ANNA SUCHENI-GRABOWSKA
W alka o w ym iar i przeznaczenie kwarty
w końcu XVI i na początku XYII w ieku*
Z pojęciem k w a rty lite r a tu r a tra d y c y jn a zw y kła k o jarzy ć zagadnie n ia i fak ty , k tó ry m sens i g ran ice w y zn aczają u sta w y o obronie potocz n ej oraz o założeniu sk a rb u raw skiego z la t 1562— 1563 i 1569 1, a n a stęp n ie — ko lejn e r e je s tr y w p ła t podatk u. P rz y ta k sym plicy sty czn ym u jęc iu w pasow ano w ciasny sta ty c zn y sch em at p ełn y ch 225 la t życia in sty tu cji, zn am ien n ej dla m o d elu polity czn o-u strojo w ego daw nej Rze czypospolitej, a odznaczającej się silną ten d e n c ją do isto tn y ch p rzem ian fu n k c y jn y c h — m im o zachow ania poprzez całą dobę e le k c y jn ą jed n o lite j s tr u k tu ry fo rm a ln e j. Szczególną ran g ę n a d a je k w arcie fak t, iż w ielo k ro tn ie ogniskując w okół siebie p ró b y re fo rm skarbow ych, sta w ała w c e n tru m zain tereso w ań p olity czn y ch swego czasu. P rzep ro w ad zen ie e w id en cji tem aty czn ej p o stu lató w w y su w an y ch przez sejm ik i i izbę poselską w yk azało b y niew ątpliw ie, ja k bardzo często p ad a ły głosy, do m agające się u p o rząd k o w an ia sp ra w zw iązanych z k w a rtą i je j o rg an i zacją, w y m iarem i przeznaczeniem . Jed n ak ż e jeżeli te rzeczy n aw et dostrzegano, to odczytyw ano je z re g u ły uproszczonym szy frem i k lasy fikow ano jak o ty p o w y p rz e ja w jało w ych sporów , toczonych pom iędzy ogółem szlacheckim a „dzierżaw cam i królew szczyzn” o to, w kogo m oc n iej u d e rz ą a k tu a ln ie u chw alone p o d atk i — w ielokrotności sym pli po b o ru oraz sym pli k w a rty 2.
Sedno k o n flik tu tkw iło w szakże głębiej i sięgało założeń R zeczypo sp o litej szlacheckiej. W alka o k w a rtę stan o w iła bow iem je d e n z odcin ków złożonej linii fro n tu , w zdłuż k tó re j ścierały się dążenia do zdobycia p o lity cznej przew agi w p ań stw ie m iędzy p a n u ją c y m ogółem szlachec k im oraz m ag n aterią, sk u p ia ją cą w sw ym e lita rn y m rodow ym k rę g u u rzę d y m in iste ria ln e , godności sen ato rsk ie i te n u ty dób r k rólew skich. W alka o sposób w y m ierzan ia k w a rty ro zg ry w ała się w te j sam ej płasz czyźnie, w jak ie j toczyła się w o sta tn im dziesięcioleciu rządó w Z y g m u n ta A u g u sta k am p a n ia o egzekucję n iep ra w n ie dzierżonych królew szczyzn, o niesposobność u rzęd ó w (incom patibilia), czy o k o n tro lę in sty g ato ró w szlacheckich n a d senackim i h iera rc h a m i — by w y m ien ić ty lk o k w e stie
* U w agi niniejsze, zebrane na m arginesie opracowywanej rozprawy o struk turze i organizacji królewszczyzn koronnych w drugiej połow ie X VI i na począt ku X V II w., b yły przedstaw ione na posiedzeniu Kolegium W ydawców Lustracji Dóbr K rólew skich X VI—X VIII w iek u dnia 20 k w ietnia 1964 r. Składam podzię kow anie uczestnikom posiedzenia za ich cenne spostrzeżenia w toku dyskusji.
1 VL II, f. 616—618, 781—788.
2 Np. A. P a w i ń s к i, S karbow ość w Polsce l je j dzie je za S tefana Batorego,
Źródła D zie jow e t. VIII, 1881, s. II—IV, 320—325; A. S z e l ą g o w s k i , P ró b y r e fo rm sk a rb o w yc h w Polsce za Z y g m u n ta III, „Ekonom ista” t. IV, 1904, s. 12, 14;
W. U r b a n , S kład społe czny i ideologia se jm ik u k rakow skiego w latach 1572—
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE K W A R T Y W X V I/X V II W . 25
n a jb a rd zie j bliskie p ro b lem aty ce k w a rty . Na p ra k ty c z n y m u k sz ta łto w a n iu się k w a rty zaw ażyły z biegiem czasu te w łaśnie czynniki. Jeżeli po te n c ja ł re a ln y p o d a tk u nie p o k ry w a ł fa k ty c zn y c h p o trzeb w zakresie obronności pogranicza południow o-w schodniego, to należy p am iętać, iż w y m ierzanie p o d a tk u w okresie rząd ó w pierw szy ch króló w elek c y jn y c h było z re g u ły p rzep ro w ad zan e w sposób niezgodny z in te n c ją u staw o daw cy z la t 1562— 1569.
O sta tn i Jagiellon o w ie w alczyli z opinią średnioszlachecką o p ojm o w an ie fu n k cji dóbr R zeczypospolitej, zw anych królew sk im i. G dy szlach ta na sejm ach w ielo k ro tn ie in te rp re to w a ła s ta tu ty opocko-nieszaw skie z 1454 r. jako w y raz zobow iązania m o n arch y do p o k ry w a n ia tak że po trz e b obrony k ra ju z b u d ż e tu królew szczyzn, Z y g m u n t A u g u st dom agał się stanow czo uch w alen ia poboru n a te cele i jeszcze w 1559 r. s tw ie r dzał w sw ych in stru k c ja c h dla ekonom ów p ro w in cjon alny ch, iż dobra królew skie stanow ią uposażenie sta n u i osoby m onarszej 3. W trz y la ta później król, zw iązaw szy się z obozem egzek ucy jny m , p rzy z n a ł określo n ą część przychodów z królew szczyzn (teorety cznie czw artą, a fak ty c z nie — p iątą) n a pok ry cie e ta tu sta łe j obrony g ran ic południow o-w schod nich.
R ealizacja u sta w y z 1562— 1563 r. o tzw . obronie potocznej nie n a stą p iła od razu . W y m iar p o d a tk u zaham ow ała a k cja lu stra c y jn a , k tó re j zad aniem było ścisłe otaksow anie przychodow ości królew szczyzn. D opie ro u sta w a z 1567 r. o k reśliła zasady w ym agalności k w a rty i te rm in y oraz sposoby jej egzekw ow ania. Lecz o w łaściw ym ściąganiu p o d a tk u m ożna m ów ić dopiero po k o n sty tu c ja c h sejm u lubelskiego w 1569 r., k tó re po w ołały sk arb raw sk i i n a d a ły ostateczn y k sz ta łt zasadom o rg an izacy j ny m in sty tu c ji 4.
Śm ierć Z y g m u n ta A u g u sta w 1572 r. p rz e rw a ła dzieło refo rm egze k u cy jn y ch , gdy zaledw ie m iało ono m ożność doczekać się pierw szych rea ln y ch osiągnięć. Mimo w ielu n ieko n sekw en cji p o p ełnian ych przez k ró la p rzy u rzeczy w istn ian iu re fo rm y i m im o głębokiego rozdźw ięku, ja k i zapanow ał pom iędzy nim a obozem eg zek u cy jn y m w trz y lec iu 1569— 1572 5, b y ł Z y g m u n t A ugust, ja k m iała w ykazać niebaw em p rz y
3 MK 95, k. 80, 156, 157v, 299. M ianow anie przez Z ygm unta A ugusta ekonom ów prow incjonalnych: 1. w ojew ództw a m azow ieckiego z ziem iam i płocką i rawską; 2. 6 w ojew ództw w ielkop olsk ich z ziem ią gostyńską; 3. ziem krakowskiej i san dom ierskiej oraz starostw a sanockiego; 4. w ojew ództw lubelskiego, podolskiego, bełzkiego i ruskiego — w iązało się z próbą uporządkowania królew szczyzn przez panującego w e w łasn ym zakresie, podjętą przez Zygm unta A ugusta zanim zaakcep tow ał on postulaty szlacheckie, dotyczące egzekucji dóbr. Innym w ażnym ogni w em tej akcji było w ydanie przez króla w 1560 r. ordynacji o pobieraniu 'docho dów z królewszczyzn (tamże, k. 430—434), m ylnie datowanej przez A. P a w i ń - s k i e g o na r. 1550 (op. cit., s. 273—276L
4 VL II, f. 722— 724, 781—788. W edług ustaw y z 1567 r. k w arta była wym agana od 1566 r., lecz do czasu utw orzenia skarbu raw skiego rozliczenia z niej prze chodziły zarówno przez podskarbiego koronnego, jak i funkcjonariuszy skarbo wych, zależnych bezpośrednio od króla (w owym czasie, po śm ierci w 1567 r. Jana Lutom irskiego, n ie było podskarbiego nadwornego). R ozliczenia z królem, zw iąza ne z w pływ am i kw arty przed 1569 r., stały się przedm iotem ostrego zatargu po m iędzy izbą poselską i Zygm untem A ugustem na sejm ie lubelskim w 1569 r.
