O zasadach nadziału gospodarstw rolnych dla repatriantów na ziemiach dawnych

HENRYK SŁABEK

0 zasadach nadziału gospodarstw rolnych dla repatriantów

na ziemiach dawnych

W ażną ro lę w po w o jen n ej p rzeb u d o w ie wsi od egrało osadnictw o lu d ­ ności polskiej n a opuszczonych g ospo d arstw ach poniem ieckich. A re a ł g ru n tó w ty c h gospodarstw , rozd zielo n y n a ziem iach d aw n y c h m iędzy ro b o tn ik ó w ro ln y c h i chłopów d o 1 sty czn ia 1949, sta n o w ił po nad 43°/o ro zparcelo w an ej części P ań stw o w e g o F u n d u sz u Ziemi. C hłopom p rz e ­ kazano p o n ad to nie m n iejszej w arto ści m a ją te k w -postaci poniem ieckich zabudow ań i in w en tarza. M imo sw ą doniosłość, p ro b lem y w ew nętrzneg o o sad nictw a n ie sta n o w iły dotychczas przed m io tu nauk o w y ch b ad ań , n ie p odjęli ich an i historycy , an i socjologow ie. J e st to zrozum iałe o tyle, że podstaw ow ych sp ra w osadniczych n ie da się opracow ać bez zespoło­ w ych w ie lo le tn ic h b ad ań teren o w ych . S ta ty s ty k a GUS n ie d a je bow iem odpow iedzi n a w e t n a podstaw o w e p y tan ia, n iew y sta rcz a ją c a też jest zachow ana d o k u m en tacja w y tw o rz o n a przez prow adzące akcję o sadni­ czą in sty tu c je .

P ra c a n in ie jsz a c h a ra k te ry z u je ew olucję p o lity k i w ła d z w dziedzinie n a d a w a n ia re p a tria n to m gosp o d arstw ro ln y c h n a ziem iach daw nych. P ró b u je m y u sta lić s tr u k tu rę g ospodarstw poniem ieckich o raz p ozosta­ w ionych i n a b y ty c h przez re p a tria n tó w . P o d e jm u je m y też prób ę u k aza­ n ia w szystk ich isto tn iejszy ch czynników , k tó re zdecydow ały o o statecz­

n y m m odelu u stro jo w y m n a d a n y ch re p a tria n to m gospodarstw .

P o d staw ę o p raco w an ia sta n o w i szczegółow a k w e re n d a m ateriałów , d o k o n an a w arch iw ach Z ak ład u H istorii P a rtii, R ady P a ń stw a , M ini­ ste rstw a R oln ictw a i K o m itetó w W ojew ódzkich P Z P R . Szczególnie p rz y ­ d a tn e je d n a k o k azały się m a te ria ły u z y sk an e w 1962 r. z P R N woj. b y d ­ goskiego w odpow iedzi n a op raco w an ą w W SNS an k ietę. D ane te w y peł­ n iły w iele lu k o ficjaln ej sta ty sty k i, pozw oliły podjąć szereg sp raw , k tó ry c h n ie u d ało b y się 'bez n ic h opracow ać.

P o d staw ę d w u stro n n e j re p a tria c ji ludności do P o lsk i i ZSRR sta n o ­ w iły odpow iednie um ow y, z a w a rte w e w rz e śn iu 1944 m iędzy P K W N 1 rzą d a m i S ocjalisty czn ych R ep u blik L itw y, B iałorusi i U krain y; Z u p ra w n ie ń do p rze sied le n ia się do- P olsk i k o rzy sta li P o la cy i Żydzi, będący do 17 w rześn ia 1939 polskim i o b y w atelam i. R e p a triac ja do ty czy ­ ła jed y n ie ty c h osób, k tó re w y ra z iły chęć ew ak u o w an ia się do P olski i n a p rzy ję cie k tó ry c h godził się PK W N . Z godnie z ośw iadczeniem PK W N , z a w a rty m w um ow ach, ew ak u ow ani ro ln ic y z te re n ó w ZSRR o trzy m ać m ieli „ziem ię w ro zm iarach przew idzian ych u sta w ą o- re fo r­

m ie r o ln e j”. N ato m iast chłopi b ezro ln i, k tó rz y p rag n ę li pracow ać n a ro li, m ieli uzyskać jej n a d z ia ły „na zasadach o g ó ln y ch” . W szystkim

po-P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y T o m L V — z e s z y t 3

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₃₅ zostałym re p a tria n to m m iano zapew nić p rac ę , odpow iadającą ich zawo­ dow i i w y k sz tałc en iu 1.

Do la ta 1945, k ie d y osadnictw o na ziem iach zachodnich nie było a k tu a ln e an i p ew n e i k ie d y liczono się z pow ażnym niedoborem ziem i w sto su n k u do zap otrzebow ania na nią, sta ra n o się n a d zielać gospodar­ stw a w g ran icach n o rm p rzew id zian y ch d e k re tam i o- refo rm ie ro ln e j. W zarząd zeniach w ładz ziem skich z tego o k re su polecano przydzielać re p a tria n to m gosp o darstw a pozostałe po ludności p rzesied lan ej do N ie­ m iec i ZSRR o pow ierzchni 5 h a ziem i śre d n ie j jakości. N orm ę tę osiągać m iano bądź poprzez scalan ie g o spodarstw k a rło w a ty ch bądź osiedlanie w zabu d ow an iach w iększych gosp o darstw k ilk u ro dzin re p a tria n c k ic h 2. P o trz e b a w y k o n a n ia ty ch p ostanow ień n ie b u d z iła w iększych zastrzeżeń w o d n iesien iu do w ojew ództw p rzelu d n io n y ch , w k tó ry c h opuszczonych g ospodarstw było stosu nk o w o niew iele, a ich p rz e c ię tn y obszar k sz ta ł­ tow ał się w łaśn ie n a poziom ie 5 ha. O cena ty c h założeń zm ieniła się r a ­ d y k aln ie dopiero w raz z p o jaw ie n iem się now ych w a ru n k ó w i k o rz y st­ niejszy ch m ożliw ości osadniczych.

W m iarę n a sila n ia się akcji osadniczej n a te re n a c h zachodnich, M ini­ sterstw o R olnictw a odchodziło od dotychczas stosow any ch zasad i n o rm nadziałów . Z godnie z w y d an y m przezeń zarząd zeniem z 8 w rześn ia 1945, obszar n a d a w a n y c h re p a tria n to m g ru n tó w uzależn ion y został o statecz­ nie nie ty lk o od ich ro d za ju lecz także o d pojem ności b u d y n k ó w oraz c h a ra k te ru i s tr u k tu r y osad poniem ieckich. W zabudow aniach jednego gospo d arstw a osiedlać m ian o n ie w ięcej niż 2 ro d zin y 3. M ając n a w zg lę­ dzie t e w y ty czn e M inisterstw o nakazało· już w m a ju 1945 tw o rzyć go­ sp o d arstw a o pow ierzchni do 10 h a 4, a w e w rz e śn iu — w gran icach 10— 12 h a ziem i śred n iej jakości 5.

Z zachow anych a k t M in iste rstw a R o lnictw a w ynikałoby, że p rz y u sta la n iu pow ierzchni g o sp o darstw osadniczych nie liczyło· się ono w 1945 r. z zasadą rek o m p e n saty . N a jp ie rw kw estię tę p od nio sły W oje­ w ódzkie U rzędy Ziem skie. W piśm ie z 18 czerw ca 1945 p rezes P o z n a ń ­ skiego W UZ zalecił, b y p rzy d z iela ć re p a tria n to m g o sp o d arstw a odpow ia­ d ające „w m iarę m ożności obszarowo· i glebowo·” pozostaw ionym przez

1 Składnica akt Ministerstwa Rolnictwa [dalej SAMR], 248/17, układ między PKWN a rządem ZSRR, dotyczący ewakuacji obywateli -polskich z terytorium LSRR i ludności litewskiej z -terytorium Polski. Odpis, bez daty. W odróżnieniu o-d PKWN rząd LSRR oświadczył w układzie, że „ewakuołwanych na terytorium LSRR rozmieszcza się zgodnie z ich życzeniem [...], wydziela· się [im] ziemię do prowadzenia indywidualnego gospodarstwa w rozmiarach nie -mniejszych od tych, z których korzystali oni do czasu ewakuacji, lecz nie wyżej 10—15 ha na jedno gospodarstwo”, -przyjmując w ten spo-sób zasadę pełnej rekompensaty w stosunku do byłych właścicieli — małorolnych i średniorolnych chłopów.

2 SAMR, 80/6, pismo prezesa WUZ w Lublinie -do komisarzy PUZ z 26 lute­

go 1945. Zo,b. też -pismo Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych z 26 marca 1945. Ministerstwo polecało sprzedać zbędne -budynki po scaleniu gruntów gospo­ darstw .karłowatych. Ich nabywcami mieli być „w pierwszym rzędzie” -pogorzelcy danej wsi i w si sąsiednich oraz -parcelanci spośród bezrolnych i służby fol­ warcznej.

3 SAMR, 248/17, zarządzenie nr 10 z 8 -września 1945, podpisane przez Ministra Rolnictwa, tekst powielony.

4 SAMR, 248/17, zarządzenie z 30 maja 1945, -podpisane przez Ministra Rol­ nictwa.

436 H E N R Y K S Ł A B E K

n ich za B u g ie m 8. N a to m ia st 19 stycznia 1946 W UZ gdański zw rócił się d o M in isterstw a R olnictw a o· w y jaśn ien ie, czy p e łn y e k w iw a len t p rz y ­ słu g u je także ty m re p a tria n to m , k tó rz y pozostaw ili gospo d arstw a po nad

12 h a 7. O pow iadał się on za rozw iązan iem na ich k orzyść, za w n iesie­ n ie m odpow iednich k o re k t do- zarząd zen ia z 8 w rześnia 1945 8.

