r e s t a n d la w a n d o rd e r. D u e to th e c h a r a c te r o f th e l a t t e r ty p e o f P o m p e iu s ’s a c tiv ity , th e c o n tro v e rs ie s r e l a t e d to i t a n d th e a im in g a t p r e s e n tin g c le a r ly b o th th e e s s e n c e a n d th e e n t i r e t y o f th e p o lic y c a r r ie d o u t b y th i s o u ts ta n d in g R o m a n , t h is m a t t e r is t r e a t e d w ith p a r t i c u l a r a tt e n t i o n b y th e a u th o r . A p a r t fro m t h a t , th e c ir c u m s ta n c e s in w h ic h h e s e r v e d a s c o n s u l w e re e x tr e m e ly co m p le x a n d r e s u l t e d fro m v a r io u s r e la tio n s a n d a r r a n g e m e n ts h e w a s e n ta n g le d in a t t h a t tim e , a s w e ll a s h is o w n a m b i tio n s . T h e re fo re , P o m p e iu s ’s po licy o f t h a t tim e c a n b e a s s e s s e d d ilig e n tly o n ly w h e n p e rc e iv e d i n th e abo v e c la rifie d c o n te x t.
Kw. Scypiona było również gwarancją trwałości przymierza z optymatami, gdyż ów arystokrata był jednym z ich ważniejszych reprezentantów. O nim patrz: F. Münzer, Q. Caecilius Metellus
Pius Scipio, RE 99, Hlb. 5, Stuttgart 1897, szp. 1224-1228; J. van Ooteghem, Les Caecilii Metelli de la République, Bruxelles 1967, s. 298-327; J.S. Richardson, The Triumph of Metellus Scipio and the Dramatic Date of Varro, RR 3, „Classical Quarterly” 33 (1983), s. 456-460; F.X.
Ryan, The Birth - Dates of Domitius and Scipio, „Ancient History Bulletin” 11 (1997), s. 89-93. 82 Uwagę tę należy odnieść do wszystkich (poza wspomnianym tu ślubem) niezgodnych z racją stanu czy prawem działań Pompejusza, chociaż z jego punktu widzenia bez wątpienia były one uzasadnione.