(Żrzódlopism a do d zie jó w Unii K o r o n y polskiej i W. K s ię s t w a L ite w sk ieg o t. III,
w yd. A. T. D z i a ł y ń s k i , Poznań 1856, s. 152— 153, 206—220).
6 Bezpośrednim i przyczynam i k on flik tu b yły n astępu jące sprawy: spór o roz liczenia z kw arty (por. w yżej przyp. 4); kontrowersja o tytu ły prawne króla do dóbr oprawnych królowej Bony oraz uchylanie się króla od uiszczania kwarty z tych dóbr Żrzódlopism a, s. 206—210, 211—220; Diariusze s e jm ó w koronnych 1548,
26 A N N A S 'U C H E N I-G E A B O W S K A
szłość, jed y n y m w istocie rzeczy g w a ra n te m k o n ty n u a c ji p o d jęty c h p rzy sw ym ud ziale re fo rm skarbow ych.
O bydw a b ezkrólew ia, p rzedzielone k ró tk im i rząd am i H e n ry k a W ale- zego, w y su w ały n a d a l sp raw ę lepszego u rząd zen ia królew szczyzn jako jedn o z bojow ych haseł s tro n n ic tw a śre d n io -sz lac h e c k ie g o 6. S te fa n B a to ry , e le k t tegoż stro n n ictw a, z a ją ł w konflikcie o królew szczyzny s ta now isko prosenackie. S tan o w isk u te m u d ał m ocny w y raz podczas b u rz li w ego se jm u to ru ń sk ieg o jesien ią 1576 r., kied y to szlach ta odm ów iła po b o ru n a w o jn ę g dańską, żąd ając ściągnięcia zaległych św iadczeń z k ró lew szczyzn 7. B ra k diariu sza sejm u nie pozw ala na w yd aw an ie w tej k w estii b ard ziej stanow czych ocen. N iezależnie je d n a k od poglądu na sp raw ę opozycji szlach ty w obec królew skiego żądania p o b o r u 8 (co nie w chodzi w zakres n in iejszy ch rozw ażań) stw ierd zić trzeba, że izba po selska była u p raw n io n a do p o dniesienia n a fo ru m sejm u p ro b le m u k ró lew szczyzn. J a k trz e b a przypuszczać, re fo rm y eg zekucy jne zostały już w p ierw szy ch m iesiącach pan ow an ia S te fa n a B atorego zagrożone od podstaw . Z achow ane szczątki in fo rm a c ji źródłow ej o przebiegu sejm u u w y p u k la ją p rzed e w szy stk im spór o w p ły w y z dóbr Rzeczpospolitej p rzy p a d a ją c e skarbow i kró lew sk iem u . Lecz k o n flik t obejm ow ał także św iadczenie k w a rty , czego dowodzi in stru k c ja se jm ik u gen eralnego kol skiego d an a posłom delegow anym do k ró la i odpow iedź S te fa n a B atorego u dzielona ty m p o s ło m 9, podobnie zresztą, ja k i u ch w ały in n y ch se jm i ków, pochodzące z tego sam ego o k resu 10.
1553 i 1570 r., wyd. J. S z u j s k i , SRP I, K raków 1872, s. 119—121, 157); postu
laty szlacheckie o obsadzenie urzędu podskarbiego nadw ornego i lik w id ację urzę dów podskarbich Prus K rólew skich i M azowsza (Żrzódłopism a , s. 206, 207); tzw. pozw y rekuperatorskie, na zasadzie których Zygm unt A ugust u siłow ał rew in d y kować na rzecz skarbu ty tu ły w łasn ości p ew nych dóbr ziem skich, w zględn ie egze kw ow ać z tenutariuszy królew szczyzn kary w w ysok ich kw otach z powodu n ie- uiszczania należności przypadających skarbowi (tamże, s. 3—4, 118— 119, 136, 159; MK 106 — dekrety sejm u lubelskiego 1569 r.); brak bardziej zdecydow anego po parcia przez szlachtę kam panii o dom in iu m maris Baltici (St. В o d n i а к, Polska
a B a łty k za ostatniego Jagiellona, „Pam iętnik B iblioteki K órnickiej”, Kórnik
1939—1946, z. 3, s. 274—276).
6 Np. Pism a p olityc zne z czasów pie rw szego bezkrólew ia , w yd. J. C z u b e k , K raków 1906, s. 15, 43, 65, 103, 143, 157— 159, 167— 171 i nn.; Ś w ię to sła w a
Orzel-skiego b e zkrólew ia ksiąg ośmioro, 1572—1576, w yd. E. K u n t z e , Kraków 1917,
s. 47, 54—55, 57—61, 62—69; 384—385, 410, 443 i nn.
7 Zbiór pam ię tn ik ó w do d z ie jó w polskich t. IV, w yd. W. S. hr. de B r o e l
-P l a t e r , W arszawa 1859, s. 1—39; Stefan B atory p o d G dań skiem w 1576—■77 r.,
w yd. A. P a w i ń s k i , Źródła D zie jo w e t. III, 1877, s. X X V I—XXVIII.
8 Zagadnienia z tym zw iązane przedstaw ił K. L e p s z y , Stefan Batory a Gdańsk, Gdańsk 1933, s. 10— 11.
9 Generał kolski w 1577 r. domagał się ukarania tenutariuszy, uchylających się „od w ielu la t” od uiszczania kw arty, a k ról przyrzekł pozwać w in nych przez instygatora. Por. A k t a se jm ik o w e w o j e w ó d z t w poznańskiego i kaliskiego t. I, cz. 1, w yd. W. D w o r z a c z e k , Poznań 1957 [cyt. dalej: D w o r z ą c z e k ] , s. 32, 36. Za 1576 r. w płacono na rachunek k w arty zł 79 657, a zaległości w yn osiły zł 19 798. Por. A. P a w i ń s k i , op. cit., s. 140.
10 Por. np. uniw ersał w ojew ody sandom ierskiego, Jana K ostki z 23 paździer nika 1575, Zakład D okum entacji IH PA N w K rakowie, Teki Paw ińskiego [cyt. dalej: TP] 2, k. 14; laudum sejm iku .łęczyckiego z 29 października 1575, tam że 10, s. 17; laudum sejm iku w ojew ództw a krakowskiego w Proszow icach z 16 w rześnia 1576 — instrukcja na sejm toruński, A k t a se jm ik o w e w o j e w ó d z t w a krakow skiego t. I, w yd. St. K u t r z e b a , Kraków 1932 [cyt. dalej: K u t r z e b a ] , s. 65; instrukcja tegoż sejm iku dana posłom do króla 16 k w ietnia 1578, tamże, s. 81; uchwały generału korczyńskiego z 15 i 16 m aja 1577, tamże, s. 74 nn. i odpowiedź króla z 20 czerw ca 1577, tamże, s. 77—80 oraz instrukcja generału dana posłom do króla z 24 m aja 1578 i odpowiedź k róla z 18 czerwca 1578, tamże, s. 91·—92.
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE K W A R T Y W X V I /X V I I W . 27
P rzez cały czas rząd ó w B atorego k w a rta b y ła p o b ieran a w edług no rm dochodowości o k reślo ny ch w p o p rzed nich lu stra c ja c h . Nowego, w ym aganego u staw am i, o tak so w an ia k rólew szczyzn nie przeprow adzono. B ył to n iew ątp liw ie p reced en s u je m n y i po ciągający za sobą ta k ą sam ą p ra k ty k ę n a przyszłość. W sy tu a c ji bow iem , gdy ustaw icznie pogłębiał się spad ek siły nabyw czej pien iąd za 11, u leg ła zasadniczem u z n iek ształ cen iu k oncepcja p o d atk u , opartego na odpow iedniej re la c ji do w ysokości rocznych przy chod ó w królew szczyzn. Ta zm iana c h a ra k te ru k w a rty szła jednoznacznie n a korzyść te n u ta riu s z y dom en k rólew skich.