W ślad za ty m p ism em M inisterstw o R olnictw a prosiło· 28 lu teg o 1946 Biuro· P re z y d ia ln e iK R N o zajęcie stan ow iska w obec w łasn ej in te r p re ta ­ cji um ów re p a tria c y jn y c h , p o dając te sam e w n iosk i i m o ty w y co g d ań ­ ski W U Z 9. „W ychodząc z założenia, że re p a tria n c i w in n i zasadniczo o trz y m ać ró w n o w arto ść pozostaw ionej nieruch om ości ziem skiej co do ro d zaju , jakości i oibszaru, M inisterstwo· sk ło n n e [było·] in te rp re to w a ć u k ła d [o re p a tria c ji] w te n sposób, że k a żd y z re p a tria n tó w m a o trzy m ać b e z p ła tn ie w zam ian za p o zostaw ioną nieru cho m ość ziem ską n ie ru c h o ­ m ość o tak im że obszarze, ro d z a ju i jakości, ja k i pozostaw ił, o ile te n o b szar [pozostaw iony] nie p rzek racza n o rm p rzew id zian y ch w d ekrecie o refo rm ie ro ln e j, tj. 100 h a pow ierzchni ogólnej (bądź 50 ha u ży tk ó w ro ln y c h ” 10. N atom iast n a d z ia ły d la b ezroln ych o raz u p e łn o ro ln ie n ie m a ­ ło rolny ch m ia ły być d o k o n y w a n e w g ran icach o bszaru i n a zasadach •dekretu z 6 w rześn ia 1944, tj. o d p łatn ie. W yk ładn ię u m ó w o pierało M i- nisterswo· „na zasadach słuszności i sp raw ied liw o ści” , p rzy jm u ją c , że „ re p a tria n c i m a ją te sam e u p ra w n ie n ia i obow iązki w R zeczypospolitej, jak ie m a ją o b y w atele w k r a j u ” łł.

B iu ro P re z y d ia ln e K R N w udzielonej M in isterstw u odpow iedzi z 25 m arc a 1946 nie godziło się a n i na su g e ro w an e przezeń p rzy ję cie za­ sad y p e łn e j re k o m p e n sa ty w sto su n k u do re p a tria n tó w , k tó rz y p osiadali za B ugiem gosp odarstw a k a p ita listy c z n e an i n a o d tw a rz a n ie w te n spo­ sób km iecych g o sp o d arstw w n o w y ch g ran icach p a ń stw a. W edług w y ­ k ład n i B iura „o· u p raw n ie n iac h do n a d z ia łu ziem i i o· jego ro zm iara ch L .ł d e c y d u ją p o stano w ien ia d e k re tu o re fo rm ie ro ln e j, a bezrolni o trz y m u ją ziem ię n a zasadach o g ó ln y ch ” . R e p a trian c i zw iązani z ro ln ic tw em m ieli być tra k to w a n i b ez w y ją tk ó w „ ta k samo, ja k w szyscy in n i o b y w atele

6 Archiwum Poznańskiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR [dalej APKW], materiał nieopracowany, ipismo (prezesa WUZ do wszystkich PUZ województwa •poznańskiego z 18 czerwca 1945, tekst powielony.

7 SAMR, 248/13, pismo Gdańskiego WUZ do Ministra Rolnictwa z 19 stycz­ nia 1946.

8 SAMR, 248/13, protokół z konferencji z 18 stycznia 1946, w której uczestni­ czyli przedstawiciele WUZ i· WO PUR. Naczelnik Wydziału Prawnego WUZ, sę ­ dzia Józef Sipowicz, który przewodniczył konferencji, wypowiedział się zdecydo­ wanie przeciw stosowaniu przepisów o reformie rolnej przy nadziałach gospo­ darstw dla tych przede wszystkim repatriantów, którzy pozostawili ponad 12-hek- tarowe gospodarstwa. Stwierdził, że z punktu widzenia prawnego mają oni „pra­ wo do otrzymania ekwiwalentu za własność utraconą”, gdyż brak jest ustawy o częściowym wywłaszczeniu gospodarstw mniejszych od 100 ha, bądź 50 ha użyt­ ków rolnych. Zebrani zwrócili się też jednomyślnie „o ewentualne uzupełnienie zarządzenia [nr 10] odnośnie repatriantów w tych wypadkach, gdzie wyjątkowo ciężka gleba wymaga większego sprzężaju [...], którego 12-hektarowe gospodarstwo nie jest w stanie utrzymać.”

9 SAMR, 248/13, pismo podpisane przez Ministra Rolnictwa do Biura Prezy­ dialnego KRN z 28 lutego 1946.

10 Tamże. Minister przesłał jednocześnie omówiony już przez nas układ o re­ patriacji, zawarty między PKWN i rządem LSRR, i nawiązywał do niego w swym piśmie.

N A D ZIA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₃₇

R zeczypospolitej”, u p raw n ie n i do u zy sk an ia od p a ń stw a nieruchom ości ziem skich 12.

N iezada w alając się w y ja śn ie n iem B iu ra, M inister R olnictw a zap y ty ­ w ał z kolei {24 czerw ca 1946) M in isterstw o Ziem O dzyskanych, „czy p rzy d ział re p a tria n to m m niejszego o b szaru g ru n tu [od pozostaw ionego] lub o m niejszej w arto ści, w zględnie p rzy d zielen ie im zam iennego o b iek tu n ie o ty m sam y m c h a ra k te rz e gospodarczym [...] będ zie zgodne” z u k ła ­ dam i o· re p a tria c ji. 'Prosił w szczególności o w ypow iedź w sp ra w ie „n orm m aksym alnego o b sz aru gospodarstw , jak ie zdaniem MZO n ależało b y w ydzielać r e p a tria n to m ” 13.

Po u k azan iu się o kó ln ik a MZO z 15 lipca 1946, w k tó ry m u sta lo n o ro z m ia ry n ad zielan y ch g o spodarstw na 7— 15 ha i4, M inisterstw o Rol­

nictw a nie powracało- do sp ra w y ew en tu alneg o n a d a n ia g ospodarstw w ielkochłopskich ty m re p a tria n to m , k tó rz y posiadali tak o w e za Bugiem . P o stu lo w an o jed y n ie w p ro je k c ie zarządzenia z sie rp n ia 1946, a b y re p a - tria n ci-ro łn ic y , k tó rz y u tra c ili g ospodarstw a do 15 ha, m ogli k o rzy stać z p ełn ej re k o m p e n sa ty rów nież n a ziem iach daw nych. W edług p ro je k tu „ re p a tria n to m ro ln ik o m należy p rzy d zielać go spodarstw a te j w ielkości i jakości, i o- ile m ożliw e o ty m c h a ra k te rz e , jak ie pozostaw ili za g ran ic ą p a ń stw a z u w zg lęd n ien iem in w e n ta rza żyw ego i m a rtw e g o oraz plo ­

nów [...] jed n a k w g ran ic ac h o b szaru nie m n iejszych niż 7 ha i n ie w iększych ja k 15 h a u ży tk ó w ro ln y c h ” 13. P o g ląd te n nie został zaakcep­ tow any. W sp ra w ie n o rm nadziałów ziem i n a te re n a c h sta ry c h obow ią­ zy w ały n a d a l przep isy w spom nianego zarządzenia n r 10 z 8 w rześnia 1945. N atom iast p rzy d z iał in w e n ta rza żyw ego d la ro d zin re p a tria n tó w reg u lo w ało zarządzen ie ZC P U R z 1 m arc a 1947 16. W obec niedoborów i n ieró w n om iern eg o ro zd ziału in w e n ta rz y P U R nie p rz y ją ł zasady r e ­ k o m p en saty, o g ran iczając n ad ział d la ro d zin y do- n a jw y ż e j jed n ej sztu k i siły pociągow ej i 2 k ró w 17.

T ru d n ie j jest zbadać k w e stię n a jisto tn ie jszą , w jak im sto p n iu zarzą­ dzenia o dgórne b y ły w y k o n y w a n e przez odpow iedn ie w ładze teren o w e. Bez sta ty s ty k i m asow ej, k tó rą m ożna uzyskać jed y n ie poprzez o grom nie p racochłonne bad an ia in d y w id u aln y c h k a r t osadniczych, przechow y w a­ n y ch w PR N , nie d a się o k reślić dokład n iej przeb ieg u in te resu jąc y c h nas procesów . N iem niej przypu szczać należy, że n a zachodnich te re n a c h ziem d a w n y c h nierzadko- przekraczano- m ak sy m aln e n o rm y n adziałów

12 SAMR, 248/13, pi-smo podpisane przez Naczelnika Wydziału Prawnego BP KRN, J. Klajoermana, do Ministra Rolnictwa z 25 marca 1946.

13 SAMR, 248/13, pismo podpisane przez Ministra Rolnictwa do Ministerstwa Ziem Odzyskanych z 24 czerwca 1946. Minister Rolnictwa zaznaczył, że zwraca się do MZO o opinię w związku z niejasnościami tekstu układów o repatriacji i za­ pytaniami o wyjaśnienia -ze strony WUZ.

14 Obszar nadzielonych gospodarstw uzależniano w okólniku od jakości gleby. Miano tworzyć gospodarstwa:

1) na glebach pszenno-bu-raczanych (I i II klasy gleboznawczej) lżejszych do

uprawy 7—9 ha, zaś na ciężkich glinach 11—15 ha;

2) na mocniejszych glebach żytnio·-ziemniaczanych III i IV klasy 9—11 ha,

V klasy 11—-13 ha, VI klasy —■ do 15 ha.

