Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych

Stefan Breyer

Nowe przepisy o dziedziczeniu

gospodarstw rolnych

STEFAN BREYER

Nowe przepisy o dziedziczeniu

gospodarstw rolnych

W d n iu 4.X I.1971 r. w eszła w życie u sta w a z d n ia 26.X.1971 r. zm ien iają ca k o ­ deks cy w iln y (Dz. U. N r 27, poz. 252). U staw a ta (w dalszych w yw odach o k reśla n a ja k o „n o w e la”), ja k rów nież rozporządzenie RM z d n ia 23.XII.1971 r. (Dz. U. N r 37, poz. 332), zm ien iające rozp. RM z 28.XI.1964 r. w sp raw ie przenoszenia w łasności i dziedziczenia g o sp o d a rstw rolnych (jedn. tek st: Dz. U. z 1972 r. N r 31, poz. 215), w p ro w a d ziły w dotychczasow ym stanie p raw n y m pow ażne zm iany rów nież w za­ k resie dziedziczenia g ospodarstw ro ln y c h .* 1

I. PR Z ED M IO T D Z IE D Z IC Z E N IA

1. P o jęc ia: g o sp o d a rstw a rolnego i nieruchom ości rolnej nie były dotychczas w sposób jednoznaczny unorm ow ane, co częściowo w yw oływ ało różnice w d o k try ­ nie i o rz e c z n ic tw ie .2

W edług pow szechnie p rzy ję tej w y k ład n i pojęcia g o sp o d arstw a rolnego w obrocie i ja k o p rz e d m io tu dziedziczenia nie są identyczne, gdyż w tym o sta tn im c h a ra k te rz e

N r 10 (178) N o w e p rz episy o dziedzicz eniu gospodarstw ro lnych 7

chodzi o tzw . g o sp o d a rstw a ro ln e sensu largo, a w ięc łącznie z in w en tarze m żyw ym i m a rtw y m oraz in n y m i sk ła d n ik a m i gospodarstw ro lnych zw iązanym i z p ro d u k c ją rolną, gdy tym czasem w obrocie gospodarstw o rolne obejm uje całość gospodarczą sk ła d ającą się z nieruchom ości ro ln y ch i zagrody, ale bez in w en tarzy .

P ojęcie g o sp o d a rstw a rolnego u sta lo n e w rozp. RM z 28.XI.1964 r. nie uległo zm ianie, n ato m ia st § 1 tegoż rozp., k tó ry niedaw no, bo dopiero w drodze rozp. RM z 10.VII.1970 r. (Dz. U. N r 18, poz. 150), był zm ieniony, stał się obecnie p rze d m io ­ tem ponow nej now elizacji, k tó ra dotyczy zarów no sam ej treści, ja k i ro z m ia ru n ie ­ ruchom ości ro ln ej i m a zasadnicze znaczenie rów nież w sp raw ac h dziedziczenia.

2. N ow y § 1 cyt. w yżej rozp. za w iera zm iany red a k cy jn e i m erytoryczne. R e ­ d a k c y jn ą zm ianą je st rozbicie dotychczasow ego u stę p u 1 n a dw a u stę p y i oznacze­ nie odpow iednika daw nego u stę p u 2 ja k o ust. 3.

P ierw szy ustęp, o d pow iadający d aw nem u zdaniu pierw szego ust. 1, zaw iera nie zm ienioną d efinicję nieruchom ości rolnej.

Nowy u stę p 2 za stę p u je dalsze części daw nego ust. 1, z a jm u jąc się sy tu a cjam i, gdy nieruchom ość ro ln a tra c i te n c h a ra k te r. D zieje się ta k w dw óch w y p ad k a ch : 1) z dniem ogłoszenia w d z ien n ik u w ojew ódzkiej ra d y narodow ej u ch w ały p re z y ­ dium w łaściw ej ra d y n aro d o w ej, w w y n ik u k tó re j n astąp i u sta le n ie g ran ic te re n ó w b u d o w n ictw a m ieszkaniow ego i zagrodow ego, p rzejm ow anych n a w łasność p a ń s tw a n a podstaw ie p rzepisów o te re n a c h b u dow lanych na obszarach w si i przepisów o te ­ ren a c h b u d ow lanych n a obszarach m ia st i osiedli, albo 2) gdy decyzją w łaściw ego do sp raw p la n o w a n ia p rzestrzen n eg o o rganu p rezydium pow iatow ej ra d y n a ro d o ­ w ej, w y d an ą w try b ie przepisów o p la n ac h rea lizacyjnych, nieruchom ość ro ln a została przeznaczona n a cele nie zw iązane bezpośrednio z p ro d u k c ją ro ln ą.

3. C h a ra k te r działek n a te re n a c h b u dow lanych n a obszarach w si był dotychczas rozm aicie rozum iany. Na p rzy k ła d często przyjm ow ano, iż w ro zu m ien iu daw nego § 1 rozp. RM z 28.XI.1964 r. sam fak t, że d ziałk a zn a jd u je się n a ta k im te re n ie, p rze sąd z a o jej przeznaczeniu „na in n e cele, nie zw iązane bezpośrednio z p ro d u k c ją ro ln ą ”. Idąc po tej lin ii ro zu m o w a n ia należałoby w zakresie dziedziczenia poddać zagrody innem u reżym ow i p ra w n e m u niż re sz ta gospodarstw a, w sk ła d k tó re g o w chodzą. Otóż dążąc do usu n ięcia ta k ich k onsekw encji, w rozporz. RM z 10.VII. 1970 r. — p rzy no w elizacji m.in. § 1 w ym ień, rozp. RM z 28.XI.1964 r. — w z m ia n k a o te re n a c h bu d o w lan y ch n a obszarach w si została u su n ięta. O sta tn ia zaś n o w eli­ za cja z 23.XII.1971 r. w p ro w a d ziła do § 1 p ostanow ienie tej treści, że nieruchom ość ro ln a n a pow ołanym obszarze tra c i ten sw ój c h a ra k te r z dniem ogłoszenia decyzji o u sta le n iu g ran ic te re n u budow lanego.

Je d n ak ż e s y tu a c ja p ra w n a n a ty m obszarze uległa zm ianie w zw iązku z n ow e­ lizacją w 1969 r. u sta w y z 21.1.1961 r. o te re n a c h b u dow lanych n a obszarach w si ijedn. te k st: Dz. U. z 1969 r. N r 27, poz. 216). W edług now ych p rzepisów te re n y te są przeznaczone rów n ież n a b u dow nictw o zagrodow e. W praw dzie w ięc d ziałki tr a c ą z m ocy § 1 rozp. c h a ra k te r ro ln y po u sta le n iu g ran ic te re n u , co w iąże się z p rz e ­ jęciem zn a jd u ją c y c h się ta m g ru n tó w przez państw o, jednakże z chw ilą p rz e z n a ­ czenia d ziałki pod budo w n ictw o zagrodow e (które w zasadzie pow inno się sk u p ia ć n a ty m terenie) sta je się ona częścią zorganizow anej całości gospodarczej w ro zu ­ m ie n iu § 2 rozp., o dzyskuje swój c h a ra k te r ro ln y i podlega tem u sam em u reżym ow i p ra w n e m u co re s z ta g ospodarstw a. W tym zak resie nie może być różnicy m iędzy ty m i za grodam i a zag ro d am i zn a jd u ją cy m i się (jeszcze) poza w ym ienionym i te ­ renam i.