S ta n rzeczy w ok resie rząd ó w S te fa n a B atorego nie w y w o ływ ał jesz cze, ja k się zdaje, pow szechnych p ro testó w . W la ta c h 1576— 1578 opinię szlachecką absorbow ały przed e w szy stk im sp ra w y u trz y m a n ia p rzy ży ciu sam ej in sty tu cji. W lata ch n a stę p n y c h zajm ow ano się k w estią d y sponow ania w p ły w am i z k w a rty w sposób zgodny z w y ty czn y m i p ra w 1562— 1563 i 1569 r. (obrona w o jew ó d ztw ru sk iego i p o d o lsk ie g o )12 oraz żądano z niej rozliczeń 13. Być m oże, iż n ied aw n e lu stra c je królew szczyzn z la t 1564— 1565 i 1569— 1570 uw ażano za stosunkow o m ia ro d ajn ą pod staw ę oszacow ania dochodów. N ie bez w p ły w u m ógł być fak t, iż bu d żet „o brony p o to czn ej” posiadał n iew ątp liw ie w ięcej elem en tów stabilizacji, niż lin ia rozw ojow a cen a rty k u łó w bieżącej k onsum pcji.
M ożliwości pow iększania w p ły w ó w z k w a rty d o p atry w an o się w ięc w u sp ra w n ie n iu sy ste m u je j ściągania oraz w e w p ro w ad zan iu obostrzo ny ch ry g o ró w za nieuiszczanie p o d atk u . P o ja w iły się tak że propozycje p o b ieran ia k w a rty z dó b r zastaw io ny ch w 1565 r., w o lny ch od jak ic h k o l w iek św iadczeń n a rzecz k ró la i R zeczypospolitej 14.
Ł atw o dostrzec, iż pan o w an ie B atorego nie sp rzy jało k o n ty n u a c ji r e fo rm doby egzek u cy jn ej. W iązało się to zarów no z przestaw ien iem zain tereso w ań p o lity czn y ch n a rozległe h o ry zo n ty prow adzonych (i do końca życia k ró la p lanow anych) w ielk ich w ojen, ja k i z k u rse m p o lity k i w e w n ę trz n e j realizo w an ej przez S te fa n a B atorego, dalekiego od m yśli o w spó łdziałan iu z ogółem szlacheckim przeciw ko elicie m in iste ria łn o - senackiej 15.
11 Por. J. R u t k o w s k i , Historia gospodarcza Polski, t. I, Poznań 1947, s. 181. 12 Np. uchw ały sejm ików : lubelskiego (oblata laudum Gorczyńskiego) z 15 maja 1577 (TP 6, k. 15), generału kolskiego z 9 m aja 1577 ( D w o r z a c z e k , s. 29), se j m iku proszowickiego z 10 listopada 1584 ( K u t r z e b a , s. 101).
13 Np. uchw ały sejm ików : w isk iego z 1584 r. (TP 33, k. 23), proszowickiego z 1584 r. ( K u t r z e b a , s. 102), tegoż z 1587 r. (tamże, s. 122) i generału kolskiego z 1577 r. ( D w o r z a c z e k , s. 29).
14 Tzw. „nowe su m y”, tj. dobra zastaw ione w kw ocie zł 500 tys., częściowo spłaconej z rów nocześnie uchwalonego poboru; dług skarbow y z tego tytu łu w y n osił po śm ierci Zygm unta A ugusta około 348 tys. zł, a dochodowość roczna dóbr, na których dokonano zapisów, stanow iła w g szacunku lustracji z 1565 r. około 74 tys. zł (AGAD, ASK, LIV, 13, k. 76). Por. w tej spraw ie uchw ałę sejm iku pro szowickiego z 16 k w ietnia 1578 ( K u t r z e b a , s. 83).
13 Jest to ogólna linia p olityki w ew nętrznej króla, zagadnienie w ym agające b liż szego uzasadnienia, co w ykracza poza ram y n iniejszych rozważań. D la przykładu można zacytować znam ienny dokum ent św iadczący o stanow isku Stefana Batore go w sprawach spornych eksploatacji królewszczyzn; jest to uniw ersał z 26 w rześ nia 1579 skierow any do tenutariuszy dóbr królew skich, w którym król w yjaśnia, iż pod wyraźną presją sejm iku generalnego Gorczyńskiego i Wbrew w łasn em u przekonaniu zdecydow ał się podnieść na najbliższym sejm ie kw estię „trzech czę ści z dóbr naszych” ; zarazem poleca król zainteresow anym dostarczyć na sejm odpow iednie m ateriały dowodowe, na zasadzie których m ogliby oni „spraw sw oich poprzeć” СA k t a M e tr y k i Koronn ej co w a żn ie jsze z cz asów Stefana Batorego
2 8 ANiNA SU C H 'E N 'I-G E A B O W S K A
W raz z początkiem rząd ó w Z y g m u n ta III sp ra w y k w a rty , obok in n y ch kw estii zw iązanych z u rząd zen iem królew szczyzn, sta ły się p rz e d m iotem najżyw szego zain tereso w an ia opinii pub licznej, re p re z en to w a n e j przez jeszcze w p e łn i p olitycznie a k ty w n e środow isko średnioszlacheckie. T ra d y cje w alki o egzekucję dóbr b yły dotąd w śród szlach ty świeże, ja k kolw iek zab rak ło ju ż zn ak o m ity ch — i ja k się okazało n iezastąp ion y ch — przyw ódców obozu refo rm y . W ydaw ało się, że zm iana w osobie p a n u ją cego o tw iera n a nowo szanse n a u rzeczy w istn ien ie przerw anego, nim zdołało dojrzeć, dzieła egzekucji. A było n iew ątp liw e, że a k tu a ln a sy tu a c ja królew szczyzn w y m ag ała nagląco up orządk ow an ia. O statn ie la ta pogłębiły ten d en cje, w y k azy w an e przez te n u ta riu s z y od m o m en tu opo d atk o w a n ia ich k w a rtą , a polegające n a dążen iu do re d u k c ji św iadczeń z dzierżonych dóbr do zak reślo n ej n o rm ą k w a rty p iąte j części p rzych o dów rocznych. K rólew szczyzny bow iem n ad aw ano w b rew u staw o d aw stw u eg zek u cy jn em u n ad al i coraz częściej w dożyw ocia „gołe” oraz aren d y . Z re g u ły p rzy n o siły one królow i nieduże korzyści *6.
R ozw iązanie ty c h tru d n o ści leżało w te j sam ej płaszczyźnie, co s p ra w a k w a rty , a w ięc w zgodnym w spółd ziałaniu m o n arch y i izby poselskiej, w sp ie ra jąc e j się na m an d acie sejm ików . Ogół szlachty rozum ow ał lo gicznie, iż p rzy sp o rzen ie dochodów z k rólew szczyzn przynosi d w u stro n ne efekty : pow iększa w ysokość k w a rty i zapew nia p okrycie b u d ż e tu p a nującego, jego osobistych potrzeb, u p osażenia dw oru, nak ład ó w na d y plom ację, tw ierd ze, sądow nictw o itp. 17 Toteż sejm ik i łączyły w sw ej k ry ty c e p o lity k i skarbow ej p ań stw a zagadn ienia k w a rty oraz in tra t, p rz y p a d a ją c y c h teo rety czn ie królow i. R ozproszone na pozór bezładnie w śród zasobu zachow anych lau d ó w p rzy czy n k i i p ro je k ty u lep szeń s tr u k tu r y sk arb o w ej sn u ją się w jed n o ro d n y n a ogół w ą te k m yślow y o w y raź n e j nici przew o d n iej — u staw ić k rólew szczyzny tak , aby w zasadzie g w a ra n to w ały p okrycie bieżącego b u d żetu R zeczpospolitej i panującego.
D la u n ik n ięcia niep o rozu m ień należy dodać, że w ty m sam ym w łaś nie czasie, zwłaszcza w pierw szej połow ie rząd ów Z y g m u n ta III, żyw a b y ła i to o w iele b ard ziej niż w lata ch egzekucji, idea u stan o w ien ia sk a rb u pospolitego, obciążającego re g u la rn y m i św iadczeniam i ogół szla chty, duchow ieństw o i te n u ta riu s z y królew szczyzn.