Zoib. Sprawozdanie z działalności Departamentu Osiedleńczego MZO za okres

13.XI.1945 — 31.XII.1948, [w:] „Materiały i Studia z najnow-s.zej historii Polski”

t. I, Warszawa 1963, s. 133.

15 SAMR, 248/17, zarządzenie Ministra Rolnictwa i RR z -sierpnia 1946. Nie ukazało- się ono z przyczyn mi nieznanych.

16 SAMR, 248/13, zarządzenie ZC PUR nr 13 z 1 marca 1947. 17 Tamże.

438 H E N R Y K SŁ A B E K

ziemi. Dążąc do m ożliw ie p e łn e g o stosow ania zasady re k o m p e n sa ty i su ­ g e ru ją c się gospodarczą celow ością tw o rze n ia w iększych gospodarstw w 1945 r. g dański O ddział PU R „p rzy d zielał n ie je d n o k ro tn ie działki do 20 h a ” 18. W edług doniesień WUZ, rów nież WO PU R w P o z n a n iu już w iosną 1945 n a d a w a ł re p a tria n to m g ru n ty o· w iększym obszarze od n adzielanego w ram a ch re fo rm y ro ln ej 19. W p a ź d zie rn ik u 1945 ra d n i P o zn ań sk iej W RN w ypow iedzieli się n a w e t przeciw podziałow i ponie­ m ieckich g o spo darstw liczących poniżej 20 h a i dom agali się dokonania idącej w ty m k ie ru n k u rew izji o dpow iednich p ostanow ień zarządze­ n ia n r 10 20. W reszcie w e d łu g dok ład ny ch d a n y c h sta ty sty c z n y c h z k ilk u p ow iatów B ydgoskiego i Poznańskiego·, sp o śró d g ospodarstw nadzielo­ n ych re p a tria n to m w o k resie od 1 sty c z n ia do 31 g ru d n ia 1947 niem al co p ią te m iało pow ierzch n ię 12— 15 ha (zob. tab . 1). Około 2/3 gospo­ d a rstw znalazło się w g ru p ie obszarow ej 7— 12 ha 21, p rzy czym w ięk ­ szość z n ic h (54,5%) m ia ła obszar 9— 12 ha użytk ów r o ln y c h 22.

T en d en cje do tw o rze n ia w iększych osad w y stą p iły w jeszcze w yż­ szy m sto p n iu na ziem iach odzysk an ych . Z zahipo teko w any ch w 1947 r.

29 005 g o spod arstw i działek, 8% m iało ponad 15 ha, a 25% — 12— 15 ha 23. W brew ty m dążeniom M in isterstw a liczyły się z coraz w ido czn iej­ szy m b rak ie m ziemi d la licznych k a n d y d u ją c y c h d o nadziałów .

Z arząd zen iem z 8 listo p ad a 1947 M in isterstw o R olnictw a zrew idow ało n o rm y obszarow e, w łączając do nich lasy i w ody o raz o b n iżając je na g ru n ta c h gleboznaw czej k la sy I i II — do 7 ha, a III i IV 'klasy — do 9 ha. O dtąd 1 2 -hektarow e gosp o d arstw a w olno było n a d a w a ć n a zie­ m iach daw n y ch jed y n ie na g ru n ta c h k las V i VI 2i. Je śli gospodarstw o obejm ow ało g ru n ty m ieszane, należało p rz y ją ć n o rm ę m ak sy m aln ą, w łaściw ą d la k la s y gru n tó w , k tó re p rze w aż a ły w d a n y m gospodarstw ie. P rzek ro czen ie m ak sy m aln y ch n o rm było dopuszczalne w g ran icach 1 ha w o b ję ty c h już osadach poniem ieckich, bądź w w y p ad k ach szczególnie uzasadnionych, za zgodą M in istra R o ln ic tw a 25. A nalogicznej rew iz ji n o rm dokonano w sto su n k u do ziem o d zysk any ch rozporządzeniem z 22 listo p ad a 1947 i in stru k c ją MZO z 12 m aja 1948. D la tzw . dogod­ n ych w a ru n k ó w ekonom icznych ustanow iono tak ie sam e n o rm y jak dla ziem daw nych. W pozostałych n a to m ia st stre fa c h tw o rzy ć m iano n a glebach k o lejn y c h k la s gospodarstw a nieco w iększe —: odpow iednio do 9, 12 i 15 ha, a n a g ru n ta c h o przew adze łąk — n a w e t do 20 h a 26.

Zarządzenie M in isterstw a R olnictw a z 8 listo p ad a 1947 nie m iało b y p rak ty czn eg o znaczenia, wobec zakończenia a k c ji osadniczej na ziem iach

18 SAMR, 248/13, protokół z konferencji WUZ i WO PUR iw Gdańsku z 18 stycz­ nia 1946.

19 SAMR, 80/6, sprawozdanie Poznańskiego WUZ do MR .i RR z 2 czerwca 1945. 20 Archiwum Rady Państwa [dalej ARP], tecz. WRN Poznań 1945, protokół z posiedzenia Poznańskiej WRN z 25 października 1945.

21 Zoib. tab. 1.

22 Dotyczy 1 148 gospodarstw zbadanych w .powiatach liipnowskim, bydgoskim, szubińskim, brodnickim, chełmińskim, golubsko-dotorzyńskim.

23 Sprawozdanie z działalności Departamentu Osiedleńczego.

24 SAMR, 248/17, zarządzenie Ministra Rolnictwa z 8 listopada 1947, oryginał. 25 Tamże.

26 \ γ rezultacie powyższych zarządzeń na 86 042 uregulowanych działek do

1 października 1948 przypadało tylko 168 (0,19°/o) o obszarze ponad 15 ha, a 12—15 hektarowych — 6,9%. Zob. Sprawozdanie z działalności Departamentu Osiedleń­

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₃₉ 15 i w ię ce j No\® _0,1 _0,2 li c z b a 1 g o sp . 1 -i oo VN 1 (N is m oo oo vcT o' ł“"i t“4 li c z b a g o sp . CN no On . NO V_t-( N i-<_Tfr ΓΊ 7 r-* ©Л чс^ 1-H —_Г-*Г ci vo_{NO NO} li c z b a g o sp . 10 15 ₅₈0 25 77 г-1 VN t> l> NO oC o' o' li c z b a g o sp . 00 ON ίΝ m on i—i ł—i 'q· VN 1 CM N_o\? <*-TN fHvT ciON^ li c z b a g o sp . O O· ND NO О »-и СО do 2 3, 8 4,7 4,4 li c z b a g o sp . 55 43 ₁₇2 O g ó łe m g o sp o d a rs tw a О о о о о о li c z b a g o sp . 14 36 ₉₂6 38 94 s

« .a

Έ Й G « -ä « ”5 S 72 О O g α _{с <л} о ед no ON vi ><_{rj- т—I} ON *9 I ,β_о *2 I a a i a ΙΞ ёО ö e 'S O' >i O >J о k α ja л. *3 (л ri I .S ni s . « Ό - Ł 1 я а .а .& ϊ J 2 IT § ί Я у Я ч)

440 H E N R Y K S Ł A B E K

d a w n y c h do 1947 r., g d y b y jego p rzep isy n ie d ziałały wstecz. M in ister­ stw o poleciło do konać n a jego· p o d staw ie sp ecjaln ej k o n tro li p rzydzia­ łów g o sp od arstw poniem ieckich. Do p rzep row ad zenia te j akcji pow ołało pow iato w e i w ojew ódzkie, społeczne k o m isje k on tro li, złożone z p rze d ­ staw icieli u rzęd ów sta ro ściń sk ic h lu b (wojewódzkich o raz odp ow ied nich kom isji ziem skich i zarząd ów ZSCh. M iały o n e pozbaw ić aktów n a d a n ia osoby n ie u p raw n io n e d e k re tem z 6 w rześnia 1944 do k o rzy sta n ia z r e ­ fo rm y ro ln e j i idostosować o b szar g ru n tó w przydzielo nych z gospod arstw poniem ieckich do· now ych n o rm m ak sy m alnych. N ak az pod dania re g u ­ lac ji do 28 lu teg o 1948 n a w e t g o spo d arstw ju ż zaihipotekow anych n a now y ch nabyw ców p o d k reśla ł ry g o ry z m zarządzenia i wolę M in iste r­ stw a, b y w ykonać je n a ty c h m ia st i bez żadnych o d stęp stw . Z w ielu po­ w odów ta k się je d n a k n ie stało.