4. W yjaśn io n a została rów nież sp ra w a stosow ania przepisów o dziedziczeniu gos­

8 S t e f a n B r e y e r N r 10 (178)

dla b u d o w n ictw a dom ów jednorodzinnych. F o rm a ln ie n astą p iło to w drodze u staw y z d n ia 6.VII.1972 r. o te re n ac h b udow nictw a jednorodzinnego i zagrodow ego oraz 0 podziale nieruchom ości w m ia sta ch i osiedlach (Dz. U. N r 27, poz. 192), obow iązu­ ją ce j od 1.IX.1972 r. Jed n ak ż e now e ujęcie znow elizow anego § 1 ust. 2 p k t 1 rozp. RM z 28.XI.1964 r. (tj. w edług jedn. te k stu : Dz. U. z 1972 r. N r 31, poz. 215) u za­ sa d n ia stosow anie tych k ry te rió w nieruchom ości ro lnych ju ż z dniem 31.X II .1971 r. U sta w a z 6.VII.1972 r. dopuszcza ju ż w sam ym ty tu le istn ien ie n a ty c h te re n ac h zagród, za k tó re w edług art. 1 ust. 1 p k t 2 każe uw ażać dom y m ieszk aln e w raz z b u d y n k am i gospodarczym i, zw iązane z in d y w id u a ln y m gospodarstw em rolnym , hod o w lan y m lu b ogrodniczym . T akie zagrody są sk ła d n ik a m i g o sp o d arstw a rolnego 1 w zw iązku z ty m pod leg ają tym sam ym przepisom dziedziczenia. To sam o dotyczy zagród istn iejący ch w dacie u sta le n ia w ym ienionego te re n u b u d o w n ictw a (art. 8 ust. 2).

Je śli chodzi o obszary u rb an iz ac y jn e tw orzone n a podstaw ie art. 22 u staw y z 14.VII.1961 r. o gospodarce te re n a m i w m ia sta ch i osiedlach (jedn. te k st: Dz. U. z 1969 r. N r 22, poz. 159), to o sta tn ia now elizacja tej u sta w y z 6.V II.1972 r. (Dz. U. N r 27, poz. 193) nie w p ro w a d ziła w tym w zględzie żadnych zm ian. N a ty c h obsza­ rac h m ogą istnieć rów nież gospodarstw a rolne n a p raw ie u ży tk o w a n ia w ieczystego.

5. U su n ię ta została z § 1 rozp. n eg aty w n a p rze słan k a (daw ny ust. 2 zd. pierw sze), w ed łu g k tó re j nie uw aża się za nieruchom ość ro ln ą teren ó w położonych w obrębie z w a rte j zabudow y m iasta, co zostało spow odow ane tym , że obow iązujące przepisy b u d o w lan e nie zn a ją pojęcia „zabudow y z w a rte j”. R ów nież uległ zm ianie u stę p 1 § 1 rozp., k tó ry m ów ił o u tra c ie c h a ra k te ru rolnego nieruchom ości przeznaczonej — zgodnie z przepisam i o p lan o w a n iu p rze strzen n y m — n a cele nie zw iązane bez­ p o śred n io z p ro d u k cją rolną. S tosow anie tego p rzepisu n astrę cz ało w p ra k ty c e tr u d ­ ności. 3 O becnie, w edług aktualnego odpow iednika tego p rzep isu (nowy § 1 ust. 2 p k t 2 cyt. w yżej rozp.), nieruchom ość ro ln a tra c i rów nież te n c h a ra k te r, jeżeli decyzją w łaściw ego do sp ra w p la n o w a n ia p rzestrzennego o rg an u p rezy d iu m p ow ia­ to w ej ra d y narodow ej, w y d an ą w try b ie przepisów o p la n ac h rea lizacy jn y ch , zo­ sta ła p rzeznaczona n a cele nie zw iązane bezpośrednio 4 z p ro d u k c ją rolną.

O p la n ac h rea liza cy jn y ch je st m ow a w art. od 36 do 39 u sta w y z 31.1.1961 r. 0 p la n o w a n iu p rze strzen n y m (Dz. U. N r 7, poz. 47) oraz w za rządzeniu M in. Bud. 1 P rz em . M ąt. Bfujd.. z 28.X.1969 r. (MP N r 48, poz. 840). W edług w y m ienionych przep isó w sporządzanie ty c h planów należy do o statniej fazy p la n o w a n ia p rze­ strzennego. S porządza się je n a podstaw ie szczegółowego p la n u zagospodarow ania p rze strzen n e g o je d n o stk i osadniczej stosow nie do u sta le ń decyzji w sp raw ie lo k a li­ zacji (art. 37 pow ołanej ustaw y). P lan y te o b ejm u ją p la n zagospodarow ania p rz e ­ strzen n eg o te re n u w zak resie inw esty cji oraz zagospodarow ania te re n ó w pod d ział­ ki budo w lan e i pod inne obiekty, co przesądza o tym , czy nieruchom ość m a ch a ­ r a k te r ro ln ej, czy też nie m a tego c h a ra k te ru .

N ależy je d n a k z naciskiem podkreślić, że sam fa k t o k reśle n ia d ziałki ja k o b u ­ dow lanej nie pozbaw ia jej c h a ra k te ru rolnego. Je śli bow iem chodzi o zagrodę, to p odlega o n a w zakresie dziedziczenia tem u sam em u reżym ow i co całe gospodar­

s P o r . K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta r z , op. c it., s tr . 432.

N r 10 (178) N o w e p rz ep isy o dziedzicz eniu gospodarstw ro lnych 9

stwo. P o jęcia „nieruchom ość ro ln a ” i „d ziałka b u d o w lan a” nie są p rzeciw staw n e sobie.

6. Szczególne znaczenie m a now y przepis § 1 ust. 3 cyt. w yżej rozp. stan o w iący , że nie u w aża się za nieruchom ość ro ln ą nieruchom ości należących do tej sam ej osoby (lub osób), jeżeli ich łączny obszar nie p rze k ra cza 0,5 h a .5 6 P rzepis te n w szedł je d n a k w życie dopiero w d n iu 31.XII.1971 r. Do tego czasu obow iązyw ała d aw n a n o rm a przew id zian a w § 1 ust. 2 rozp., a m ianow icie 0,2 ha. Jeżeli w ięc sp ad ek został o tw arty przed 31.X II.1971 r., to do dziedziczenia gospodarstw od 0,2 h a do 0,5 h a stosuje się n a d a l przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Jeżeli je d n a k ch o ­ dzi o dział spadku, to stosuje się — bez w zględu na to, kiedy spadek został o tw a r­ ty — a k tu a ln ą n o rm ę 0,5 h a . s

I I. Z M IA N Y W D Z IE D Z IC Z E N IU USTA W O W Y M

1. N ow ela w p ro w a d ziła w art. 1059 § 1 k.c. zm ianę, znosząc w a ru n e k rocznej pracy. O becnie w y sta rc zy ja k o p rze słan k a dziedziczenia jedynie b ezpośrednia p ra c a w gospodarstw ie sp ad k o w y m przed otw arciem spadku. T ym sam ym została u ch y lo ­ n a rozbieżność m iędzy p k t 1 a 3 dotychczasow ego § 1 art. 1059 k.c., z k tó ry c h pierw szy w y m ag a ł rocznej p rac y jako p rzesłan k i dziedziczenia, a drugi tego nie w ym agał.

U chylony też został z dniem 31.XII.1971 r. § 15 ust. 3 rozp. RM, n a k a z u ją c y sto ­ sow anie przy o k reślen iu p racy spadkobierców przepisów ust. 1 tegoż § 15. O becnie w sp raw ach spadkow ych nie stosuje się przy u sta la n iu p rze słan k i p racy w gospo­ d arstw ie ro ln y m ta k ic h k ry terió w , ja k w ykonyw anie jej n ie p rz erw an ie co n a j­ m niej od ro k u p rzy rów noczesnym zam ieszkiw aniu w tym gospodarstw ie i bez za­ tru d n ie n ia gdzie indziej n a podstaw ie um ow y o pracę lu b m ianow ania.

W ym ienione w yżej p rze słan k i dotychczasow e, z w y ją tk ie m w y m ag a n ia rocznej p racy uchylonego przez now elę do kodeksu, obow iązują p rzy ocenie innych p rz e sła ­ nek dziedziczenia przy w szystkich spad k ach o tw arty c h przed 31.X II .1971 r. W ty m też okresie za p rac ę w gospodarstw ie rolnym u w aża się rów nież pracę w g o sp o d ar­ stw ie o obszarze od 0,2 h a do 0,5 ha.

U chylenie w a ru n k u rocznej p racy ja k o p rze słan k i dziedziczenia zw iększyło k rą g spadkobierców ustaw o w y ch i ty m sam ym zm niejszyło potrzebę k o rzy sta n ia z upraw r- nień sp adkobierców w aru n k o w y ch (art. 1059 § 2 k.c.).