W śród p o stu lató w sejm ikow ych w y su w an y ch n a sejm w o sta tn ic h la ta c h X V I w. k o n sek w en tn ie szukano rozw iązań p rak ty c zn y c h dla ow ych założeń p rogram ow ych. W celu ich u rzeczy w istn ien ia szlachta dob iera n a stę p u jąc e śro d k i działania: 1. re s ty tu c ja zasady o lu stro w a n iu co 5 la t dóbr R zeczypospolitej; 2. w y m ierzan ie n a te j podstaw ie w y sokości k w a rty i p ro p o rc ji dochodów p rz y p a d a ją c y c h skarbow i k ró le w sk iem u (przy rów noczesnym u tw ierd z en iu sy stem u n a d a w a n ia te n u t w zarząd, do rozliczania się corocznie ze skarbem ); 3. k o n tro la sejm ow a
1576— 1586, wyd. A. P a w i ń s k i, Źródła D ziejow e t. XI, 1882, s. 67—68). Por.
także układ króla z k asztelan em lubelskim , Andrzejem Firlejem z 1578 r. do tyczący eksploatacji starostw a sandom ierskiego (tamże, s. 305—307).
16 Na przestrzeni lat 1574—1580 wartość tenut nadanych w „gołe dożyw ocie” w zrosła o 50°/o — ze 132 tys. zł na 198 tys. zł; w obu w ypadkach „w artość” odpo w iada taksie lustratorskiej, obejm ującej roczną przychodowość ténut po odliczeniu nakładów na w yżyw ienie i płace służby, czeladzi i funkcjonariuszy (AGAD, ASK, LIV, 13, k. 58—67; K s ięg i podskarbińskie z czasów S tefana Batorego 1576—1586, w yd. A. P a w i ń s к i, Źródła D zie jo w e t. IX, 1881, s. 259—Û65).
17 Na te w łaśn ie cele szlachta domagała się eksploatacji przez króla 3/5 docho dów rocznych tenut. Poruszają to lauda sejm ik ow e cytow ane w yżej oraz w iele innych, pochodzących z pierwszej p ołow y rządów Zygm unta III.
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE K W A R T Y W X V I /X V I I W . 29
n ad szafow aniem k w a rty ; 4. u stalen ie z a k resu odpow iedzialności p ra w nej za u ch y lan ie się od uiszczania k w a rty i oznaczenie w łaściw ego fo ru m sądow ego; 5. u reg u lo w an ie sy tu a c ji dóbr królew skich, zastaw ionych i p ozostających w w ielo letn im u ży tk o w a n iu w ierzycieli zastaw n y ch bez jak ich k o lw iek bieżących św iadczeń na rzecz sk a rb u raw skiego i k ró le w skiego 18; 6. p rzep ro w ad zen ie p o m iaru g ru n tó w dziedzicznych dla stw o rzen ia re a ln e j podstaw y opodatkow ania ogółu szlachty; 7. zapew nienie środków stano w iący ch sut generis k a p ita ł zakład ow y p ro jek to w an eg o stałego sk a rb u 19.
Ju ż w in stru k c ja c h n a kon w ok ację 1587 r. poruszono n a se jm ik u w o jew ództw a k rakow skiego zaniedb an ia w gospodarce k w a rc ia n e j, w y ty k a ją c b ra k ro z lic z e ń 20. Podobne głosy podniosły się tak że n a sejm ie e lek cy jn y m 21. S ejm ik w ojew ód ztw poznańskiego i kaliskiego w Środzie pow tórzy ł w 1589 r. żądanie w y liczan ia się z k w a rty w obec sejm u, do d ając p o stu la t odbycia lu stra c ji dóbr k ró le w s k ic h 22, a w 1590 r. zalecił w ręcz w sw ej in stru k c ji na sejm : „...o k w a rtę piln ie się dopytać, dlacze go jej co ro k u b y w a i gdzie się podaiew a. R ew izorow ie z każdego w o je w ództw a aby byli przysiężni, sądy aby b y ły sądzone o k w a rtę ...” 23. S ejm ik w iszeński dom agał się rów nocześnie sądzenia k w a rty w T ry b u nale oraz w y k u p ie n ia dóbr zastaw ionych w 1565 r. w kw ocie 500 ty się cy zł i p rzeznaczenia 3/5 dochodów z nich dla sk a rb u k ró le w s k ie g o 24. Z n ajb o g atszy m p lan em refo rm w królew szczyznach w y stą p ił ró w n o cześnie g en e ra ł kolski; w śród o stry ch za rz u tó w o niew łaściw e szafo w anie łsw artą zapad ły n a g en erale u ch w ały o konieczności odbyw ania co 5 la t lu stra c ji oraz o p rzep ro w ad zen iu n a sejm ie, w zorem eg zek u cy j nej „rew izji listó w ”, ogólnej k o n tro li n a d a ń n a k ró le w sz c z y z n y 25.
18 B yły to zasadniczo dw ie kategorie dóbr: tzw. „nowe su m y” (por. w yżej przyp. 14) oraz „stare su m y”, tj. dobra zastaw ione z regu ły przed statutem króla Aleksandra z 1504 r. (w yjątkow o w okresie późniejszym , np. w zw iązku z w ojną pruską Zygm unta I) i zw eryfikow ane w toku „rew izji listó w ” na sejm ie w arszaw skim 1563—1564 r., w zględn ie na następnych sejm ach w okresie rządów Zygm un ta Augusta. M niejszej w agi były sporadyczne zastaw y dokonyw ane .przez Zygm un ta III oraz zapis A nny Jagiellonki na dobrach m azow ieckich jej oprawy w k w o cie 30 tys. zł.
19 P ew n e z tych z punktów, zw łaszcza 6 i 7, stały się przedm iotem projektu reform y skarbowej w niesion ego w 1627 r. przy poparciu Zygm unta III przez tzw. D eputację W arszawską. Om awiając tę spraw ę A. S z e l ą g o w s k i nie w zią ł pod uw agę faktu, iż projekt nie był now ością i że w yw odził się genetycznie z długo letniej kam panii prow adzonej w tym .zakresie przez sejm ik i ziem koronnych, n aj bardziej ożyw ionej w okresie od objęcia rządów przez Zygm unta III do rokoszu Zebrzydowskiego (por. A. S z e l ą g o w s k i , op. cit., s. 15—·25).
20 K u t r z e b a , s. 122.
21 K onstytucyje na sejm ie election is pod W arszawą ... nam aw iane ku poprzy- siężeniu królow i nowoobranem u a.D. 1587 (Biblioteka PAN w K rakowie, rkps 638, k. 50, 53, 77v, 114— 118, 120 nn. Por. też Diariusze se jm o w e z 1587 r., wyd. A. S o k o ł o w s k i , SRP XI, 1887, s. 247 nn.).
22 D w o r z а с z e k, s. 78.
23 Tamże, s. 92. Zagadnienia zw iązane z ustaw odaw stw em poświęconym są dzeniu zalegających w uiszczaniu kw arty i stanow iące odrębny tem at, zostały tu pom inięte.
24 A k t a grodzkie i zie m sk ie z czasów R zeczypospolitej polskiej z A r ch iw u m
tzw. bernardyńskiego w e L w o w ie t. X X , w yd. A. P r o c h a s k a i W. H e j n o s z ,
L w ów 1909, s. 88.
25 D w o r z а с z e k, s. 100— 102, 109—114; por. też tamże, s. 150. Podobne po stulaty, rów nież utrzym ane w stanow czym tonie, w ysu w ał rów nocześnie sejm ik w ojew ództw a krakowskiego w Proszow icach ( K u t r z e b a , s. 141— 145 i 171—178); P ostulaty kolskie i proszow ickie obfitują w nader bogaty m ateriał dla k w estii zw iązanych z królewszczyznam i, m.in. dostarczają interesujących przyczynków do
30 ANiNA S U C H E N 1! -G R A B O W S K A
P odobnie w 1592 r. sejm ik i ziem k o ro n n y ch (m ałopolskie, w ielk op ol skie i m azow ieckie) p o stu lo w ały znow u odbyw anie co 5 la t lu strac ji, p odnosiły z a rz u ty z pow odu zan ied b an ia przep isan ej p raw e m ak cji lu s tra c y jn e j, p rzy p o m in ały o w yłączny m p rzezn aczeniu k w a rty („obrona potoczna” k resó w południow o-w schodnich) oraz o p otrzebie w e ry fik a c ji zapisów dłu żn y ch na dob rach królew skich 26. Tego sam ego dom agał się zdecydow anie se jm ik łęczycki w 1593 r., p o d k reśla ją c nadto potrzebę lu stro w a n ia i w y b ie ra n ia k w a rty z kom pleksów dóbr, n a k tó ry c h zapi sano w 1565 r. tzw . „now e su m y ” 27.