P o znańsk i KW P P R ju ż w g ru d n iu 1947 donosił, że p o d ję ta akcja w e ry fik a c ji gosp o darstw w y w o ła ła pow szechne niezadow olenie osadni­ ków i n a w e t „szerszych m as członków p a rtii” 27. P o staw a chłopów nie p ozo stała b ez w p ły w u n a działaln o ść w ład z teren o w y ch , ty m b ardziej że zw łaszcza gospodarcze w zględy zd aw ały się staw iać pod zn akiem za­ p y ta n ia celowość w ery fik acji. S am K W w n ią w ątpił, podnosząc, że od p ó łto ra ro k u p rzydzielano w P o zn ań sk iem gospod arstw a 12-hektarow e i że podział n ajliczn iejszy ch tu gosp o d arstw 15— 20 ha sp raw ia og ro m n e tru d n o ści ze w zględu na ich zab udow ania 28. (Przeciw zarządzen iu p ro te ­ sto w a li o tw a rc ie n a p osied zen iu Komisja R olnej S e jm u z 5 g ru d n ia 1947 n ie k tó rz y posłow ie z W ielkopolski, o k reśla ją c je jako· k rz y w d z ą c e 29. W re z u lta c ie Społeczne K o m isje K o n tro li, so lid a ry z u jąc się tak że n a ogół z p o stu la ta m i osadników , nie u ja w n iły przeszło 2/3 gospodarstw , k tó re k w alifik o w ały się do z w e ry fik o w a n ia 30. Nie przyniosło też spodziew a­ n y ch re z u lta tó w k o n ty n u o w a n ie w e ry fik a c ji p rzez sta ro stw a pow iatow e w yłączn ie w o p a rc iu o p erso n el urzędniczy. Dopiero· jej p rzek azan ie od m a ja 1948 sp ecjaln y m ekipom , utw o rzo n y m z in sp ek to ró w U rzędów W ojew ódzkich i M in iste rstw a R olnictw a, dało pew ńe efek ty . N a te re ­ n ach Poznańskiego zakwestionowano· w całej a k c ji u p ra w n ie n ia lub

•

27 APKW 1/VIII/4, „analiza sytuacji na wsi województwa poznańskiego”, pod­ pisana przez kierownika Wydziału Rolnego KW PPR. Wskazywano w niej, że po ukazaniu się zarządzenia zaobserwowano fakty wyprzedaży inwentarza, zwolnio­ nego tempa pracy i wzrostu spożycia alkoholu wśród osadników i parcelantów; że zauważa się spadek zaufania do zarządzeń państwowych oraz protesty, nawet ze strony sekretarzy gminnych PPR.

28 Tamże.

29 ARP, prot. z 6 posiedzenia Komisji Rolnej Sejmu Ustawodawczego z 5 grud­ nia 1947, s. 56. Po zakończeniu dyskusji KR przyjęła jednomyślnie wniosek H. Chełchowskiego, w którym akceptowano zarządzenie, postulując jednocześnie kontynuowanie iprae nad właściwym uregulowaniem normowanych przez nie kw e­ stii. Wniosek brzmiał: „Komisja Rolna ipo wysłuchaniu informacji i odpowiedzi przedstawicieli Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych na temat zarządzenia z 8.XI.1947 .zaleca Ministrowi Rolnictwa i HR:

1) przeprowadzenie odpraw czynników administracyjnych i społecznych

(z udziałem przedstawicieli bloku partii politycznych) w kwestii sprawnego wyko­ nania tego zarządzenia;

2) dalsze rozważenie apratwy uregulowania zagadnienia gospodarstw ponie­ mieckich zgodnie z duchem reformy rolnej...”

30 APKW, sprawozdanie WUZ z akcji weryfikacyjnej w woj. poznańskim wg stanu na 29 lipca 1948.

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D L A R E P A T R IA N T Ó W ₄₄₁

obszar g o sp o darstw a co szóstego u ż y tk o w n ik a 31. N iem niej w yłączenie z g o spo d arstw n a d w y ż e k p o n a d n o rm ę m ak sy m a ln ą by ło częstokroć nie­ m ożliw e wobec b ra k u u p raw n io n y c h k a n d y d a tó w do ich objęcia.

W P o zn ań sk iem n a w e t n a całe g osp o d arstw a poniem ieckie w raz z za­ bud o w aniam i i in w e n ta rz e m tru d n o było znaleźć nabyw ców spośród m iejscow ych chłopów . N ie p rzy n io sła też ro zw iązania p ró b a ściągan ia o sad nik ó w z w o jew ództw p rze lu d n io n y c h . W KZ w końcu lipca podaw ała, że np. sp o śró d 150 K rako w iak ów , p rz y b y ły c h do Poznańskiego celem o siedlen ia się, aż 147 p o d a ją c n ajp rz eró ż n ie jsze p o w o dy nie p rzy ję ło po­ n iem ieckich g o s p o d a rs tw 32. N ie bez ra c ji W K Z dochodziła do ogólnego w niosku, że „dotychczasow a a k cja osiedleńcza chybia celu i jeżeli n ie będzie zasto so w an y p e w ie n p rzy m u s·i nie odm ów i się osiedleńcom m oż­ ności w y b o ru gospodarstw , d o tą d [...] n ie będzie [ona] zrealizo w an a” 33. W ty c h w a ru n k a c h n ad ziało w a p o lity k a M in iste rstw a R olnictw a nie zo­ s ta ła w p e łn i w y k o n a n a i .nie zm ieniła ra d y k a ln ie s ta n u rzeczy w cześ­ n iej w y tw o rz o n e g o 34. N a fak ty c zn e u k ształto w an ie s tr u k tu r y o sa d n i­ czych g o sp o darstw w y w a rły zatem w p ły w rów n ież czy nn iki o b iek tyw n e, p rze d e w szystkim s tr u k tu r a i c h a ra k te r go sp o d arstw p o n iem ieck ich i w m n ie jsz y m sto p n iu — pozo staw io n ych przez re p a tria n tó w za Bugiem .

W dotychczasow ej n aszej lite r a tu r z e o graniczano się do· ogólnych stw ierd zeń , że w śró d g o sp o d arstw należących d a w n ie j do N iem ców , a położonych n a ziem iach s ta ry c h , sta n o w iły znaczny odsetek bądź p rze­ w ażały gospo d arstw a gro sb au ersk ie. W istocie p ro b le m te n dotych czas n ie został zbadany, zresztą ze zrozum iałych powodów . W obec n ie p rz y d a t­ ności p rzed w o jen n ej s ta ty s ty k i rodnej, w k tó re j nie w y o d ręb n ian o n ie ­ m ieckiej w łasności ro ln e j, o p racow ać go m ożna jed y n ie poprzez szczegó­ łow e p rze b a d a n ie p rzecho w y w an y ch jeszcze w PRiN in d y w id u a ln y c h teczek osad nik ó w i d o k u m e n ta c ji u rzęd ó w ziem skich. J e s t to w ięc zada­ n ie nie d ające się w y p ełn ić siłam i jednego badacza. N iew spółm ierność koniecznego n a k ła d u p rac y do o sią g n ię ty c h w y n ik ó w ró w nież n ie zachę­ cała do jego podjęcia.

Z zestaw ien ia poniższego, dokonanego w o p a rc iu o d ane sporządzone w 1962 r. przez P R N , w ynika, że w dziew ięciu po w iatach Bydgoskiego i w dw ó ch Poznańskiego· było 44% poniem ieckich osad o o bszarze p o ­ n a d 12 ha. N ato m iast g o sp od arstw a do 5 h a sta n o w iły po n ad 37% (zob. tab. 2). Z atem około· 4/5 g o sp o d arstw trz e b a było poddać sc ale n iu bądź podziałow i, jeśli chciało się tw o rzy ć gosp od arstw a zdrow e ekono­ m icznie, a le rodzinne, n ie k a p ita listy cz n e . L iczby t e u zm y sław iają sk alę tru dno ści, jak ie należało pokonać p rzy w y k o n a n iu zarządzenia M in iste r­ stw a R olnictw a z 8 listop ada 1947 i po części tłu m ac z ą niechęć, z ja k ą p rz y ję te ono zostało p rzez część w ładz teren ow y ch.

31 AZHP 295/XII — 67, sprawo:zd. Wydz. Roln. EW PPR na .sierpień 1948. Z ogólnej liczby 36178 użytkowników gruntów .poniemieckich zweryfikowanych zostało 34 669 przez WUZ i 1 509 przez inspektorów Ministerstwa .Rolnictwa. Z 6 250 przypadków zakwestionowanych, Powiatowe Społeczne Komisje Kontroli zakwestionowały tylko 2 238, WUZ — 3 701, inspektorzy .MiRiRR — 317.

32 APKW, sprawozdanie 'WUZ z akcji weryfikacyjnej w woj. .poznańskim wg stanu na 29 lipca 1948. Jako najczęstszy powód nieprzyjęcia gospodarstwa prze­ siedleńcy podawali brak inwentarza, nienależyty stan zabudowań i zbyt wielką odległość od miasta powiatowego.

33 Tamże.

34 Wskazuje na to porównanie struktury gospodarstw nadanych repatriantom w okresie 1 stycznia 1946 — 1 stycznia 1948 i według stanu na 1 stycznia 1950

G o sp o d a rs tw a poniem ieck ie w ed le wielk oś ci (w h a ) St an na w io sn ę 19 45 r. * 442 H E N R Y K S Ł A B E K 4> Д 03 H «ϋ С о о. 03 д с д оЗ тз_о а л д ΤΗ N N -Ч *—с Ч—г ΓΊ т-ч 0) m O \ 00V ) h O N ^ O O »“i *—i f'J r—1 p-H i Ό π θ \ Ν Ν θ η Μ θ \ Ν Μ о о о о \ О с о т о о > г ч г ч т Os г*) со VO O Os со <Ν i—i 'Τ h - - Μ Ю ν ο Ο ■sfr СО о О СП VO OS © © O O O S O S C O C O r f r r - O S OO'tWStnNVOOO^VS't VO n ^ N О <Л ’t CO ^ СО < Л СП h (N) ON 1—' ^ C S t ^ f ^ O O O S f ^ O S С \ М О Ь Ю1 Л Г 1 П М О \ 1 Л О 1/1 ГЛ rH fN) ГЧ о₀₀

о

£ о Рч h m( S HMWS V10\ с о н ю ^ т н п и VO 00 Ο ' ί ' Λ Μ Ο Ο ί η τ ί Ν ^ ' / Ι • G M O ' G C h r ' ^ C S ' / i r ^ O ■^■MVOOO’t ' t r - O n O S h - Μ N Η t-Ч v i ©л Tfr νο о с а N й t/3 о 43 о о G д >. N U (-. о

о

м Л Ό N ,д £ £ 3 5J с U. Έ 3 О > , В « ' » ’3 о ·= ■м г» ю (н ^ 3 ^ Д _У ьм С © VO СЧ O s ν ο ©л ©л OS* Г-л σΓ t> © Os Г-© л © л © О 00 О о G ‘§0 С 5 'S Д -N Z estawienie sp or ząd zo no wg d an yc h op rac owanych w 19 62 r. p rz ez PR N na podstawie d o k u m e n ta c ji PU Z i ak t o sa d n ik ó w .