N aw iasem w a rto zauw ażyć, że u trzy m an ie w a ru n k u rocznej p racy ja k o p rz e ­ słan k i o trzy m an ia całości nieruchom ości rolnej przy zniesieniu w spółw łasności (art. 214 § 1 k.c.) nie tłu m aczy się jasno, jeśli się zważy, że w naszych w a ru n k a c h po­ stępow anie o dział sp a d k u i o zniesienie w spółw łasności p rzew ażnie pro w ad zi się łącznie.

2. Z ajm u ją c ta k ie sam o stanow isko ja k przy dziedziczeniu dzieci, now ela w no ­ w ym b rzm ien iu a rt. 1060 § 2 k.c. u ch y liła w ym aganie rocznej p rac y w n u k ó w sp a d ­ kodaw cy także w w y p ad k u , gdy ich ojciec lu b m a tk a nie m ogą dziedziczyć d la b ra k u w a ru n k ó w przew id zian y ch w art. 1059 k.c.

5 W p r z e p is ie ty m , p o d o b n ie j a k w je g o p o p rz e d n io o b o w ią z u ją c y m o d p o w ie d n ik u , w y ­ s tę p u je p e w n a k o n t u z j a p o ję ć n ie r u c h o m o ś c i r o ln e j i g o s p o d a rs tw a ro ln e g o .

10 S t e f a n B r e y e r N r 10 (178)

3 W ym aganie powyższe zostało uchylone przez zm ianę § 2 a rt. 1062 k.c. — jeśli chodzi o dziedziczenie rodzeństw a — gdy zstęp n i nie m a ją w a ru n k ó w p o trzeb n y ch do dziedziczenia g ospodarstw a rolnego.

D oniosłe znaczenie m a dopuszczenie do dziedziczenia go sp o d arstw a rolnego dzieci ro d zeń stw a w now ym art. 1063 § 3 k.c. M ogą one dziedziczyć ta k że w w y p ad k u , gdy ich ojciec lu b m a tk a nie m ogą dziedziczyć dla b ra k u w a ru n k ó w przew id zian y ch w a rt. 1059 lu b 1060 § 2 k.c., jeżeli te dzieci p raco w ały bezpośrednio p rzed o tw a r­ ciem sp ad k u w należącym do spadku go sp o d arstw ie rolnym i jeżeli dla nich ta p ra c a stan o w iła głów ne źródło u trzy m an ia . Z pow yższego u ję cia tego p rzepisu w y ­ n ik a , że dzieci te dziedziczą rów nież w ted y , gdy ich rodzice nie żyją, w g ran icach określonych w a rt. 934 k.c.

Nie w y d aje się jed n ak , aby dzieci ro d ze ń stw a m ogły dziedziczyć ja k o sp a d k o ­ b iercy w aru n k o w i (rezerw ow i) p rzy odpow iednim zastosow aniu art. 1059 § 2 k.c., poniew aż przepis a rt. 1062 § 3 k.c. w y m ag a bezpośredniej p ra c y w g ospodarstw ie sp adkow ym .7

D alsi zstępni ro d zeń stw a nie są pow ołani z u sta w y do dziedziczenia gosp o d ar­ stw a rolnego.

N owy przepis art. 1062 § 3 k.c. ogranicza dość istotnie zak res dziedziczenia S k a rb u P ań stw a , a także zw iększa zak res osób uw łaszczonych n a p o dstaw ie u staw y z 26.X.1971 r. o u reg u lo w an iu w łasności g o sp o d arstw ro lnych kosztem S k a rb u P a ń ­ stw a.

4. Z akres dziedziczenia S k a rb u P a ń stw a o k reślony w art. 1063 § 1 k.c. fo rm aln ie n ie uległ zm ianie, ale, ja k ju ż o tym b y ła m ow a w yżej pod 3, n a s tą p iło jego o g ra­ niczenie przez dopuszczenie do dziedziczenia zstępnych rodzeństw a.

D alsze ograniczenie n astąp iło przez w p ro w ad zen ie now ego § 3 tegoż a rt. 1063 k.c. T en now y p rzep is stanow i, że S k a rb P a ń s tw a nie dziedziczy n a podstaw ie (nie zm ie­ nionego) § 2 tegoż a rty k u łu w w y p ad k u , gdy osoby u p raw n io n e do dziedziczenia są w praw d zie trw a le niezdolne do pracy, ale dla k tó ry c h p ra c a w gospodarstw ie sp a d ­ ko w y m sta n o w iła głów ne źródło u trz y m a n ia , jeżeli w ykażą, że m a ją w a ru n k i do p row adzenia tego gospodarstw a przy pom ocy m a łżo n k a lu b osób bliskich, p o sia d a­ ją c y c h k w alifik acje do p row adzenia g o sp o d a rstw a rolnego.

P rz y u sta la n iu trw ałe j niezdolności do p rac y w iążące znaczenie m a a k tu a ln y § 14 ust. 1 i 3, odpow iednik nie zm ienionego § 16 ust. 1 i 3 rozp. z 28.XI.1964 r., k tó ry sto s u je się rów nież przy dziedziczeniu. W edług tego p rzep isu uw ażać należy za trw a le niezdolnych do p racy w spółw łaścicieli a (zatem i spadkobierców ) w w ieku la t 60 (kobiety) i 65 (mężczyźni) nie w y k o n u jąc y ch sta łe j pracy, stan o w iącej ich głów ne źródło u trzy m an ia , oraz osoby zaliczone do I i II g ru p y inw alidów . U stalenie ty c h okoliczności pow inno n a stą p ić w p o stę p o w an iu o stw ierd zen ie n ab y c ia spadku. W szczególności chodzi o u stalenie, czy rzeczyw iście sp a d k o b ierca m a do sw ej pom ocy osoby p osiadające k w alifik acje rolnicze. D otyczy to p rzede w szy stk im m a ł­ żonka, a także innych osób bliskich, n iekoniecznie członków legalnej rodziny. Ich sto su n e k do spadkobiercy i zaangażow anie w p rac y w g ospodarstw ie spadkow ym m u si je d n a k m ieć c h a ra k te r stały, nie doraźny.

Jeżeli je st k ilk u w spółspadkobierców niezdolnych do pracy, a ty lk o niektórzy

z n ic h o dpow iadają w aru n k o m art. 1063 § 3 k.c., je d y n ie oni są pow ołani do dzie­ dziczenia.

N r 10 (178) N o w e p rz episy o d z ied zicz en iu gospodar stw rolnych 11

III. D Z IE D Z IC Z E N IE T ESTA M E N TO W E

1. Nowy przepis a rt. 1065 k.c. z a stą p ił te k st dotychczasow y, k tó reg o w y k ład n ią m usiały się zajm ow ać S ąd N ajw yższy i d o k try n a .8 W rez u ltac ie ustalo n o , że sp a d ­ kobiercą testa m en to w y m g o sp o d a rstw a rolnego lu b jego części może być każda osoba, k tó ra jn a ogólne w a ru n k i do dziedziczenia — z mocy u sta w y — gospodarstw rolnych, niezależnie od tego, czy n ależy ona do k ręg u p o te n cja ln y c h sp a d k o b ier­ ców ustaw ow ych po d an y m sp adkodaw cy. W y kładnia ta w obec zm iany a rt. 1065 k.c. p rze stała m ieć znaczenie.

Nowy przepis nie n o rm u je g en e ra ln ie i w prost, kogo m ożna u sta n o w ić sp a d k o ­ b iercą testa m en to w y m g o sp o d a rstw a ro lnego (co w y d aje się u s te rk ą red a k cy jn ą ), n ato m ia st za jm u je się sy tu a c ją szczególną, m ianow icie ustan o w ien iem sp ad k o b iercą te sta m en to w y m osoby, „k tó ra nie je s t p o w ołana do dziedziczenia g o sp o d arstw a rolnego”.