N a odnotow anie z a słu g u je V o tu m o założeniu sk a rb u pospolitego i o obronie k ra jó w ru sk ic h z 1596 r. 28. W stosunkow o ro zleg łym p ro jek cie reo rg an izacji sk a rb u a u to r V o tu m w yeksponow ał ak cję lu s tr a cy jn ą jako p ra k ty c z n y p u n k t w y jścia pro po no w anej refo rm y i idąc d a lej niż jego poprzednicy, w skazyw ał, aby objęto lu stra c ją w szystkie k a tegorie d om en R zeczypospolitej: K o ro n y i L itw y — ta k „w oln e”, jak i obciążone zapisam i zarów no „now ych” (o czym ju ż mówiono), ja k i „ sta ry c h su m ”, zw ery fik o w an y ch podczas „rew izji listó w ” za czasów Z y g m u n ta A u g u sta i stan o w iący ch do tąd n ie n a ru sz a ln y bastion w szech w ład zy zastaw n y ch posesorów . Po o tak so w aniu w to k u lu s tra c ji w szy st kich dom en, p rzy p a d a ją c e z nich dochody w in n y podlegać rozdziałow i n a trz y ró w n e części — dla skarb ó w publicznego i królew skiego oraz ten u ta riu sz y .
W la ta c h 1597— 1598 u trz y m a n e w k ateg o ry czn y m tonie lau d a poszły jeszcze d alej. S ejm ik łęczycki zastrzegał, aby lu stra c ja królew szczyzn b y ła przepro w adzon a ściśle w ed łu g założeń k o n sty tu c y jn y c h o kresu egze k u cy jneg o oraz żądał, aby w szyscy posesorzy zastaw n i uiścili doraźnie p o d w ójn ą k w a rtę . O g e n e ra ln ą lu stra c ję „w edle s ta ry c h p ra w ” dopom i n a ła się szlachta ziem i w isk iej, a szlach ta czerska zakładała, iż ze w zglę d u n a p a n u ją c ą drożyznę, w ysokość k w a rty w zrośnie o połow ę w w y n i k u lu stra c ji. S ejm ik czerski żądał tak że su ro w ej k o n tro li rozliczeń k w a rc ia n y c h „...iż k w a rty ... sta ła się d im in u tio w ielk a [w inni posłow ie zbadać] ... przez k tó re przy czy n y ta n ta d e trim e n ta sk a rb K JM i R P ponosi i to op atrzeć...” . T en sam se jm ik w y su n ą ł k o n s tru k ty w n ą p rop o zycję u ch w alen ia pob o ru przeznaczonego n a w y k u p dób r zastaw iony ch w „now ych su m ach ” . Te isto tn e k w estie podnosił także sejm ik w o je w ództw a krakow skiego w la ta c h 1597— 1598 29.
P od ta k silną p re s ją jedn ozn aczny ch p o stu la tó w sejm ikow y ch sejm 1598 r. u chw alił lakoniczną k o n sty tu c ję , zapow iadającą pow ołanie n a n a stę p n e j sesji kom isji lu stra to rsk ic h i podjęcie g e n e ra ln e j rew iz ji k ró lew szczyzn koro n n y ch . R ów nocześnie został u ch w alo n y pobór, p rzezn a poznania genezy ustaw y z 1590 r. o tzw. ekonom iach królew skich, sytuacji dóbr zastaw ionych oraz problem u ek sp loatacji ten ut koronnych na rzecz skarbu kró lew skiego.
26 Diariusze i akta s e jm o w e r. 1591— 1592, w yd. E. B a r w i ń s k i , SRP XXI, 1911, s. 117, 123, 127, 132, 138, 140, 145, 187, 195 i in.
27 TP 10, k. 38.
28 V o tu m szlachcica polskiego ojczyzną w iern ie m ił ują cego o założeniu skarbu
R zecz yp o sp o litej i o obronie k ra jó w ruskich, napisane od autora r. 1589... w K r a k o w ie r. P. 1596, w yd. J. G ó r s к i i E. L i p i ń s к i, w : M e rk a n tylis tyc zn a m y ś l ekonom ic zna w Polsce X V I i X V I I w ieku , W arszawa 1958, s. 96—97. A nonim owym
autorem V o tu m był m oże Jan Dym itr Solikowski.
29 TP 10, k. 51, 52, 68, 70, 75—82 (Łęczyca); TP 33, k. 25—26v (Wizna); TP 2, k. 24—25v (Czersk); K u t r z e b a , s. 208, 210—216, 226, 228 (Proszowice).
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE K W A R T Y W ХУГ/ X V I I W . 31
czony m .in. n a w y k u p dó b r zastaw io n y ch w „now ych su m ach ” 30; ty tu ły zastaw n ik ó w m ia ły być „osądzane” w try b ie p rz y ję ty m p rzy .„rew izji listó w ” za Z y g m u n ta A u g u sta. Do re a liz a c ji je d n a k postano w ień d o ty czących „now ych su m ” nie doszło.
Z w łoka w podjęciu lu stra c ji i k w estia „now ych su m ” spow odow ały o stre p ro te s ty sejm ikó w z la t 1600— 1601 i przy czy n iły się do jeszcze b ard ziej k ategorycznego fo rm u ło w an ia ich p o stu lató w co do k ró le w szczyzn.
S ejm iki: płocki, czerski, w iski i łęczycki żąd ały p rzep row adzenia lu stra c ji, w y k u p ie n ia zastaw ó w w „no w y ch su m ach ” i pociągnięcia do odpow iedzialności podskarbiego za nie w yk o n an ie odnośnej u sta w y z 1598 r., a tak że w e ry fik a c ji zastaw ó w w „ sta ry c h sum ach ” . Ziem ie płocka i łęczycka z a b ra n ia ły sw ym posłom p o d ejm ow an ia jak ich k o lw iek u ch w ał p rze d załatw ien iem przez sejm sp ra w lu stra c ji i sk u p u „now ych su m ” 31.
S tanow cze głosy sejm ikó w ziem koro nn ych, k o n sek w en tn ie w o tu - jące za u po rząd k o w an iem o rg an izacji królew szczyzn i za „ a u k c ją ” k w a r ty w w y n ik u tak sa c ji lu stra c y jn e j, o d b ijały się donośnym echem na fo ru m o b rad sejm ow ych. W 1601 r. została u ch w alon a k o n sty tu c ja pt. „ L u s tra c ja ” 32. Je j zaw iła i p ełn a sprzeczności tre ść je s t zrozum iała na tle ro zg ry w ającej się w ów czas now ej fazy w alk i o egzekucję dóbr, p rz e bieg ającej w w a ru n k a c h odm iennego już niż p rzed c zterd ziestu la ty u k ład u s i ł 33. U staw a b y ła ty lk o fo rm a ln y m u stę p stw e m n a rzecz ak cji inicjow anej przez sejm ik i. W istncie—w y ra ż a łs n iie ty le n a w e t k o m p ro m is, ile po p ro stu d eform ację k oncepcji n a d a n e j p ojęciu lu stra c ji w u sta w od aw stw ie egzekucji dóbr. P oczątkow e u stę p y k o n sty tu c ji stw a rz a ły pozory k o n ty n u a c ji a k c ji lu stra c y jn e j z la t 1564— 1570: kom isje lu s tra - to rsk ie, desygnow ane do poszczególnych p ro w in cji K oro n y w trzyo so bow ych k o m p letach (po jed n y m delegacie kró la, s e n a tu i izby poselskiej) o trzy m ały zalecenie zrew idow ania „w szy stk ich ” dó br k ró lew sk ich „w ol n y c h ” (tj. nie obciążonych zapisam i długów skarbow ych) — bez żadnych w yłączeń. N o v u m k o n sty tu c ji stan o w iła ro ta zaprzysiężenia lu strato ró w , k tó re j dom agała się k o n s ty tu c ja 1598 r., a k tó ra zastrzeg ała osobiste w y k o n y w anie czynności lu stra to rsk ic h i zobow iązyw ała rew izorów do bez stronności, n iep rzeku p no ści oraz sta ra n n eg o ro zeznan ia się w rzeczyw i sty m stan ie dochodowości lu stro w a n y c h dóbr.
Z kolei u sta w a o k reśliła bliżej, ale i niezgodnie ze w stę p n y m i sfo rm u łow aniam i o g e n e ra ln y m zasięgu lu stra c ji, dobra p o d p ad ające fak ty c zn ie pod rew izję. Ta e n u m e ra c ja m iała c h a ra k te r dw ojaki. P rz ed e w szy stkim oznaczyła g en e ra ln ie k ateg o rie dóbr, o b jęty c h lu stra c ją : „... te dobra, k tó re b y n ie b yły p ie rw e j rew ido w an e i te, n a k tó ry c h «stare sum y» są ek sten uo w an e, z k tó ry c h się te ra z do R aw y abo nic n ie płaci, abo bardzo m ało — u ti ab incerta taxa...”. N ależy w y jaśn ić, iż k lasy fik a c ja „dobra n ie rew id o w an e p ie rw e j” m a zasięg ograniczony, n ie rozciąga się bo w iem n a w szystkie, bardzo liczne, te n u ty obciążone zapisam i „ s ta ry c h ”
30 VL II, f. 1451— 1452.
31 TP 19, odpisy Leszka, k. 29—29v, 35 (Płock); TP 10, k. 84, 93—94, 99 (Łęczy ca); TP 33, k. 36v—38v (Wiana); TP 2, k. 28v—32 (Czersk).