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₄₃

T abela 2 zdaje się p rze d staw ia ć dość d o k ład n ie s tr u k tu rę poniem iec­ kich g o spo d arstw w całym w o jew ó d ztw ie bydgoskim . W skazuje na to sk o n fro n to w a n ie jej d a n y c h z dany m i WUZ, choć n ie są one n ie ste ty

całkow icie p o ró w n y w a ln e (zob. tab . 3).

P ok u sić się też m ożna o u sta le n ie s tr u k tu r y dla części w ojew ództw a poznańskiego. Ze szczegółow ych d any ch po w iatów _ m ogilneńskiego i żnińskiego, k tó re w y d zielo n e zostały z niego dopiero w 1949 r., w y n i­ kałoby, że w P o zn ań sk iem w iększych g o spod arstw było znacznie w ięcej, niż w B ydgoskiem . W p ow iatach ty ch b y ło aż 60% o sad ponad 12 ha,

T a b e l a 3 G ospodarstw a poniemieckie w woj. bydgoskim wedle

wielkości (% ogólnej liczby gospodarstw) Odsetek gospodarstw o powierzchni (w ha)

wedle tab. 2 wedle danych W U Za do 5 5—9 ponad 9 do 5 5— 10 ponad 10

37,1 17,5 45,4 38,2 20,8 41,0

a D ane dotyczą wszystkich gospodarstw poniemieckich o obsza­ rze do 100 ha. W U Z podaw ał struktury gospodarstw według podzia­ łów; do 5 ha, 5 —10ha, 1 0 -2 5 ha, 2 5 - 5 0 ha, 5 0 - 7 5 ha, 7 5 -1 0 0 ha. A Z H P 295/ΧΓΙ — 37, spraw. Wydz. Roi. Bydgoskiego K W PPR za listopad 1947.

a ty lk o 18,7% do· 5 h a (zob. tab . 2). In n e p o ró w n a n ia w sk azu ją jednakże, że d la Poznańskiego b ard ziej typ o w a była s tr u k tu ra n ie ty c h dwóch po­ w iatów , lecz Bydgoskiego.

Z w raca uw agę fak t, że przeciętn a pow ierzchn ia poniem ieckiego go­ spod arstw a b y ła w ob y d w u w ojew ództw ach id en ty czn a (11,1 ha), n a to ­ m ia s t o d setk i g o sp o d arstw w edług podziałów do 5 ha, 5— 10 ha, pow yżej

10 ha ró żn ią się m inim alnie, co o b ra z u je poniższe zestaw ienie.

Te n iew ielk ie różnice pochodzą zapew ne stą d , że dane z P o z n a ń sk ie

-T a b e l a 4 Porównanie struktury gospodarstw poniemieckich

w Poznańskiem i Bydgoskiem

Woje­ wództwo

Odsetek gospodarstw wedle wielkości

ogółem do 5 ha 5— 10 ha ponad 10 ha Bydgo-skiea 100,0 38,2 20,8 41,0 Poznań­ skie13 100,0 30,6 23,7 45,7 ^ Zob. tab. 3. Zob. przypis 35.

444 г ь тч -л 1 Ά . Üdü AbJÜJà.

go pochodzą z części pow iatów , nie są k o m p letn e i d lateg o, być może, w y k a z u ją od ch y len ia in plu s o d ogólnow ojew ódzkich 3δ.

Nie ro zp o rząd zam y analo g iczn ym i d a n y m i d la in n y ch województw.. Z po ró w n an ia p rzeciętn ej pow ierzchni g o sp o d a rstw poniem ieckich p rz y ­ puszczać jed y n ie m ożna, że udział osad ibauerskich w w oj. gd ańskim b y ł wyższy, a n a pozostały ch te re n a c h ziem daw nych o w iele niższy niż w p o zn ań sk im i b ydgoskim (zob. ta b . 7). W p o ró w n a n iu z n im i n a zie­ m iach o d zy sk an y ch też b y ło nieco· m n iej osad gro sbau erskich, zaś o· w ie­ le w iększy ud ział w s tr u k tu rz e gosp od arstw chłopskich m iały o sad y d ro b n e (zob. tab. 5). W su m ie n a obszarze ziem odzyskanych s tr u k tu rę gosp o d arstw do· 100 ha trż e b a było poddać ró w n ie g ru n to w n e j p rze b u ­ dowie ja k w poznań sk im i bydgoskim , także tu aż około· 4/5 z nich ulec m iało scalen iu b ądź podziałow i.

N a m arginesie zauw ażm y, że b u rż u a z y jn a p ro p a g a n d a n iem iecka o rzek o m y m o gran iczan iu i d y sk ry m in ac ji chłopskiej w łasności niem iec­ kiej w okresie m ięd zy w o jen n y m n ie z n a jd u je najm niejszego· p okrycia w u stalo n y ch tu fak tach . Było· a k u ra t odw ro tnie. S ta n po siad an ia chło- p ów -P o lak ó w w zachodnich w ojew ództw ach P o lsk i m ięd zyw o jenn ej był bez p o ró w n an ia gorszy niż N iem ców . W ystarczy pow iedzieć, że p rz e c ię t­ n y obszar p rz y p a d a ją c y n a ro d zin ę chłopską w 1938 r. w ynosił w w o je­ w ództw ach zachodnich około 6,3 h a 36, n a niem iecką zaś — 11,1 ha.

Go-T a b e l a A 35 S truktura gospodarstw poniemieckich w woj. poznańskim *)

G ospodarstw a o powierzchni

ogółem do 5 ha 5 - 1 0 ha 1 0 -2 0 ha 2 0 - 1 0 0 ha

Liczba gospodarstw 18 115 5 549 4 300 5 415 2 851

Odsetek gospodarstw 100,0 30,6 23,7 29,9 15,8

* D ane dotyczące 18 powiatów, czyli 2/3 ich ogólnej liczby. Podał je Wydz. Rolny KW , najprawdopodobniej za sprawozd. W UZ. A P K W , s p r a w . W y d z . R o ln e g o K W z 10 s y c z n ia 1946. D o 1946 r . P U R z a r e j e s t r o w a ł y n i e w s z y s tk ie g o s p o d a r s tw a p o n ie m ie c k i e . B r a k i n n y c h m a t e r i a ł ó w u n i e m o ż liw ia z w e r y fik o w a n ie p o w y ż s z y c h d a n y c h . M o ż liw o ść p o r ó w n a ń m a m y j e d y n i e w o d n i e s i e n i u d o p o w . m o g ile ń s k ie g o . Z d a j ą s ię o n e p o tw i e r d z a ć n a s z e p r z y p u s z c z e n i a . T a b e l a B-Źródło Gospodarstwa o powierzchni ogółem do 5 ha 5 - 2 0 ha powyżej 20 ha

Wg źródła wyżej wska­

zanego (spraw. W UZ) 900 195 419 286

w % % 100,0 21,7 46,5 31,8

W g szczeg. danych ze­ stawionych w ram ach ankiety przez PR N (zob. tab. 2) 971 239 441 291 w % % 100,0 24,6 45,4 30,0 N a l e k k i e z a w y ż e n ie s t r u k t u r y g o s p o d a r s tw w w o j. p o z n a ń s k i m u w id o c z n i o n e j w t a b . 4, w s k a z u j e t e ż p o r ó w n a n i e p r z e c i ę t n e j p o w ie r z c h n i g o s p o d a r s tw a . D la g o s p o d a r s tw z t a b . 4 w y n o s i o n a 11,8 h a w o b e c 11 h a w g d a n y c h d o ty c z ą c y c h w s z y s tk ic h g o s p o d a r s tw p o n i e m i e c k i c h w w o j. p o z n a ń s k i m (z o b . t a b . 7 ). 36 M. M i e s z c z a n ' k o w s к i, S t r u k t u r a a g r a r n a P o l s k i m i ę d z y w o j e n n e j , W a rs z a w a 1960, s. 284— 285.

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₄₅

sp o d arstw a należące do P o la k ó w i N iem ców do 5 h a sta n o w iły w 1938 r. łącznie około 61% w szy stk ich osad; n ato m ia st w s tru k tu rz e sam y ch go­ sp o d arstw niem ieckich o dsetek te n h y ł d w u k ro tn ie niższy (30,6°/o). A n a­ logicznie k s z ta łto w a ł się sto su n e k w g ru p ie osad 20— 100 ha, o d setek ich w ynosił odpow iednio około· 8% i 15,8% (zoh. tab . 5). Co w ięcej s y tu a c ja chłopów niem ieckich zam ieszkałych w zachodnich w o jew ództw ach P o l­ ski p rzed w o jen n ej b y ła k o rzy stn ie jsza n a w e t niż w e w schodnich p ro­ w in cjach Rzeszy, co o b ra z u je tab . 5.