Zachodzi tu zasadnicza różnica w p o ró w n a n iu z d aw nym przepisem . W now ym u jęciu nie m a m ow y o osobie, k tó ra „odpow iada w aru n k o m p rzew idzianym dla spadkobierców pow ołanych do dziedziczenia g ospodarstw a ro lnego”, ale o osobie, „k tó ra nie je st p o w ołana z u sta w y do dziedziczenia g ospodarstw a ro ln eg o ”. J e s t to pojęcie p rzeciw staw n e osobie, k tó ra je st pow ołana do tego dziedziczenia. P ow ołanie z u staw y do dziedziczenia to coś w ięcej niż sam e w a ru n k i do dziedziczenia. Chodzi tu ta j o przynależność do k ręg u p o te n cja ln y c h spadkobierców u staw o w y ch gospo­ d a rstw a rolnego bez w zględu n a k olejność d zied ziczen ia.9

Z tego now ego u jęcia w y n ik a, że sp a d k o b iercą te stam en to w y m m oże być u s ta ­ now iona k aż d a osoba spośród sp ad k o b iercó w ustaw ow ych po dan y m spadkodaw cy, o b ję ta k tó ry m k o lw ie k z przepisów a rt. 1059—1062 k.c., a zatem bez w zględu na k o ­ lejność dziedziczenia. E w e n tu a ln a o d m ien n a w ykład n ia, zw ężająca te n k rą g ty lk o do osób, k tó re by w ra z ie n ie u sta n o w ie n ia spadkobiercy testam en to w eg o w k o n ­ k re tn e j sy tu a cji dziedziczyły g o sp o d a rstw o z mocy ustaw y, m u siałab y się opierać n a w y raźn y m przepisie u staw y , ja k o o g ran ic za jąc a sw obodę d ziała n ia spadkodaw cy. P rzepis ta k i w zasadzie p rz e k re śliłb y k orzyści ogólne gospodarcze w y n ik a ją c e z ro z ­ porządzeń testam en to w y ch , k tó re z a p e w n ia ją pew n ą selekcję spadkobierców . N ie­ zależnie od tego te s ta to r nie zaw sze w ie n a pewno, k to by po nim z u sta w y dzie­ dziczył.

2. Poza tym i spadkobiercam i, należący m i do k ręg u poten cjaln y ch ustaw o w y ch spadkobierców g o sp o d a rstw a należącego do sp ad k u po d anym spadkodaw cy (łącznie ze spad k o b iercam i w arunkow ym i), m ożna u stanow ić spadkobiercam i te sta m e n to w y ­ m i rów nież osoby o d p ow iadające w chw ili o tw arcia sp a d k u w aru n k o m określonym w art. 216 § 1 p k t 1, 2 lu b 5 k.c., a m ianow icie: a) jeżeli p ra c u ją w in d y w id u a ln y m g ospodarstw ie rolnym (przy czym je śli chodzi o spadki o tw arte przed 31.XII.1971 r., to o obszarze co n ajm n ie j 0,2 ha, a po tej dacie — o obszarze 0,5 ha) albo b) jeżeli są członkam i rolniczej spółdzielni p ro d u k c y jn e j i ta m p rac u ją, bądź też c) je śli m a ją c k w alifik acje do p ro w a d ze n ia g o sp o d a rstw a rolnego, ośw iadczą w sądzie po­

12 S t e f a n B r e y e r _{N r 10 (178)}

w iatow ym lu b w p aństw ow ym biurze n o ta ria ln y m gotow ość pod jęcia pracy w in ­ d y w idualnym gospodarstw ie ro ln y m lu b p rzy stą p ie n ia do rolniczej spółdzielni p ro ­ d ukcyjnej i podjęcia w niej pracy.

Z powyższego w ynika, że m ożna u sta n aw ia ć spad k o b iercam i te sta m en to w y m i osoby w ym ienione w art. 216 § 1 p k t 3 i 4, to znaczy osoby m ało letn ie bądź po­ b ie ra jąc e n a u k ę zaw odu lu b uczęszczające do szkoły oraz osoby trw a le niezdolne do pracy, ty lk o wów czas, gdy n ależą one do k rę g u spad k o b iercó w ustaw ow ych w jak iejk o lw iek kolejności po danym spadkodaw cy.

Co do odpow iedniego stosow ania rów nież p k t 5 tegoż art. 216 § 1 k.c., o czym m ow a w yżej pod lit. c), tc now ela stw orzyła w aru n k o w y ch sp adkobierców te s ta ­ m entow ych, stanow iących odpow iednik spadkobierców w aru n k o w y ch przy dzie­ dziczeniu ustaw ow ym (art. 1059 § 2 k.c.). S padkobierców ta k ich n ie m ożna by je d ­ n ak określać ja k o „rezerw ow ych”, gdyż dziedziczą oni niezależnie od tego, czy inni spadkobiercy m ogą dziedziczyć. W zw iązku z tym p o w sta je też p ytanie, w ja ­ k im te rm in ie ta k ustan o w io n y spad k o b ierca m a złożyć ośw iadczenie o gotowości podjęcia pracy. B ra k tu bow iem w yraźnie określonego te rm in u , ta k ja k w a n a lo ­ gicznym przepisie art. 1059 § 2 k.c. (6 m iesięcy od o tw arc ia spadku). W ydaje się, że odpow iedź pow inna uw zględniać te rm in o k reślony w art. 1015 § 1 k.c., k tó ry 6-m iesięczny okres p rzew idziany do złożenia ośw iadczenia o p rzy ję ciu lub o d rzu ­ ceniu sp ad k u każe liczyć od dnia, w któ ry m sp ad k o b ierca dow iedział się o ty tu le sw ego pow ołania.

3. W yjaśniona też została w now ym art. 1065 k.c. zdanie o sta tn ie sp ra w a dzie­ dziczenia testam en to w eg o osób p r a w n y c h .10 W edług now ego p rzep isu do dziedzi­ czenia testam entow ego przez osoby p raw n e stosuje się odpow iednio przepisy a rt. 160 § 2 k.c. Znaczy to, że m ożna ustanow ić spad k o b iercą te sta m en to w y m państw o, ro l­ niczą spółdzielnię p ro d u k cy jn ą , kółko rolnicze i każdą in n ą spółdzielczą lu b spo­ łeczną rolniczą jed n o stk ę org an izacy jn ą i w ty c h w y p ad k a ch nie je st p otrzebne zezw olenie w łaściw ego do sp raw ro lnych organu państw ow ego. M ożna poza tym ustanow ić sp ad k o b iercą g o sp o d arstw a rolnego w zasadzie rów nież k aż d ą inną osobę p raw n ą, ale jej dziedziczenie je st zależne od u zy sk an ia zezw olenia w ym ienio­ nego organu.

P rzepis te n nie je st zharm onizow any z art. 1013 k.c. stanow iącym , że p rzyjęcie spadku przez jed n o stk ę org an izacy jn ą niep ań stw o w ą w y m ag a zezw olenia organu w skazanego w § 4 rozp. RM z dn ia 28.XI.1964 r . 11 W tych bow iem w y p ad k a ch bę­ dzie czasem p otrzebne ty lk o zezw olenie n a p o dstaw ie a rt. 160 § 2 k.c., a k ie d y - indziej dw a zezw olenia, m ianow icie na podstaw ie art. 160 § 2 i a rt. 1013 k.c. B ędą to je d n ak raczej sy tu a cje w yjątk o w e, gdyż poza w ym ienionym i w art. 160 § 2 k.c. m ało je st n iepaństw ow ych jed n o stek gospodarczych za in te re so w an y c h w p ro w ad ze­ niu g ospodarstw a rolnego.

4. W zw iązku z pow yższym uległ rów nież zm ianie § 1 art. 1067 k.c. W edług no­ wego ujęcia, do zapisu gospodarstw a rolnego lu b jego części stosuje się odpow iednio art. 1065 k.c., z tym zastrzeżeniem , że zapis nie może n aru szać p rzepisów o g ranicza­ jących podział g o spodarstw rolnych.

Zapis, któ reg o p rzedm iotem je st gospodarstw o rolne, je s t je d n a k czj^mś raczej w yjątk o w y m , zw łaszcza po uw łaszczeniu niefo rm aln y ch posiadaczy n a podstaw ie u sta w y z 26.X. 1971 r. C ałe go sp o d arstw a rolne są z reguł}’’ przed m io tem dziedzicze­

ni P o r. J . P i e t r z y k o w s k i w o p r a c o w a n iu z b io ro w y m K o m e n ta r z a d o k .c ., o p . c it.r s tr . 2016.