32 VL II, f. 1493— 1498.
33 Znam ienne jest sform ułow anie laudum w isk iego z artykułam i na sejm 1601 r.: „...a naprzód strony lustracyi, o tem w ed łu g prawa jako najpilniej upom nieć się za zgodą generalną, jednak tak, żeby n ie była przyczyna rozerwania se j m u” (TP 33, k. 38v).
32 ANNA· S Ü C H E N I-G R A B O W S K A
i „no w y ch su m ” , te bow iem , ja k w y n ik a z dalszego k o n te k stu , podlegały rew iz ji ty lk o w w y p a d k u ek sp ira cji zapisu dłużnego.T aką zacieśniającą w y k ład n ię p o tw ierd za zresztą zarów no p ra k ty k a p rz y ję ta przez lu s tr a torów , ja k też u sta w y o lu stra c ja c h la t 1607— 1613 34 oraz d y sk u sja na sejm ik ach i sejm ach. F ak ty cz n ie w ięc lu stra c ja m iała objąć dobra nie lu stro w an e, lecz nie obciążone zapisam i, a w ięc takie, k tó re z jak ich ś szczególnych przy czy n pom in ęły dw ie pierw sze lu stra c je , np. ze w zglę du na zarazę, z b ra k u odpow iedniej dyspozycji po d sk arb iń sk iej, czy z po w odu n ieustalonego jeszcze w to k u lu stra c ji 1564 i 1569 r. sta n u p ra w nego dóbr (niepew ność co do tego, czy są isto tn ie królew szczyznam i, czy u p a d ł na nich e w e n tu a ln y zapis itp.). D ru g ą k ateg o rię dó br po d leg ają cych lu stra c ji stanow ić m iały królew szczyzny, n a k tó ry c h zostały ju ż w y trzy m a n e „ sta re su m y ” i k tó re ów cześnie albo w ogóle nie p łaciły k w a rty , albo uiszczały um o w ną k w a rtę o niesk o n tro lo w an ej rela cji do przychodow ości danego k o m p lek su m ajątk ow ego . Tę w łaśnie incerta ta xa niesłusznie, zdaniem naszym , pow iązał R. R y b a r s k i ze sp raw ą cesji dóbr; nie u lega w ątpliw ości, że w w y p ad k ach cedow ania te n u t, posesora p rzejm u jąceg o dob ra obow iązyw ała ta k s a k w a rty w y m ierzo n a w to k u o statn iej l u s t r a c j i 35. T rzecią w reszcie k ateg o rię dóbr podległych lu s tr a cji tw o rzy ły te n u ty, w k tó ry c h n a stą p iła zm iana posesora. Tej zasady u sta w a exp ressis verb is nie sprecyzow ała. W y k ład n ia ta k a opiera się je d n a k na k ontekście fo rm u łu ją cy m na przyszłość ogólną zasadę re w i d ow ania te n u t n a d a n y ch w dożyw ocie po zgonie lu b po cesji a k tu a l n y ch posesorów . W ty m też k ie ru n k u poszła p ra k ty k a lu strato ró w , ja k i bezpośrednio n a stę p u jąc e a k ty n o rm a ty w n e dotyczące lu stra c ji.
P rzep ro w ad zen ie now ej tak sa c ji tak ic h dób r u z asad n iała p ro ce d u ra n ad aw an ia królew szczyzn, stosow ana ju ż w ciągu X V w. 36 i w y m ag a jąca in w en to w an ia te n u ty p rzejm o w an ej od sukcesorów zm arłego pose sora, a n a stę p n ie p rzek azy w an ej w ręc e now ego dzierżyciela 37. Z godnie z u staw o d aw stw em eg zek u cy jn y m in w en to w an ie kró lew szczyzny p rz e j m ow anej po zgonie dotychczasow ego te n u ta riu s z a w in n o było m ieć za podstaw ę w y m iar dochodów u sta lo n y w o sta tn ie j lu stra c ji, p rzy założe niu, iż lu stra c je b ęd ą co la t pięć p o w tarzan e 38. W k o n sty tu c ji z 1601 r. p o jaw iła się m yśl odw rócenia te j zasady: g e n e ra ln ą lu stra c ję k ró lew sz czyzn m ia ły zastąpić lu stra c je , p rzep ro w ad zan e d o raźn ie w te n u ta c h w a k u jąc y c h n a s k u te k zgonu posesora lu b d ok onanej przez niego cesji. B yłoby to w ięc połączenie lu s tra c ji z in w e n ta rze m zdaw czo-odbiorczym .
U staw odaw ca uzasad n iał tę inow ację k ry ty k ą sy stem u lu stra c ji ge n e ra ln y c h i przyk ład o w o pow oływ ał lu stra c ję z 1569 r., k tó ra spow odo
34 VL II, f. 1611, 1682; tam że III, f. 35, 191.
35 R . R y b a r s k i , S karb i p ie n ią d z za Jana K a zim ierza , M ichała K o r y b u ta i Jana III, W arszawa 1939, s. 167.
36 Tak np. w w ielkorządach krakow skich (por. W. K i e r s t, W ie lk o rzą d y k ra
k o w sk ie w X IV —X V I stu leciu , PKP X , 1910, s. 138). Podobnie o M azowszu J. S e n - k o w s k i , S karbow ość M azow sza od końca X I V w ie k u do r. 1526-, praca w druku. Por. A. W o l f f , S tu d ia n ad u rzęd n ik a m i m a zo w iec k im i 1370—1526, W rocław 1962, s. 303—317 (aneks — tek sty źródłowe).
37 O fun kcji inw entarza zdaw czo-odbiorczego por. L u stra cje w o je w ó d z tw a płockiego 1565—1789, w yd. A. S u c h e n i - G r a b o w s k a i S. M. S z a c h e r s k a , (w druku) (cyt. dalej: L ustr, płockie). P ojęcie tego rodzaju inw entarza w y różnił uprzednio A. W y c z a ń s k i (S tu d ia n ad gospodarką sta ro stw a k orczyń skiego
1500—1660, W arszawa 1964, s. 9).
38 VL II, f. 618 (konstytucje: O podskarbim i o lustracyjej); f. 783 (konsty tucje sejm u lubelskiego 1569 r.). Por. też L ustr, płockie.
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE 'K W A R T Y W X V I/X V II W . 33
w ała zm niejszenie p rzychodów w sto su n k u do lu stra c ji z 1564 r. Rozu m ow anie to nie w y trz y m u je k o n fro n ta c ji z a k tu a ln ą rzeczyw istością. O cena w y ników lu stra c ji z 1569 r. stanow i zagadn ienie o d r ę b n e 39, n a tom iast nie u lega w ątpliw ości pow szechnie w ów czas zn an y fa k t r a d y kaln ej zw yżki cen n a p rze strz e n i la t trz y d z ie stu , k tó re u p ły n ę ły od po p rzed n iej, d ru g iej z kolei lu stra c ji królew szczyzn.
T en w łaśnie m o m en t k ie ru je uw agę k u dalszej analizie w y ty czn y ch k o n sty tu c ji o lu stra c ji z 1601 r. U staw a o k reśliła ogólnie rodzaj k ró lew szczyzn zak w alifiko w an y ch do lu stra c ji, n ad to w y m ien iła kazu isty cz- nie ro dzaje i kom p lek sy k rólew szczyzn w yłączone z lu stra c ji oraz pod lu stra c ję podpadające. M iały być lu stro w a n e dobra o p raw ne obu z m a r ły ch królow ych: A n n y Jag ie llo n k i i A n n y H absb u rżan k i — z w y łą c ze niem je d n a k w śró d nich te n u t n ad a n y ch dożyw otnio. E kscepcja w iązała się z om ów ioną ju ż ogólną zasadą lu stro w a n ia każdego dożyw ocia po zgonie ak tu aln eg o posesora. P rz y p o d k reśle n iu ogólnego obow iązku lu stro w a n ia ekonom ii, w yłączone zostały z bieżącej lu stra c ji uiszczające po dw ójną k w a rtę ekonom ie m albo rsk a i Sam borska, w ielk o rząd y oraz cła i żupy. Z godnie z u sta w ą zostały n a to m ia st zlu stro w an e staro stw o sandom ierskie oraz tra k to w a n e ju ż jak o ekonom ie Kozienice, W iślica, C hęciny oraz Rogoźno.