T a b e l a 5 G ospodarstw a niemieckie w zachodnich województwach Polski przed wojną w porów naniu

ze wschodnimi prowincjami Rzeszy

Tereny Odsetek gospodarstw wedle wielkości w ha

ogółem do 5 5— 10 1 10—20 20— 100 Województwa za­ chodnie Własność Niemców i Polakówa 100,0 61,0 13,9 j i 1 17,3 7,8 * Własność Niemcówb 100,0 30,6 23,7 29,9 15,8 Ziemie odzyskane0 100,0 42,5 22,0 21,3 14,2 a M. M i e s z c z a n k o w s k i , op. cit., s. 284. b Zob. przypis. 35.

c Obliczono na podstawie danych niemieckiego spisu rolnego z 1939 r., R o c zn ika Sta tystyc zn eg o 1947, s. 39, tab. 2A. * Odsetek ten był nieco wyższy, gdyż dotyczy on gospodarstw 2 0 —50 ha.

N iem cy znajd o w ali się zatem w B ydgoskiem i P ozn ań sk iem w sy­ tu a c ji u p rzy w ilejo w an ej. K o rzy stali n ad al ze zdobyczy o siąg nięty ch kosztem polskiego· chłopa z o k resu kolonizow ania i zaboru polskich ziem. N iespraw iedliw ości te j była zdolna położyć k re s dopiero P o lsk a Ludow a, b u d o w a n a n a z g ru n tu now y ch zasadach społecznych i n a ro ­ dowościowych.

K ie ru ją c się ty m i zasadam i, lu d o w y rz ą d polski zw rócił te re n y zabu­ żańskie re p u b lik o m rad zieck im i zgodził się na przy jęcie dob ro w oln ie p rzesied lający ch się z nidh Polaków . Było to· rozw iązanie słuszn e i sp ra ­ w iedliw e, choć nie w szyscy w Polsce tę słuszność wówczas rozum ieli. Z dok o n an y ch p rze z n as b ad ań w ynika, że na te re n a c h zabużańskich s y tu a c ja p rze d staw ia ła się o d w ro tn ie, ja k na zachodnich. Tu z kolei u p rzy w ilejo w an a b y ła w łasność polska, w ty m i chłopska. Dość r e p r e ­ z e n ta ty w n e i szczegółow e dan e, dotyczące 3 894 chłopskich gospod arstw P o lak ó w w skazyw ałyby, że n iem al co trz e c ie z n ic h miało· po n ad 12 ha, a w ięcej niż co szóste pow yżej 15 ha. Tym czasem w śró d w szystk ich g o spod arstw co siódm a osada posiadała w ięcej niż 10 ha. P rz y ją ć m oż­ na, że p rz y n a jm n ie j co· cz w a rty chłoprP olak, n ajczęściej osad n ik w oj­ skow y, w y zy sk iw ał wyjątkowo· tu liczną w śród lud n o ści niepolskiej biedotę (zob. tab . 6).

Jednocześnie w tab e li 6 zw raca u w ag ę dość znaczny stop ień ro zw a r­ stw ie n ia go sp o d arstw należących do P olaków . N iem al co trz e cie z nich nie osiągnęło 5 ha. W w a ru n k a c h w yjątkow o ek ste n sy w n e j gospodarki w łaściciele ty ch g o spo d arstw o raz część gospodarzy p osiadających 5— 7 h a znosili n ie d o sta te k i nędzę. N ie m ieli oni pow odów do w zb ran ian ia się

446 H E N R Y K S Ł A B E K

T a b e l a 6 G ospodarstw a rolne za Bugiem należące do Polaków wedle wielkości. Odsetek gospodarstw

o powierzchni (w ha) Ogółem a do 2 2—5 5— 10 1 0 -2 0 ponad 20 Ogólemb

j

do 2 2—5 5—7 7— 12 i Ponad 12— 151 i 15 1 100,0 20,8 36,4 28,6 11.5 2,7 100,0 9,4 19,8 16,3 24,5 12,4 17,6

a M . M M i e s z c z a n k o w s k i , op. cit., s. 201, tab. 84. Dotyczy wszystkich gospodarstw z 1938 r. stanowiących własność ludności polskiej i niepolskiej,

b O bliczono ja k w tab. 8.

przed akcją przesiedleńczą, k tó ra o tw ie ra ła p rzed nim i now e m ożliwości, szczególnie k o rzy stn e tam , gdzie gospodarstw a poniem ieckie n ie b y ły rozdrobnione.

J a k w ie lk i w pływ n a s tr u k tu rę g ospodarstw n ad a n y ch re p a tria n to m w y w ierała poniem iecka s tr u k tu ra rolna, św iadczy choćby poró w n anie ich p rzeciętn ej pow ierzchni. B yła ona n iem al id en ty czn a w ob yd w u przy p ad k ach , co jest n a jb a rd zie j c h a ra k te ry sty c z n e . W ynosiła odpo­ w iednio n a ziem iach daw n y ch 10,5 ha i 9,2 ha. Różnice te b y ły jeszcze m niej znaczne w 'Poznańskiem , B ydgoskiem i G dańskiem . W ty c h trzećh o sta tn ic h w ojew ództw ach nad an o re p a tria n to m gospodarstw a o· p rze­ ciętn y m obszarze p o n a d 11 ha, tj. około d w u k ro tn ie w iększe, niż n a Ś ląsku, w Rzeszow skiem , K rak o w sk iem , L u b elsk iem i K ieleck iem i o 1/5

w iększe niż w Ł ódzkiem i W arszaw skiem (-zob. ta'b. 7).

T a b e l a 7 G ospodarstwa poniemieckie nadane w różnych województwach repatriantom i chłopom miejscowym

wedle średniej wielkości

Województwa G ospodarstw a poniemieckie3 G ospodarstw a na­ dane repatriantom 13 G ospodarstw a na­ dane chłopom miejscowym13 przeciętna powierzchnia gospodarstw a w ha

1 2 ₃ 4

Ziemie dawne łącznie 9,2 10,5 7,3

Warszawskie 7,7 8,6 6,3 Łódzkie 6,2 9,2 4,7 Kieleckie 4,7 6,7 3,4 Lubelskie 6,0 5,2 5,2 Białostockie 8,8 — _5,1 Gdańskie 13,8 13,0 12,0 Pom orskie _11.1 11,5 7,4 Poznańskie 11,1 11,9 9,7 Śląskie 3,3 4,6 3,2 K rakowskie 2,6 4,0 1,7 Rzeszowskie 4,7 1,9 2,7

a W edług stanu 1 stycznia 1949. Obliczono na podstawie: R o czn ika S ta tystyc zn eg o 1949, s. 56, tab. 4 E. b W edług stanu na l stycznia 1947. Obliczono na podstawie danych M inisterstwa Rolnictwa, SA M R, S l/34.

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D L A R E P A T R IA N T Ó W ₄₄₇ Д cd H o m ON ^4 .22 '3 cd Д_υ >» X)_л с Д_о >, с 0 1 о а Cd и₃ w д₃ cd -С cd Д С О Ö 4> ‘5 о а о ■8_>> >> - § С cd ТЗ_О о, <Л О ОД о 3 cd д I г-cd д л д о Ό В ^ I -§ ■а а_{О кл} О Ь0 cd О P· « О_OJJ CN <-ч О О Д 00 л â N й г i О Д 00 j § о, г-; гл _ О .2 s S> С ί с • S 8 .9 о -- п. с/) 5· м О О о N CU ÖJ) о Оч СМ o' н ΙΛ N Tj·o' о*4 о" о" 00 ON О 00л С"^ СМ^ ΝΟΛ ^ o' »-Г in vo ^ ^ч o' vo ^ч ł-η C'J t*- 'd· сн о cn oo \(· Tf Tf in On n г-л a\ «η c4 ол ол o ' σ\ r i ΙΛ <N m Г-· г-- Г-~ t-- r-> Г - г н О О С Я ’-ч^Г'- r-~r-NOr-'Or-'C4r-' in rj· Tt t> m η Ή (N VO ^ 00л ON^ 00^ ~ч 00л ^ o ’1 l> oC ON*4 ΙΛ СЛ Г \ ! Г - ' Г - - Ч О * ч Г " 3 - Ч С О О Η N Cf) (S ^ Tt N _{-d· 44} O N N O r f O O iO ^ cd Д en ^ч in cd Д 1 <4

ft

vo 00 н in On h N 1 о60 оСП^ч О1-НTł· ł-ч Tf ΙΛ <Λ (Μ N Tf ON r i o ' o ' o ' o' O O O O O O O Q o o o o o o o o r f i n· —tNOin-HOND ONVOt^cninOOincn OOnh' OON’t ' t M cd Ό о ft сд О М cd а л § м 3 о с4 тз cd cd cd cd Д Д Д Д СМin in₁ ^ч_Jł-Ч 1 1 гм J, о·1см1 cd д _ о çd см д ^ '5? О .й 7 I in О *Ή Он J3 Ü « i Æ Μ « 'à_{св О О}1 -з ä α о Sa ce ο. о о £ ί о cej л 5 s з I й 3 о I 'S ’S '3 m D I * ü ! SS.

4 4 8 H E N R Y K SŁ A B E K Cd ft P •s >» è cd G С O 'I ed O ft Ό O ft 3 £ O ft С о ‘5 cd О ft •N & О ft cd Λ cd ■G cd ' ТЗ : &i cd Æ cd JZ о -о \ β_ON cd X>_N p ft N £ о О S 00 \ » ON cd ^ r, f t *ТГ сл 3 О ä «> cd _o ft N Й О О S 00 . 2 5 '= ft о £ « Μ _{У h} у N w " J-. Ό У ν £ О CU о х> а л о с ад ЧС_ Όλ СЧл СПл f - Г o ' NO СО 0 4 чо ^ очл ол rf o' rf о*4 ri «о — 1—1 ON ■Л N O' 00 N m о !Л N Ό ^ N О * Р f < о \ О ’ t СЧ Г- t-1 ^ Г^ СР^ Р fp' 00~ СО*4 о*' Г->Л ι—ι т—( ч—( *—ι Г Р О СП W Г- р ” 00^ Г1 <Р СПл ΟΝ «Р *Рл оС ri vf ер* Г-* О* гГ 0 0 h О т |· о со ^ г |‘ TJ· ^ Г- ГО Ό 00 0 \ ГР* г Г ЧсГ г Г о о о о о о о о о о о о о о -d· Μ Ό N Г ^ 00 <3\ Г-* © *—' Г- «-Ч оо ł-i m р ^ СР r î cd ПЗ о ft 00 о ад cd -С «* Ä ΙΛ -с -с 2 П Р Р Г » ^ ι—< О N |р Ό *а cd i s η о т-н а.