N r 10 (178) N o w e p rz episy o dziedzicz eniu gospodarstw ro lnych 13

n ia, a nie zapisów , chy b a że spadkodaw ca je st w łaścicielem k ilk u g ospodarstw nie tw orzących gospodarczej całości, np. na Z iem iach Z achodnich i w innej części k ra ju , skąd sam pochodzi. Częściej zatem przedm iotem zapisu będą nieruchom ości ro ln e lu b ich oznaczone części w chodzące w skład g o sp o d arstw a rolnego. W tych w y p ad k ach będą m ieć zastosow anie nowe przepisy art. 183 k.c.

Zgodnie z ogólną zasad ą art. 973 k.c., jeżeli osoba, n a rzecz k tó rej został u czy­ niony zapis g o sp o d arstw a lu b jego części, nie chce lu b nie może być spadkobiercą, spad k o d aw ca obciążony ty m zapisem zw olniony je st od obow iązku jego w ykonania, a zatem u trz y m u je się p rzy w łasności p rzedm iotu tego zapisu.

IV . D Z IA Ł ■ PA D K U

1 Z asadniczej zm ianie uległ art. 1070 k.c. W daw nym brzm ieniu przepis te n do­ puszczał dział sp a d k u obejm ującego gospodarstw o ro ln e przez podział jed y n ie przy zach o w an iu podstaw ow ej no rm y obszarow ej w ynoszącej 8 ha. Nowy a rt. 1070 k.c. stanow i, że w razie podziału g ospodarstw a rolnego należącego do sp a d k u stosuje się odpow iednio przepisy o podziale nieruchom ości rolnych przy zniesieniu w sp ó ł­ w łasności. M a tu w ięc zastosow anie art. 213 k.c., k tó ry łącznie z art. 163 k.c. oraz z p rzepisam i w ykonaw czym i § 8 cyt. rozporz. RM w brzm ien iu dotychczasow ym i § 10 tegoż rozporz. w brzm ien iu now ym dopuszcza daleko idące odchylenia od norm y podstaw ow ej.

N ow elizacja om aw ianego przepisu je st przejaw em dążenia do u jed n o licen ia p rz e ­ pisów o dziale spadkow ego g ospodarstw a rolnego i o zniesieniu w spółw łasności n ie ­ ruchom ości rolnych. Nie zostało to je d n a k w pełni zrealizow ane ze w zględu n a nie dość jasn e i jednoznaczne określenie pojęć g o sp o d arstw a rolnego i nieruchom ości ro ln ej. Z aznacza się to m.in. w w ypadkach, gdy m am y do czynienia z działem gospo­ d a rs tw a rolnego częściowo spadkow ego, a częściowo będącego przedm iotem w sp ó ł­ w łasności, k tó re sk ła d a się z dw óch lu b w ięcej nieruchom ości rolnych. W ówczas dział te n p rzep ro w ad za się łącznie, chociaż art. 213 k.c. m ów i ty lk o o zniesieniu w sp ó ł­ w łasności nieruchom ości rolnych.

2. J a k ju ż o ty m była m ow a w yżej pod I p k t 6, do w szystkich działów gospo­ d a rs tw spadkow ych przep ro w ad zan y ch po 31.XII.1971 r. odnosi się n o rm a m in i­ m a ln a 0,5 ha, p rzy czym rów nież w w ypadkach, gdy p rzedm iotem dziedziczenia ta k ich g o sp o d a rstw była — zgodnie z cyt. rozp. RM z 26.XI.1964 r. w brzm ien iu dotychczasow ym — całość gospodarcza w obszarze od 0,2 h a do 0,5 ha. O becnie d ział sp a d k u obejm ującego ta k ie gospodarstw o, k tó re strac iło c h a ra k te r rolnego, odbyw a się w ed łu g przepisów ogólnych, z czego je d n a k nie w ynika, że sp a d k o ­ biercy, k tó rzy w p o stanow ieniu o stw ierd zen iu n ab y c ia sp a d k u zostali dla b ra k u w a ru n k ó w do dziedziczenia gospodarstw ro lnych pom inięci, odzyskują sw oje p ra w a rów nież w zak resie dziedziczenia tego daw nego gospodarstw a. Ż aden przepis ich do tego nie u p raw n ia , w szczególności nie odnosi się do tego art. 2 now eli do k.c.

3. W brew w spom nianej w yżej pod 1 ten d en cji do ujed n o licen ia p o stęp o w an ia dotyczącego działu sp ad k u gospodarstw a rolnego i zniesienia w spółw łasności n ie ­ ruchom ości rolnej u trzy m an e zostały w nie zm ienionym art. 1071 § 1 k.c. pew ne r ó ż n ic e .12

a) T ak w ięc inaczej niż przy zniesieniu w spółw łasności ro ln ej (art. 214 § 1 k.c.) n ie je st p rzy dziale g o sp o d arstw a rolnego p o trze b n a zgoda w spółuczestników na

14 S t e f a n B r e y e r N r 10 (178}

p rzyznanie je d n e m u z nich całości. S tw arza to n ie w ą tp liw ie k om plikacje w w y ­ p ad k a ch łącznego p ro w a d ze n ia działu sp ad k u i zniesienia w spółw łasności. W p r a k ­ ty ce sąd p ow inien się kiero w ać w tych w y p ad k ach ra c ja m i gospodarczym i, a p rze d e w szy stk im w ysokością udziałów w gospodarstw ie spadkow ym i we w spółw łasności nieruchom ości rolnych.

b) W tym że nie zm ienionym art. 1071 § 1 k.c. u trzy m an e zostało za strze że n ie, że nie może o trzy m ać całości gospodarstw a rolnego osoba trw a le niezdolna do p r a ­ cy, co nie je st zharm onizow ane z art. 1063 § 3 k.c., o k tó ry m b y ła już w yżej m o w a pod II p k t 4. W ym ieniony przepis dopuszcza bow iem rów n ież dziedziczenie o só b trw a le niezdolnych do pracy, jeżeli m a ją odpow iednią pom oc przy p row adzeniu g o sp o d arstw a rolnego.

c) W art. 1071 § 2 p k t 1 k.c. zniesiona została p rze słan k a rocznej p racy p rze d działem spadku, a do o trzy m an ia całości gosp o d arstw a spadkow ego w pierw szej k o ­ lejności w ystarczy, a b y sp a d k o b ierca p racow ał w ty m gospodarstw ie b ez pośrednio p rzed o tw arc iem sp a d k u . Wobec tego że — ja k ju ż o ty m b y ła m ow a — w a ru n e k rocznej p racy u trz y m a n y został przy zniesieniu w spółw łasności ro ln ej, może to pow odow ać p rzy łącznym p row adzeniu obu postępow ań kom plikacje.

d) F o rm a ln ie nie uległ zm ianie art. 1071 § 2 p k t 5 k.c., k tó ry dopuszcza p rzy z n a­ nie p rzy dziale całości go sp o d arstw a osobom m ałoletniem bądź p o b ie ra jąc y m n a u k ę zaw odu lu b uczęszczającym do szkoły dopiero w tedy, gdy nie m a spad k o b iercó w w ym ienionych w p o przedzających pun k tach .

A rty k u ł 214 k.c. nie zaw iera ta k ich ograniczeń. P o niew aż je d n a k now y § 3 art. 1071 k.c. u p o w ażn ia sąd do o d stą p ie n ia od kolejności p rze w id zia n ej w art. 1071 § 2

k.c., jeżeli p rze m aw ia za tym in te res społeczno-gospodarczy, przeto w y d aje się, że- sąd m a w tym w y p a d k u m ożność — w razie łącznego p ro w a d ze n ia p o stępow ania — pogodzenia w p ra k ty c e przepisów art. 214 k.c. i 1071 § 2 k.c.