W dalszym ciągu w yłączono z lu stra c ji „ u k ra in n e ” sta ro stw a i d z ie r żaw y w ojew ództw kijow skiego i bracław skiego oraz starostw o k a m ie nieckie i chm ielnickie, a tak że staro stw o m alborskie, z w ójtostw am i, ru d n ia m i i w siam i lennym i. \
W brew szczególnie akcentow anym , p o stu lato m sejm ikow ym k o n sty tu c ja zarządziła, że nie po d leg ają lu stra c ji do bra zastaw ione w „now ych su m ach ” , zró w n an e w ty m w zględzie zw innym i dożyw otnim i ty tu ła m i dzierżenia. P osesorzy ty c h dóbr zobow iąząli się n ato m ia st do uiszczenia dożyw otnio połow y k w a rty „w edle d aw nej re w iz ji” , a w ięc w edług lu stra c ji 1564— 1565 r., gdyż n a stę p n a lu stra c ja (1569— 1570 r.) dóbr ty c h nie objęła, jako zastaw io n ych po 1565 r. 40. T e n u tariu sz e zastaw ni „now ych su m ” m ogli je d n a k u chylić się od u reg u lo w an ia p roponow anej połow y k w a rty ; w ów czas dzierżone przez nich te n u ty m ia ły być w y k u pione, nie później jed n ak , ja k do czasu następn ego sejm u. Po w y k u p ie n iu dóbr u staw a p rze w id y w ała ich zlu stro w an ie i obciążenie ma rzecz sk a rb u raw skiego w y m iarem połow y przychodów rocznych.
U staw a zap ew n iała w reszcie ochronę przed lu stra c ją dóbr w w o je w ództw ach kijow skim , bracław skim , w ołyńskim , k tó ry c h ty tu ły w łas ności b y ły sp o rn e i k w estionow ane w to k u e g z e k u c ji41.
Co do try b u i m eto d y p rzep ro w ad zan ia rew izji, k o n sty tu c ja n a w ią zy
39 Zagadnienie to poruszono na m arginesie badań nad plonam i (A. W a w r z y fi e z у к o w a, Próba ustalenia w y so k o śc i plonu w k rólew szczyznach w o j e w ó d z tw a
sandomierskiego w dru giej poło w ie X V I i początkach X V II wieku , „Studia z D zie
jów Gospodarstwa W iejskiego” t. I, 1957, s. 102; t a ż , P roble m w y so k o śc i plonów
w k rólew szczyznach m azow iec kic h w drugiej połowie X V I i p ie r w s z e j ćw ierci X V I I wieku, tam że t. IV, 1961, z. 1, s. 85—93, 104 n-п.; Lustracje w o j e w ó d z tw a raw skiego 1564 i 1570, w yd. Z. K ę d z i e r s k a , W arszawa 1959, s. XIV—XV; Lustr, płockie.
40 Por. Lustr, płockie.
41 W iąże się to m.in. z pozw am i rekuperatoirskimi Z ygm unta Augusta i z pro blem em bona nullo iure a d e m p ta (por. w yżej przyp. 5). Por. też VL II, f. 925, 1018, 1209, 1230—>1231, 1333—1334, 1509, 1514.
34 ANiNA S U CH E N I - G B AB O W S К А
w ała do odpow iednich zaleceń u sta w o lu stra c ja c h z okresu Z y g m u n ta A u g u sta 42.
Ze w zględu na w prow adzoną zasadę lu stro w a n ia dób r p rzy zm ianie posesora, u sta w a z 1601 r. usiło w ała utw o rzy ć sta ły u rzą d lu stra to rsk i z m an d a tem trw a ją c y m od se jm u do sejm u. Idąc po m yśli takiego roz w iązania, Z y g m u n t III p rze d łu ży ł w 1603 r. sw ym u n iw e rsa łem k a d e n cję lu stra to ró w m ian ow an y ch w 1601 r. do następ nego sejm u, w obec tego, iż sejm 1603 r. nie w yzn aczy ł now ego k o m p le tu lu s tra to rs k ie g o 43. N a stąpiło to dopiero w 1607 r., a n a stę p n ie w lata ch 1609 i 1611. W 1613 r. k o n sty tu c ja zachow ała p rz y sw ych fu n k c ja c h lu stra to ró w w yznaczonych w 1611 r., gdyż ci pob rali sw e w ynagro dzen ia, a czynności lu stra to rsk ic h nie w y k o n ali 44.
K o n sty tu c je o lu stra c ja c h z la t 1607, 1609, 1611 i 1613 u trz y m a ły zasady ustan o w ion e w 1601 r. W jed n o b rzm iący m sfo rm u ło w an iu u w y ra ź n iły zak res lu stra c ji (co dopom aga do an alizy u sta w y w yjściow ej z 1601 r.), u stalając, że rew id o w an e w in n y być dob ra „po zm arłej ręc e ” , „k tó re b y do tąd nie b y ły rew id o w a n e ” oraz „na k tó ry c h sum y s ta re są e k ste n u o w a n e ” .
K o n sty tu c ja 1607 r. zaleciła zlu stro w an ie królew szczyzn, k tó re u leg ły dew astacji podczas rokoszu Zebrzydow skiego, tj. ekonom ii i sta ro stw now om iejskiego (korczyńskiego), lubelskiego, sandom ierskiego, chęciń skiego, w arszaw skiego, błońskiego, trem bow elskiego, czerskiego, w a re c kiego, płockiego, kozienickiego i innych, k tó re b yłyby przez te n u ta riu sz y zad ek laro w an e do lu stra c ji z pow odu doznanych z n isz c z e ń 45.
Ścisły z ak res rea liz a c ji u sta w lu stra c y jn y c h la t 1601— 1613 nie jest d ok ładn ie zn any ze w zględu n a istn ieją ce zapew ne lu k i w stan ie zacho w a n ia tek stó w lu stra c ji tego o kresu. J a k się w y d aje, lu k i te nie są je d n a k zby t duże i pew na, o rie n ta c y jn a re k o n s tru k c ja zasięgu te ry to ria l nego rew iz ji tego o k resu je st m ożliw a 46.
42 VL II, f. 616— 618, 634—635.
43 Por. AGAD, Przedeckie grodzkie (inskrypcje) rekognicje 51, k. 93v_94. 44 Por. w yżej przyp. 34.
45 VL II, f. 1611— 1612.
46 Z mocy konstytucji 1601 r. przeprowadzono w 1602 r. lustrację pew nych dóbr w w ojew ództw ach m ałopolskich: krakowskim (Lipnica, w sie: Siem iechów i Łąki), sandom ierskim (starostwa sandom ierskie, chęcińskie, Kozienice, W iślica), lu belskim (starostwo lubelskie) — AGAD, Lustracje XVIII, 19; w w ojew ództw ie raw skim (Sochaczew, Sanniki, Osmolin) i podlaskim (Knyszyn, Goniądz, Bielsk) — AGAD, ASK , XLVI, 146 A. Istotnym dokum entem dla poznania zasięgu tej lustra cji jest „Summa revisionis bonorum regalium anno 1602 factae” (AGAD, ASK, LIV, 18), obejm ująca prócz w yżej podanych dóbr także starostw a człuchowskie, tucholskie i ekonom ię rogozińską w Prusach K rólew skich (wzmianki o rew izji w Prusach por. także AGAD, ASK, LVI, T 1, k. 161). Znam ienny jest podtytuł sum ariusza lustracji z 1602 r. „In Minori Polonia”, z dopiskiem obok: A tq u e in
p a rte Maioris Poloniae et in terris Prussiae. W tek ście ten u ty w ielkop olsk ie n ie
w ystęp ują, brak też innych ich śladów archiwalnych. Być może, że przez W ielko polską autor dopisku rozum iał ten u ty w ojew ództw a raw skiego, którego k rólew szczyzny w rachunkach królew skich ostatnich Jagiellonów z reguły, a Batorego — w początkowym okresie, w pisyw an o w dziale tenut w ielkopolskich. Byłoby to zresztą zgodne z ów czesnym porządkiem , zaliczającym M azowsze do W ielkopolski
sensu largo.
Lustracja 1602 r. obejm ow ała — poza n ielicznym i dobrami zlustrow anym i rejestry dóbr królew skich danego w ojew ództw a zastaw ione w „starych sum ach” z podaniem inform acji o aktualnym stanie ekstenuacji, tj. liczby „w ytrzym anych” dożywoci.