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D L A R E P A T R IA N T Ó W ₄₄₉

D an e 'tabeli 7 u w id aczn iają n a m zarazem , że n a te re n a c h p rzelu d n io ­ n y ch w b ard zo już o g ran iczo n ym zak resie stosow ano zasadę re k o m p e n ­ s a ty w sto su n k u do ty ch re p a tria n tó w , k tó rz y 'pozostaw ili o sad y p o n ad siedm iohektarow e. S ta ło się ta k zresztą zgodnie z om ów ionym i już za­ łożeniam i w ładz, k tó re w p o lity ce osadniczej w w ojew ód ztw ach p rze ­ lu d n io n y ch liczyć się m u sia ły p rze d e w szy stk im ze specy fik ą p a n u ją c y c h tu w a ru n k ó w i ze szczególnie w ielkim i tru d n o ściam i u lo ko w ania n a j­ w cześniej i licznie n a p ły w a ją c y ch t u re p a tria n tó w . Inaczej rzecz się m iała w zachodnich w ojew ództw ach ziem sta ry c h . R ep a trian to m , k tó rz y p osiadali ;za B ugiem g ospodarstw a do 12 h a , p rzy d zielan o w w iększości w yp ad k ó w o sady o obszarze ró w n y m lu b w iększym od pozostaw ionego. W zw iązku z ty m w iększe obszarow o gospo darstw a poniem ieckie o b ej­ m ow ali p rzed e w szy stk im b y li w łaściciele najw iększyd h osad. N a p r z y ­ k ła d z o sad 12— 15 ha 'p rzypadało p o siad ający m za B ugiem do 2 h a — 1,7%, 2— 5 ha — 10,5%, 5— 7 ha — 10,3%, 7— 42 ha — 33,3%, 12— 15 h a — 12,9%, 15— 20 h a — 31,3% . N ato m iast g o sp od arstw a d robn iejsze p rzy d z iela n o p rzede w szy stk im 'byłym m ało ro ln y m . P rz y k ła d o w o z go­ sp o d a rstw pon iem ieck ich o d 2 do 5 ha ro ln ic y p o sia d a jąc y uprzed n io do 2 ha objęli 37,7%;. 2— 5 ha — 35,3% , 5— 7 h a — 13,4%, 7— 12 h a — 4,9% , 12— 15 ha — 2,9% , p o n a d 15 ha — 6,2% (zob. ta b . 8 i 9). T aki sposób n ad ziałów stosow ano zapew ne nie ty lk o z uw ag i n a chęć w y­ ró w n a n ia re p a tria n to m s tr a t, lecz i ze w zględu n a doraźn ą p o trz e b ę m ożliw ie n ajlepszeg o zagospodarow ania pon iem ieck ich g ru n tó w . R odzi­ n y zam ożniejszych re p a tria n tó w b y ły z re g u ły lep iej p rzy g o to w an e do w y p e łn ie n ia tego zadania, gdyż góro w ały n a d pozostałym i dośw iadcze­ niem i ogólną k u ltu r ą gospodarow ania, a tak że zasobam i przyw ożonego in w e n ta rz a i siły roboczej (zob. taib. 10).

Tabela 10 Gospodarstwa pozostawione i nabyte przez repatriantów wedle wielkości i liczby osób

Liczba gospodarstw o powierzchni Wyszczególnienie ogółem do 2 ha 2—5 ha 5—7 ha 7—12 ha 12—15 ha ponad _{15 ha} W gospodar­ stwach pozo­ stawionych 2617 300 466 385 589 347 530 Przeciętna liczba osób na go­ spodarstwo 4,0 3,9 3,9 3,8 4,1 4,2 4,1 W gospodar­ stwach naby­ tych15 2643 142 247 316 1579 352 7 Przeciętna liczba osób na go­ spodarstwo 4Д 3,6 3,9 4,0 4,1 4,3 4,1

a B adania dotyczą w pow iatach: Lipno — 86 rodzin i 557 osób, Bydgoszcz — 1748 i 6860, Brodnica — 142 i 458 Wyrzysk — 143 i 581 Tuchola — 85 i 341 oraz Chełmno — 413 i 1666.

k B adania dotyczą w pow iatach: Lipno — 26 rodzin i 557 osób, Bydgoszcz — 1735 i 6919, Brodnica — 140 i 438, W yrzysk - 143 i 481 Tuchola - 85 i 328, Chełm no - 413 i 1726, G olub-D obrzyń - 40 i 199.

Zestawienie sporządzono na podstawie indywidualnych k art osadników.

450 H E N R Y K S Ł A B E K

Z apew ne ty m i czynnikam i i elem en tem przypadkow ości pow odow a­ n y b ył w sk a z a n y w yżej fa k t, że cząść b y ły ch w łaścicieli g o sp o d arstw zam ożnych' o trzy m ała o sad y m ało ro ln e i odw rotnie.

M iędzy in n y m i w sk u te k stosow ania zasady re k o m p e n sa ty zróżnico­ w an ie m ają tk o w e rodzin re p a tria n c k ic h u trz y m y w a ło się tak że n a no­ w ych te re n a c h ich zam ieszkania. N aw et jed n a k w zachodnich w o je­ w ództw ach ziem s ta ry c h było ono bez p o ró w n an ia m niejsze n iż za B u­ giem . S tr u k tu r a a g ra rn a n o w y ch o sad re p a tria n tó w i tu w y k azy w ała w zględ n ie w ysoki sto p ień z w a rstw ie n ia (zob. tab . 11). T ak w ięc w zba­ d a n y c h 11 p o w iatach B ydgoskiego i P o znańskiego było o· w iele m n iej

niż za B ugiem gosp od arstw z g ru p krańcow ych, najw ięk szy ch i n a j­ m niejszych. Rów nież g ru n ta pozostaw ione p rzez N iem ców podzielo ne

zostały inaczej (zob. tab. 11).

Tabela 11 Różnice struktury gospodarstw pozostawionych i nabytych przez repatriantów oraz gospodarstw

poniemieckich

Odsetek gospodarstw o powierzchni Wyszczególnienie ogółem do 2 ha 2—5 ha 5—7 ha 7—12 ha 12—15_ha 15—20 ha ponad 20 ha Gospodarstwa na­

byte przez re­

patriantów21 100,0 9,4 19,8 16,3 24,5 12,4 11,5 6,1 Gospodarstwa po­ zostawione przez repatriantów3 100,0 4,4 7,9 10,6 66,1 10,8 0,2 Przyrost (+ ) lub ubytek (—) gos­ podarstw 0,0 —52,9 —60,3 —35,2 + 169,8 —12,9 —98,2 —100,0 Gospodarstwa po­ niemieckie13 100,0 16,3 20,8 9,3 19,2 10,0 10,4 14,0 a Zob. tab . 8 9 k Zob. tab . 2.

T a k w ięc scalono w iele g ospodarstw drobnych, a jednocześnie w y e li­ m in ow an e zostały z now ego u s tro ju iroJnego o sady o C harakterze k a p ita ­ listycznym . Taib. 12 p rze d staw ia p lasty cznie sp la ta n ie się w ak cji p rze- siedleńczo-osiedleńczej a sp ek tó w n arodow ych i so cjalnych. W idać z n iej, że a k cja ta k ła d ła k res n ie ty lk o n arod o w ej lecz i społeczn ej n iesp ra w ie ­ dliw ości. W jej w y n ik u p o w stał no w y u stró j, k o rz y stn ie o d biegający od s tr u k tu r y gospodarstw poniem ieckich ja k i s tr u k tu r y o sad polskich z tere n ó w zabużańskich.

D ecyzja w ład z P o lsk i L udow ej, a b y zburzyć poniem iecki u s tró j ro l­ n y i nie od b u do w y w ać n a poniem ieckich g ru n ta c h s tr u k tu r y polskich g o sp o darstw zabużańskich, o d b iła się oczyw iście ró żn ie n a in te re sa c h ró żn y ch g ru p re p a tria n tó w . R ządow e zasady n a d z ia łu poniem ieckich o sad d la re p a tria n tó w b y ły b ardzo k o rz y stn e dla ty c h spo śród nich, k tó rz y posiadali za B ugiem g o spodarstw a do 7 ha, n a to m ia st w p rz y ­

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₅₁

p ad k u b y ły ch w łaścicieli gosp o d arstw po nad 12 ha, a szczególnie ponad 15 h a rzecz się m iała o d w ro tn ie (zob. tab. 12).