4. U trzy m a n y został bez zm iany art. 1073 k.c. stanow iący, że gdy przy p rze p ro ­ w ad zen iu działu sp a d k u gospodarstw o rolne ulega sprzedaży stosow nie do p rz e p i­ sów k.p.c., to S k arb o w i P a ń stw a p rzy słu g u je p ra w o p ie rw o k u p u . Iden ty czn ą dyspo­ zycję za w iera a rt. 217 k.c. przy sądow ym zniesieniu przez sprzedaż w spółw łasności nieruchom ości ro ln ej. O kreślenie tego u p raw n ie n ia S k a rb u P a ń stw a ja k o p raw a p ie rw o k u p u nie odpo w iad a w obu w y p ad k ach treści art. 596 k.c. i nast. J e s t to u p raw n ie n ie szczególne, do którego stosuje się p e r analogiam a rt. 944 k.p.c.

5. N astęp n y now y art. 1074 k.c. upow ażnia organ ro ln y do żą d an ia nie ty lk o — ja k dotychczas — p rzep ro w ad zen ia działu spadku, ale rów n ież stw ie rd z en ia n a ­ bycia spadku. W p raw dzie w edług art. 681 k.p.c. stw ierd zen ie n ab y c ia sp ad k u może rów n ież n astąp ić z u rzęd u w to k u postępow ania o dział sp a d k u , jed n ak że rozsze­ rzenie przez now elę u p ra w n ie ń o rganu rolnego w sp raw ac h o dziedziczenia gospo­ d a rs tw ro lnych um ożliw ia jego in te rw e n cję rów nież w ted y , gdy dział sp a d k u nie je s t potrzebny. W iąże się to z art. 17 u staw y o u reg u lo w a n iu w łasności gospodarstw ro ln y ch w zak resie przeciw działania nie u regulow anym sta n o m w łasności gospo­ d a rs tw rolnych.

N r 10 (178) N o w e p rz episy o dziedzi cz en iu gospodarstw rolnych 15

dający w aru n k o m o k reślonym w art. 216 § 1 k.c. p rzy odpow iednim zasto so w an iu § 3. 4 i 6 tegoż a rty k u łu . T ak ie ogólnikow e u regulow anie często w yw ołuje t r u d ­ ności w sy tu a cjach , k tó re tru d n o przew idzieć.

W edług a k tu a ln y c h p rzepisów sp łaty należą się w szystkim spadkobiercom , a za­ tem rów nież nie o b jęty m w daw nym art. 1075 k.c. p ierw szą k ate g o rią sp a d k o b ie r­ com m ało letn im oraz p o b ierający m n a u k ę zaw odu lu b uczęszczającym do szkół, z tym je d n a k zastrzeżeniem , że spłaty należne ostatn io w ym ienionym n o rm u je now y § 1 7 rozp. RM (o czym niżej pod p k t 7). P oza ty m sp łaty m ogą być ze w zględów n a tu ry osobistej lu b gospodarczej obniżone (art. 216 § 6 k.c.).

N a uw agę zasłu g u je now y a rt. 216 § 1 p k t 5 k.c., o k tó ry m by ła ju ż w zm ian k a w zw iązku z w a ru n k o w y m i spadkobiercam i testam en to w y m i (por. w yżej pod I I I p k t 2). W edług tego p rze p isu osoby m ające k w alifik acje do p ro w a d ze n ia gosp o d ar­ stw a rolnego, lecz nie o d p o w iad ające przesłankom określonym w p u n k ta c h od 1 do 4 tegoż § 1, u zy sk u ją p raw o do spłat, jeżeli ośw iadczą w sądzie lu b w p a ń stw o ­ w ym biurze n o ta ria ln y m gotow ość p o djęcia p racy w gospodarstw ie ro ln y m lu b ja k o członkow ie w rolniczej spółdzielni p ro d u k cy jn ej. Do czasu p o d ję cia tej p ra c y sp łaty są zaw ieszone, a w ra z ie n iepodjęcia jej w ciągu 6 m iesięcy, p raw o do n ich w ygasa (art. 216 § 3 k.c.).

M imo zew nętrznego p odobieństw a z in sty tu c ją sp adkobierców w aru n k o w y c h , sp raw a te rm in u złożenia takiego ośw iadczenia m usi być p o tra k to w a n a odrębnie. W ydaje się, że w d anym w y p a d k u ostateczn y te rm in stanow i w y d an ie przez są d p o sta n o w ien ia o dziale spadku.

7. U legł też zm ianie d aw n y § 19 rozp. RM z 28.XI.1964 r. Nowy § 17 u s ta la m a ­ k sy m a ln ą g ran icę m iesięcznych r a t należnych spadkobiercom trw a le niezdolnym do p racy n a 2 500 zł. D otychczasow e przepisy nie m iały takiego odpow iednika. P oza tym w edług now ego ust. 2 § 19, jeżeli dziedziczy S k arb P a ń stw a (art. 1063 § 2 k.c.), sp ła ty n ależą się osobom trw a le niezdolnym do p racy od chw ili o tw arc ia sp a d k u .

S p ła ty n a rzecz m ało letn ich oraz p o b ierający ch n a u k ę zaw odu lu b uczęszczających do szkół, w ynoszące dotychczas m ak sy m aln ie od 450 zł do 550 zł m iesięcznie w za­ leżności od ro d z a ju szkół, podw yższone zostały do kw oty nie p rze k ra cza ją ce j 1 000 zł m iesięcznie. P rz y słu g u ją one do chw ili osiągnięcia pełnoletności bądź z a p rz e sta n ia nauki.

S ą to w szy stk o lim ity górne. W k o n k retn y m w y p ad k u n a ich w ysokość p ow inna m ieć w p ły w w arto ść u d ziału spadkow ego, jednakże n ależy przy jąć, że nie p ow inien to być czynnik w yłącznie decydujący.

8. W now ym art. 1075 k.c. p o m inięto art. 216 § 2 k.c., obow iązujący przy zn ie­ sieniu w spółw łasności nieruchom ości rolnej, a stanow iący, że ograniczeń s p ła t p rzew id zian y ch w § 1 tegoż a rt. 216 k.c. nie stosuje się do sp łat n a rzecz m a łżo n k a w razie zniesienia w spółw łasności nieruchom ości rolnej, k tó re „należy do m a ją tk u w spólnego m ałżonków ”.13 P oniew aż je d n a k do podziału m a ją tk u w spólnego m a ł­ żonków sto su je się odpow iednio przepisy o dziale spadku (art. 46 k.r.o.), przeto nie je st ja sn e, do ja k ic h sy tu a cji u trzy m an y w zasadzie w mocy art. 216 § 2 k.c. m ia łb y zastosow anie. Okoliczność, że w spółm ałżonek przy działach sp a d k u i p rzy p o d ziale m a ją tk u w spólnego będzie tra k to w a n y ja k każdy spadkobierca, w y d aje się n ie ­ zgodna z za sa d ą ró w n y ch p ra w m ałżonków do m a ją tk i wspólnego.

9. U chylony też został art. 1077 k.c., p ozbaw iający p ra w a do sp ła t sp a d k o b ier­ ców w aru n k o w y ch . Chodzi tu je d n a k o jakieś sy tu a cje w y jątk o w e p rzy dziedzicze­

16 S t e f a n B r e y e r N r 10 (178)

n iu te stam en to w y m , gdyż p rzy dziedziczeniu ustaw ow ym sp adkobierca w a ru n k o w y dziedziczy* gdy nie m a innych spadkobierców .

10. W śród u trzy m an y ch w m ocy dalszych przepisów o dziale sp ad k u n a uw agę zasłu g u je a rt. 1084 k.c., w edług którego um ow y dzierżaw y gospodarstw a rolnego lu b jego części, z a w arte przez spadkodaw cę z osobam i, k tó re stały się jego sp a d k o ­ biercam i, w y g a sa ją z upływ em ro k u gospodarczego, w k tó ry m n astąp iło o tw arcie spadku. N ależy je d n a k p am iętać że jeśli chodzi o dzierżaw y istn iejące w dniu 4.XI.1971 r., to now y art. 2 ustaw Ty z 26.X .1971 r. o u reg u lo w a n iu w łasności gospo­ d a rs tw ro ln y ch stw a rz a dla dzierżaw ców m ożność uw łaszczenia.

11. D oniosłej zm ianie uległ a rt. 1085 k.c. P rzede w szystkim został uchylony za­ k az zby w an ia w ciągu 5 la t gosp o d arstw a spadkow ego odziedziczonego przez je d y ­ nego spadkobiercę, wobec czego obecnie art. 1085 k.c. w iąże się już w yłącznie z działam i spadku. Poza tym zakaz ten w sto su n k u do spadkobierców , k tó rzy o trzy ­ m a li g o spodarstw o spadkow e w w y n ik u działu spadku, został w p raw dzie u trz y ­ m an y , ale jednocześnie pow ażnie złagodzony. W uzasadnionych bow iem w y p ad k a ch o rg an do sp ra w rolnych m oże zezwolić n a zbycie przed upływ em tych 5 lat. Z apo­ biegnie to w pew nej m ierze n ie fo rm a ln em u obrotow i.

V. P R Z E P IS Y M IĘ D ZY C ZA SO W E

1. P ro b le m a ty k ę tę n o rm u ją trzy pierw sze p a ra g ra fy art. 2 now eli. P a ra g ra f 4 tegoż a rty k u łu odnosi się ty lk o do sp łat i d opłat w zw iązku ze zniesieniem w spół­ w łasności.

2. P a r a g r a f 1 tegoż a rt. 2 now eli stanow i, że do dziedziczenia g ospodarstw a r o l­ nego należącego do sp a d k u otw arteg o przed dniem w ejścia w życie now eli stosuje now e przepisy, chy b a że już przed tym dniem n a stą p ił dział spadku.

J a k ju ż o ty m była m ow a pod I p k t 6 i IV p k t 2, należy pam iętać, że no rm a m in im a ln a go sp o d arstw a rolnego 0,5 h a została w pro w ad zo n a dopiero 31.X II .1971 r. W ydaje się je d n ak , że nie m a to w iększego znaczenia praktycznego, gdyż w okresie m iędzy 4.XI.1971 r. a 31.XII.1971 r. chyba bardzo niew iele zostało zakończonych praw o m o cn ie w sądach ta k ic h działów spadkow ych, k tó re dotyczyły gospodarstw m iędzy 0,2 h a a 0,5 h a (pom ijając zresztą fak t, że zgodnie z obow iązującym jeszcze w ów czas d aw n y m § 1 rozp. z 28.XI. 1964 r. ograniczenia podziału przy tych m ałych g o sp o d a rstw a ch nie obow iązyw ały).

3. D yspozycja art. 2 § 1 now eli zbiega się w pew nej m ierze z p rzepisam i art. LV i L X II przep. w prow . k.c. N ależałoby przyjąć, że przepisy te obow iązują obok sie­ bie, p rzy czym w razie w y stą p ien ia różnic obow iązuje zasada lex posterior derogat legi priori.

N r 10 (178) N o w e prz episy o dzi edz icz eniu gospodarstw ro lnych ₁₇

w prow . k.c. nie stosuje się m oim zdaniem w sp raw ac h rolnych, co w y n ik a z fak tu , że nie w szedł on w życie rów nocześnie z innym i p rzepisam i z te j dziedziny. 14

W tej sy tu a cji nie zm ieni sta n u p raw nego f a k t w n iesienia p rzeciw ko p raw o m o c­ nem u p ostanow ieniu z okresu przed w ejściem w życie now eli rew iz ji n a d z w y cz aj­ nej. Nie m oże się ona opierać n a niezgodności z p rzepisam i tej now eli. G dyby je d ­ nak za rzu ty rew izji dotyczyły innych przyczyn, to w ydaje się, że zgodnie z § 3 art. 2 now eli stosow ać należy now e przepisy.

4. P oniew aż n a podstaw ie a rt. 1 ust. 1 u sta w y z 26.XI. 1971 r. o u reg u lo w a n iu w łasności gospodarstw rolnych spadkobiercy, k tó rzy p rzed 4.XI.1971 r. objęli w po ­ siadanie części gospodarstw a spadkow ego, zostali z mocy sam ego p ra w a uw łaszczeni, p rzeto znaczenie p rak ty czn e a rt. LVI § 1 i L X przep. w prow . k.c. zostało bard zo ograniczone, jeśli w ogóle m e przekreślone.

5. Zgodnie z § 2 art. 2 now eli, jeżeli w y dane przed dniem jej w ejścia w życie postanow ienie o stw ierdzeniu n abycia sp a d k u w części dotyczącej dziedziczenia go­ sp o d a rstw a rolnego pozostaje w sprzeczności ze znow elizow anym i p rze p isam i k o ­ d eksu cyw ilnego, postanow ienie to ulega na w niosek osoby za in te re so w an e j odpo­ w iedniej zm ianie (oczywiście jeżeli nie n a s tą p ił już dział spadku).

W iążą się z tym tem atycznie: zbieżny w zasadzie z now ym p rzepisem a rty k u ł L,IX przep. w prow . k.c. oraz a rty k u ł L V III tychże przep. w prow . k.c. stanow iący, że w ydane przed dniem w ejścia w życie u sta w y z dnia 29.VI.1963 r. p ostanow ienie o stw ie rd z en iu p ra w do spadku, w którego sk ład w chodzi gospodarstw o rolne, tra c i w sto su n k u do tego gosp o d arstw a znaczenie. P rzep isy te — ja k się w y d aje — nie uległy zm ianie na sk u te k om aw ianej noweli. Je śli spośród k ilk u sp adkobierców z m arł ty lk o jeden (ew entualnie dw óch lu b w ięcej), to postanow ienie ulega zm ianie ty lk o w sto su n k u do pozostałych przy życiu.

R ów nież zachow ał moc a rt. L V II przep. w prow . k.c., w edług k tórego n abyw cy udziałów — n a sk u te k um ow y za w artej przez sp adkobierców p rzed 5.VII.1963 r. — zachow ali n ab y te p raw o do tego udziału bez w zględu n a to, czy zbyw ca udziału należy do spadkobierców , któ rzy stosow nie do art. LVI przep. w prow . k.c. zacho­ w ali p ra w o dziedziczenia go sp o d arstw a rolnego, oraz m a ją oni n a d a l u p ra w n ie n ie do o trz y m a n ia przy dziale całości g ospodarstw a (art. L X § 1 przep. w prow . k.c.).

W drodze analogii pow inien też być n a d a l stosow any art. L V II przep. w prow . k.c. w ta k ie j sytu acji, gdy zbycie udziału w sp a d k u n astąp iło ju ż pod rządem k o ­ d eksu cyw ilnego, ale przed 4.X I.1971 r., przez osobę, k tó ra n a sk u te k now eli u t r a ­ ciła p ra w a spadkow e.

6. M cc w steczna przepisów o dziedziczeniu g o sp o d arstw a rolnego (art. 2 § 1 n o ­ w eli) rozciąga się lege non distinguente rów nież na dziedziczenie te sta m en to w e . Je że li zatem sp adkobierca testam en to w y sp a d k u o tw arte g o przed 4.XI.1971 r. u tr a ­ cił p raw o do dziedziczenia gospodarstw a rolnego albo też gdy — od w ro tn ie — nie p rzy z n an o m u p raw a do tego dziedziczenia z przyczyn obecnie w św ietle p rz e p i­ sów now eli nie obow iązujących, to osoby zain tereso w an e m ogą żądać zm iany p o sta ­ n o w ien ia o stw ierd zen iu n ab y c ia spadku.

7. Z m iana postanow ienia o stw ierdzeniu n ab y c ia sp ad k u n a s tę p u je na w niosek osoby zain tereso w an ej, podobnie ja k sam o to postanow ienie (art. 1025 k.c.). N ależy tu m ieć n a uw adze, że sp ad k o b ierca nie może być pozbaw iony p ra w a do od rzu

-14 O d m ie n n y p o g lą d w te j s p r a w ie w y p o w ie d z ie li: J . G w i a z d o m o r s k i w sw e j p r a c y : P ra w o s p a d k o w e , 1967, s tr . 353 (p o g lą d t e n p o d tr z y m a n y z o s ta ł> j a k się w y ­ d a je , ró w n ie ż w a r t y k u l e p o w o ła n y m w p r z y p is ie 1) o r a z J . P i e t r z y k o w s k i w o p r a ­ c o w a n iu z b io ro w y m K o m e n ta r z a d o k .c ., o p . c it., s t r . 2096.