W 11 b ad an y ch po w iatach sp o śró d o sad do 2 ha około 20% re p a ­ tria n tó w , k tó rz y pozostaw ili do 2 ha, powiększyło· sw ój sta n p o siad an ia do po nad 5 h a, sp o śró d p o zo staw iający ch 2— 5 ha około· 28% osiągnęło pow ierzchnię p o n a d 7 ha. J a k w y n ik a z tab. 8, sp o śród ro ln ik ó w zza B u­ gu, k tó rz y opuścili 12— 15 ha do niższych k las spadło aż po n ad 88% , jed n a k tylk o 2°/o otrzy m ało poniżej 5 ha, a więc niem al w szystkie u trz y

-T a b e l a 12 Zmiany w stanie posiadania ziemi przez rolników repatriantów (stan na 1 stycznia 1950)

Odsetek gospodarstw pozostawionych o powierzchni Wyszczególnienie

do 2 ha 2—5 ha 5—7 ha 7— 12 ha 12—15 ha pow. 15 ha

Spadło do niższych grup

gospodarstw“ 2,7 6,9 11,6 88,4 100,0

U trzym ało się w dotych­ czasowej grupie gospo­

darstw 39,5 14,0 11,9 73,5 11,2

Awansowało do wyższych

grup gospodarstw 60,5 83,3 81,1 14,9 0,4 _—

a Obliczono na podstawie danych z tab. 8.

m ały się w k ateg o rii gospo d arstw śred n io ro lny ch. P odobnie jest w p rzy ­ p a d k u gospodarstw p o n ad 1 5-hektarow ych. W szystkie one sp ad ły do niższych k ateg o rii, ale zaledw ie n iesp ełn a 3% i 8%· z n ich było· w g r u ­ pach. poniżej 5 ha i 7 ha. S pośród ogółu o sad do 12 h a znalazło się w in n ej k lasie p ra w ie 60%·, z czego aż 56% aw ansow ało, a ty lk o n ie­ spełna 4% spadło do k la s niższych. Je śli zaś w ziąć p o d uw agę i gospo­ d a rs tw a p o n a d 12 ha, w ów czas okaże się, że z 3 894 b ad an y ch gospo­ d a rstw 2 810 znalazło się w now ych grup ach, z tego 1 523 (39%) w w yż­ szych, zaś 1 287 (33%) w niższych. D o d ajm y jed n ak , że z ty ch o sta tn ic h

aż 1 176 (91%) p rzy p ad a n a o sady pon ad 12-hektarow e.

N ie m a podstaw , by w nioski z d any ch 11 p ow iatów rozciągać n a cały obszar ziem stary ch . M ożna jed n a k p rz y ją ć bez o b a w y p o p ełn ien ia w ięk­ szego błędu, że społeczna s tr u k tu r a zbadanych ro dzin re p a tria n c k ic h jest typow a -dla ich ogólnej liczby 37. W ychodząc z tego założenia m ożna b y sądzić, że jeszcze k o rzy stn iejsza b y ła sy tu a c ja re p a tria n tó w w P o - znańsk iem i G dańskiem , gdzie (pom ijając ziem ie odzyskane) osiadło do 1 stycznia 1947 40% ogółu r e p a tr ia n tó w 38.

37 Do zakończenia akcji osadzania repatriantów na ziemiach dawnych (na dzień 1 stycznia 1947) osiedlił-o się na gospodarstwach .poniemieckich ziem starych 26 094 ro-dzin 'repatrianckich. SAMR, 81/34; obliczono na podstawie zestawienia ref. statyst. Ministerstwa Rolnictwa. Por. Rocznik statystyczn y 1947, s. 42, tab. 4B. Natomiast na ziemiach odzyskanych było 1 stycznia 1947 158 000 rolniczych rodzin repatrianckich. Rocznik statystyczn y 1947, s. 42, tab. 4B. Zbadane przez nas rodzi­ ny (3 894) stanowiły w ięc prawie 15°/o ogółu rodzin osiadłych na ziemiach dawnych i niemal 2,2% wszystkich rodzin osadzonych w nowych granicach państwa. Jest to więc reprezentacja dość liczna, jak .na zjawiska tak masowe.

38 SAMR, 81/34; obliczono na podstawie zestawienia referatu statystycznego Ministerstwa Rolnictwa.

452 H E N R Y K S Ł A B E K

J a k w iadom o bow iem w ty ch w łaśn ie w ojew ództw ach u jaw n iła się n a js iln ie j te n d e n c ja w ładz d o p rzek azy w an ia re p a tria n to m w sta n ie n ie ­ po dzielnym g o sp o d arstw ido- 20 ha, k tó ry c h było tu też sto su n k o w o n a j­ w ięcej. Co w ażniejsze, p rze c ię tn a p o w ierzch nia osad n a d a n y c h re p a ­ tria n to m b y ła w nich najw yższa, w ynosiła o n a w B ydgoskiem 11,5 ha, a w iPo-znańskiem i G dań sk iem 11,9 ha i 13 ha.

Z p rzeciętn ej p o w ierzchni n ad ziałó w ziemi '(11,4 ha), obliczonej łącz­ n ie dla w o jew ództw poznańskiego, gdańskiego- i łódzkiego, m ożna by wnosić, że na ogół s y tu a c ja re p a tria n tó w n a ty c h te re n a c h była ta k a sam a ja k w Bydgoskiem .

N ato m iast o w iele .gorzej k ształto w ała się o n a w -pozostałych w o je­ w ództw ach ziem s ta ry c h . N ie zm ienia to je d n a k isto ty sp ra w y , gdyż osa­ dzono n a nich łączn ie zailedwie 15% re p a tria n tó w . Z pozostały ch 85% n ajw ięcej osiedliło się -w w oj. p o zn ań sk im (36,2%), -bydgoskim (34,3%), łódzkim (11,1%) i gd ań sk im (3,4%) 39.

Ci re p a tria n c i, k tó rz y o trz y m ali w iększy obszar ziem i od pozosta­ wionego, znaleźli się też w lep szy m położeniu niż in n i n ab y w cy g ru n ­ tó w poniem ieckich i obszarniczych, gdyż n ie m usieli uiszczać żadnej o p łaty za te n ad w y ż k i 40. B y n ajm n iej nie bezzasad na jest zatem ogólna teza, że przesiedlenie się re p a tria n tó w n a go spodarstw a poniem ieckie stanowiło- dla zdecydow anej ich w iększości w p ro st o lb rzy m i aw ans.

Г е н р и к С л а б е к О ПРИНЦИПАХ НАДЕЛА РЕПАТРИАНТАМ СЕЛЬСКИХ ХОЗЯЙСТВ В КОРЕННЫХ РАЙОНАХ ПОЛЬШИ Материалы первоисточников по вопросу послевоенного заселения разброса­ ны, отсутствует разработка статистического материала, поэтому вопросы засе­ ления не дождались доселе обобщающего труда. В основу настоящего исследования положены результаты поисков в архи­ вах Государственного Совета, Министерства Сельского Хозяйства, воеводских комитетов Польской Объединенной Рабочей Партии в Познани и Быдгощи, а так­ ж е сектора истории Партии при ЦК ПОРП. Особенно полезными оказались ма­ териалы полученные в 1962 г. от Президиума Воеводского Народного Совета в ответ на обширную анкету. Автор рассматривает вопрос заселения польским населением, в преоблада­ ющем большинстве репатриированным после войны из СССР, сельских хозяйств оставленных немцами на территории входившей до 1939 г. в состав Польского Государства (таким образом не учтены возвращенные земли)-. Самое большое внимание автор уделяет эволюции политики властей в области передачи хо­ зяйств в пользование населению. Автор пытается также определить и сопоста­ вить структуру хозяйств брошенных немцами, а также оставленных и приобре­ тенных репатриантами. Исследует также все основные факторы, которые опре­ делили окончательную модель сельских хозяйств переданных репатриантам. 33 Tamże.

40 Na podstawie dekretu z 18 kwietnia 1955 zwolniono generalnie — bez roz­ rachunku i oszacowania — od obowiążku uiszczenia ceny nabycia nieruchomości państwowych tych reipa-tri-antów, którzy .pozostawili nieruchomości poza grainica-mi .państwa. Dz. URiP 1955, -nr 18, poz. 107.

N A D Z IA Ł G O S P O D A R S T W R O L N Y C H D LA R E P A T R IA N T Ó W ₄₅₃

H e n r y k S ł a b e k

L’ATTRIBUTION DE FERMES AGRICOLES AUX POLONAIS REPATRIÉS EN 1945 DANiS LES VOÏÉVODIES CENTRALES

Les sources concernant la colonisation d’aiprès la guerre sont dispersées et il n’y a pas de données statistiques élaborées; c’est pourquoi les questions relatives à la colonisation n ’ont pas fait l ’objet, jusqu’à présent, d ’une étude d ’ensemble.

Le présent article se fonde sur les matériaux des archives du Conseil d ’Etat, du Ministère de l ’Agriculture, des comités de voïévodie du (Parti Ouvrier Unifié Polonais à Poznań et à Bydgoszcz, ainsi que de l’Institut pour l ’Histoire du Parti auprès du Comité Centrale du POUP. Les matériaux obtenus en 1962 de la Direc­ tion du Conseil National de la voïévodie de Bydgoszcz en réponse à un ample questionnaire, ont été particulièrement utiles.

L’auteur traite le problème de l ’installation d e la population polonaise qui, dans la grande majorité, a été repatriée de l ’URSS, dans les fermes agricoles abandonnées par les Allemands et situées dans les terres qui appartenaient à la Pologne des avant 1939 (il laisse dons de côté les Terres Occidentales). Il concentre son attention sur l ’évolution de la politique suivie par les autorités dans l’attri­ bution des fermes. Il essaie d ’établir et de comparer la structure des fermes telles qu’elles ont été laissées par les Allemands, celle des fermes laissées par les Po­ lonais dans leurs pays d ’origine et celle des fermes attribuées aux repatriés. Il étudie en outre tous les facteurs essentiels qui ont déterminé le modèle des fermes attribuées aux repatriés.