18 S t e f a n B r e y e r _{N r 10 (178)}

cenią sp a d k u w te rm in ie 6 m iesięcy od czasu dow iedzenia się o pow ołaniu go do dziedziczenia (art. 1015 k.c.). W te j sy tu a cji w y d aje się, że w b ra k u dow odów stw ie rd z ając y ch tę datę, w łaściw a będzie d a ta w ezw ania do u d ziału w p o stę p o ­ w an iu o zm ianę postępow ania.

N ależy przy jąć, że n a rów ni z osobam i „zain tereso w an y m i”, k tó ry m i nie są ty lk o spadkobiercy, u p raw n io n y do złożenia w niosku w ty m przedm iocie je st rów nież organ do sp ra w rolnych, k tó ry w edług art. 1074 k.c. m a p raw o sk ład ać w nioski o stw ierdzenie nab y cia sp a d k u i o dział spadku. Poza ty m z chw ilą w szczęcia po­ stę p o w an ia o dział sp a d k u sąd — będąc z urzędu u p raw n io n y do stw ierd zen ia nab y cia sp a d k u , jeśli nie n astą p iło to w cześniej (art. 681 k.p.c.) — jest też z u rzę d u u p raw n io n y do dokonania p o trzebnych zm ian w ju ż w y danym przed 4.X I.1971 r. p o sta n o w ie n iu .15

8. P oniew aż przed w ejściem w życie now eli zapadały już na podstaw ie art. L IX przep. w prow . k.c. p ostanow ienia zm ieniające p ostanow ienia o stw ierdzeniu n a b y ­ cia spadku, p rzeto m ożliw a jest, a w w ielu w y p ad k a ch n aw e t p o trzeb n a ponow na zm iana ta k ic h postanow ień na podstaw ie art. 2 § 2 now eli, jeśli nie n a stą p ił jeszcze dział spadku.

9. Z m iany dotyczące dziedziczenia, przew idziane w znow elizow anych przepisach kodeksu, d zia ła ją w stecz z m ocy sam ego p raw a, jed n ak że zm iana praw om ocnych p ostanow ień n a stęp u je ty lk o n a w niosek lu b w sy tu acjach , o k tó ry ch m ow a w^yżej pod p k t 7. Jeżeli postanow ienie nie ulegnie zm ianie, to w ów czas biegnie na korzyść byłego spadkobiercy, gdy m a w sw ym posiadaniu nieruchom ość, oraz na korzyść następców zasiedzenie w dobrej w ierze (podobnie ja k pod rządem art. LV przep. w prow . k.c.).

10. S tosow nie do § 3 art. 2 now eli, jeżeli dział sp a d k u n a stę p u je po w ejściu w życie now eli, stosuje się przepisy k.c. w b rzm ieniu n ad a n y m tą now elą. P rzep is te n stan o w i uzupełnienie § 1 tegoż a rty k u łu i je st w łaściw ie w y k ład n ią tam tego przepisu co do jego stosow ania do działów spadków o b ejm ujących gospodarstw o rolne.

11. J a k ju ż o tym zaznaczono wyżej pod p k t 1, o sta tn i § 4 art. 2 now eli co do obniżenia n a w niosek osoby zain tereso w an ej dopłat i sp ła t ustalo n y ch przed w ejś- ciem w życie now eli przy zniesieniu w spółw łasności nie odnosi się do sp ła t u sta lo ­ nych p rzy działach spadku. Okoliczność, że art. 1075 k.c. w now ym brzm ien iu do­ puszcza rów nież obniżanie sp ła t w postępow aniu działow ym przy odpow iednim stosow aniu a rt. 216 § 6 k.c., nie p rzesądza b y n ajm n ie j o tym , że m ożna to robić rów nież n a podstaw ie w ym ienionego art. 2 § 4 now eli w sto su n k u do sp ła t sp a d ­ kow ych zasądzonych już praw om ocnie przed 4.XI.1971 r.

12. U tra ta na zasadzie art. 2 § 1 now eli p raw a do dziedziczenia gospodarstw a rolnego z m ocą w steczną m a — podobnie ja k art. L IX przep. w prow . k.c. — sk u tk i p ra w n e rów nie w zakresie w pisów w księgach w ieczystych i u ja w n ien ia p raw w zbiorach Z.D., dokonanych na podstaw ie po stan o w ień o stw ierd zen iu nabycia spadku lu b nab y cia p ra w do spadku, w ydanych przed dniem 4.XI.1971 r. Poniew aż znajom ość u staw y obow iązuje, przeto przy n ab y w a n iu po tej dacie w łasności od osoby, k tó re j p raw o opiera się n a ta k im ty tu le, n a b y w a jąc y nie może być uw ażany za nabyw cę w dobrej w ierze i nie może się pow oływ ać n a ręk o jm ię w iary publicz­ nej ksiąg w ieczystych czy n a dom niem anie p raw dziw ości w pisów lu b u ja w n iań

N r 10 (178) Zaskarżalność o d m o w y prz yjęcia na członka spółdz. bud.-m ie sz k. 19

w bio rach Z.D. O graniczone je st rów nież dom niem anie p ra w a w y n ik ając e z po siad a­ n ia (art. 341 k.c.).

Nie dotyczy to je d n ak , zdaniem m oim , w ypadków , gdy p ostanow ienie zostało w ydane co n ajm n ie j przed 5 laty , licząc od dnia 4.X I.1971 r., gdy zbyw ca b ył w ty m czasie posiadaczem , poniew aż w tej sy tu a cji w szystko w sk azu je na to, że u trzy m a się on p rzy w łasności k o rzy sta ją c z uw łaszczenia unorm ow anego w art. 1 ust. 2 u staw y o u reg u lo w a n iu w łasności gospodarstw rolnych.

N otariusz, sporząd zając a k t p rzen iesien ia w łasności, pow inien to m ieć na u w a ­ dze. Nie znaczy to, że pow inien on w każdym w y p a d k u uzależniać sporządzenie a k tu od d o k o n an ia zm iany postan o w ien ia o stw ierd zen iu nabycia spadku. W ystarczy odpow iednie pouczenie stro n i w zm ian k a o tym w akcie.

Z a ła tw ia ją c w nioski o w pisy w księgach w ieczystych, n o ta riu sz nie je st u p ra w ­ niony do b a d a n ia mocy p raw n ej u jaw n io n y ch ju ż ty tu łó w w pisów i do b ra n ia pod u w ag ę ew en tu aln o ści zm iany tych ty tu łó w n a podstaw ie a rt. 2 § 1 now eli (podobnie ja k poprzednio na podstaw ie art. L IX przep. w prow . k.c.) ja k o przeszko­ dy w pisu.

TERESA MISIUK

Zaskarżalność decyzji organu spółdzielni

budowlano-mieszkaniowej odmawiajqcej

przyjęcia w poczet jej członków

A u to r k a p r z y j m u j e , źe w sp r a w a c h o c z ło n k o s tw o w s p ó łd z ie ln ia c h b u d o w la - n o - m ie s z k a n io w y c h p r z e w id z ia n a j e s t d ro g a są d o w a , d o p u s z c z a ln e je s t t e ź p o ­ w ó d z tw o o p r z y ję c ie d o s p ó łd z ie ln i, je ż e li r o s z c ze n ie ta k ie z n a j d u j e o p a rc ie w s ta tu c ie , p r z e p is ie s z c z e g ó ln y m u s ta w y lu b w u m o w ie p o m ię d z y k a n d y d a ­ te m n a c z ło n k a a s p ó łd z ie ln ią .

Z naczn a liczba istn iejący c h spółdzielni budow lan o -m ieszk an io w y ch oraz rola, ja k ą s p e łn ia ją w za k resie z a sp o k a jan ia p o trze b m ieszkaniow ych ludności, sp raw ia, że przy n ależn o ść do tych spółdzielni sta je się dla szerokich k ręgów osób p ro b le ­ m e m d u że j w agi. U zasad n ia to z kolei a k tu aln o ść p y ta n ia, czy osobie u b ie g ają ce j się o członkostw o, w sto su n k u do k tó re j zap ad ła w tym w zględzie odm ow na d e ­ cy zja o rg a n u spółdzielni, p rzy słu g u je u p raw n ie n ie do w ytoczenia pow ództw a o p rzy ­ ję c ie je j w poczet członków tej spółdzielni.