S iad y archiw alne lustracji późniejszych, z lat 1607, 1609, 161,1 i 1613 są bardzo ubogie. Znane autorce rękopisy lustracji z tego okresu odnoszą się najczęściej do
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE K W A R T Y W X V I /X V II W .
35 S fo rm u ło w ania k o n s ty tu c ji 1601— 1611 r. co do z a k resu lu stra c ji w zbu dzały czasem w ątpliw ości in te rp re ta c y jn e w śród sam ych kom isji lu strato rsk ic h . W y k ład n ia p rze jaw ia ła w p ra k ty c e te n d e n c je zacieśnia jące, ja k w sk azu ją n ieliczne a k ty rew iz y jn e pochodzące z tego o k resu 47. N a ty m sta n ie rzeczy zaw aży ły a k tu a ln e n a s tro je polityczne — spory o akcję lu stra c y jn ą toczone w sejm ie, o pozycyjna postaw a dzierżycieii dom en R zeczypospolitej oraz stanow isko króla. Z y g m u n t III u p raw ia ł w kw estiach zw iązanych z k rólew szczyznam i w łasn ą p o lity k ę i to nie pozbaw ioną in ic ja ty w y . N ik łe w y n ik i lu stra c ji ów cześnie p rzepro w adza ny c h s ta ją się zrozum iałe dopiero w do statecznie ud o k u m en to w an y m k ontekście rozbieżnych zain tereso w ań , jak im i k iero w ały się czyn n iki n a d ające to n ów czesnem u życiu politycznem u.
Ś rodow iska szlacheckie w d alszym ciągu dopom inały się o re s ty tu c ję u staw z la t 1562— 1563 i 1563— 1564 dotyczących stałego ak tu alizow an ia w y m iaru k w a rty : „U w ażanie lu stra c ji m a być n a sejm ie jako za k ró la Z y g m u n ta A u g u sta było przez podskarbiego i d e p u ta ty z se n a tu i po słów, aby per fa v o re m p ro w en tó w co R eipublicae i naszych się nie od puszczało i zb y tnim podniesien iem p od atk ów i oneribus poddanych i Rze czypospolitej nie niszczyło i n a p o p raw ę zam ków po gran iczn ych aby w y k ła d był...” b rzm iał je d e n z a rty k u łó w p rzed staw io n y ch królow i przez izbę poselską n a sejm ie 1605 .r. 48. S ejm te n rozszedł się bez uch w alen ia k o n sty tu c ji, gdyż k ró l odrzucił prop ozy cje poselskie. W b urzliw ej atm o sferze przedrokoszow ej zgłoszone 'k rólo w i n a n astęp n y m , bezow ocnym sejm ie w m a rc u 1606 r. „gravam ina s tą n u ry cerskiego przez posły ziem sk ie” zaw ierały m iędzy in n y m i z a r z u ti\J 3 ty s k u ją jeszcze i n a to, że
n eg o tiu m lu stra tio n is z p ew n y c h p rz y c z y n s k rz y p ią c jakoś idzie...” 49.
Je d n ak ż e p o stu la ty poselskie zw iązane z \p o d n ie s ie n ie m w y m iaru k w a rty , choć n ad al w ie lo k ro tn ie p onaw iane, nie p osiadały już w ty m czasie ta k jednoznacznego w ydźw ięku, ja k i je cechow ał w lata ch po przed nich . P ro w adzo n a w śró d znacznych oporów a k c ja lu s tra c y jn a nie p rzy n o siła ze w zględu n a sw ój szczupły zasięg b ard ziej zdecydow anych efek tów w gospodarce k w a rc ia n e j. Z aczęły się k ry ty c z n e dociekania p rzy c z y n oraz tow arzyszące k ry ty c e p rób y szu kania innych, lepszych rozw iązań. Zw rócono uw agę n a w ysokie koszty łączące się z pod ejm ow a n iem lu stra c ji g en eraln y ch . „ L u stra c y ją chcieliśm y augere p ro v e n tu s
publicos, ale sieła jedzą pp. łu strato ro w ie, m in u itu r , n o n a u g etu r p ro v e n tu s, m o d u m naleźć, aby certa k w o ta im d a w a n a beła, żeby nie z ta k
w ielk ą szkodą dzierżaw iec lu stra c y ję od p raw o w ali” 50. Z achow ały się w ojew ództw a sandom ierskiego (AGAD, A SK LVI, S 5/II i К 2/HI; Lustracje X VIII, 31; A rchiw um Potockich z Łańcuta 249/1) oraz do niektórych starostw południow o-w schodnich, np. barskiego (AGAD, ASK, LVI, В S/I).
47 Częste b yły w ypad ki niedopuszczania do rew izji; lustratorzy poprzestaw ali w ów czas na dokonaniu odpow iedniego w pisu do protokołu lustracyjnego, np. w tenutach Słom niki i Łobzowo w w ojew ództw ie krakowskim (AGAD, Lustracje X V III, 19, k. 3V—9) czy Orzyszewo w raw skim (AGAD, ASK , XLVI, 146 A, k. 117»— 118). Nadto liczne ten uty pom ijano przy lustracji, p ow ołując się na fakt, iż zgodnie z k onstytu cją 160.1 r. d ożyw otni posesorzy sprzed daty konstytucji nie podlegają lustracji, o ile uiszczają um owną, dobrowolną k w artę. Por. np. B erw ałd (AGAD, L ustracje X V III, 19, k. 9).
48 AGAD, A rchiw um Publiczne Potockich [cyt. dalej; A PP], 31/1, s. 778 (z diariusza sejm u 1605 r.).
49 A PP, 31/11, s. 53, 64, 65 i in. Por. też diariusz tego sejm u Bibl. PAN, Kórnik, rkps 325, s. 613.
36 A N N A S 'U C H E N 'I-G R A B O W S K A
dow ody stw ierdzające, iż podnoszone z a rz u ty nie by ły pozbaw ione słusz ności. J e s t bardzo praw dopodobne na obyczajow ym tle epoki, iż kom isje lu stra to rsk ie n ad u ży w ały obow iązkow ej gościnności ten u ta riu sz y , spę dzając zb y t w iele czasu w lu stro w a n y c h dob rach i o d p raw iając czynności lu stra to rsk ie w zb y t licznym o rszak u służby oraz asysty, przeciw ko cze m u zastrzeg ały się n astęp n ie stanow czo k o n sty tu c je o lu stra c ja c h z 1635 i 1659 r . 51. A le spoglądając n a rzecz od in nej stro n y , w y d a je się n ie praw d opodobny ta k w ysoki koszt u trz y m a n ia kom isji lu stra to rsk ie j, jak i np. p rze d staw ił po d sk arb iem u k o ro n n em u w 1574 r. sta ro sta lw ow ski M ikołaj H e rb u rt, w rozliczeniu, z którego w ynikało, iż lu stra to rz y skon sum ow ali połow ę rocznego dochodu staro stw a p rzy pad ającego na rzecz sk a rb u królew skiego (n ad w o rn e g o )52. Nie bez znaczenia był bow iem w tej całej sp raw ie fak t, że za Z y g m u n ta A u g u sta te n u ta riu sz e p o trącali u trz y m an ie kom isji lu stra to rsk ie j, ja k i inn e sw e nak ład y , z p u li docho dów osobistych króla. N atom iast w początku X V II w. liczni te n u ta riu sz e obciążeni ju ż ty lk o k w a rtą , byli zm uszeni do p o k ry w an ia w e w łasnym zak resie kosztów u trz y m a n ia lu strato ró w , gdyż ze sk arb em królew skim nie rozliczali się, a sk arb raw sk i w reg u lam in ie sw ym nie obejm ow ał ty ch w y d a tk ó w δ3. Obok w ięc ob iek ty w n y ch zarzu tów , ja k ie m ożna było w y sunąć przeciw dotychczasow ej organ izacji ak cji lu stra c y jn e j, p o ja w iały się n iew ątp liw ie z a rz u ty w y o lbrzym iane sugestiam i stro n y p rze ciw nej, tj. dzierżycieli królew szczyzn. W zajem nie się u z u p e łn iają c s ta now iły one m oty w ację dla u ch w ał sejm ikow ych, żąd ających p rz e k sz ta ł cenia podstaw organ izacy jn y ch ak cji lu stra c y jn e j. T ak np. sejm ik w o je w ództw poznańskiego i kaliskiego z 1606 r. zaproponow ał m ianow anie w iększej liczby lu stra to ró w „nie ta k odległych od w si”, k tó re b y m ieli lu s tr o w a ć 34. S ejm ik lu b elsk i w y su n ą ł w 1602 r. w niosek, a b y rozpoczęte lu stra c je ukończyć, ale n a stę p n e ponaw iać dopiero po 10 lata ch od czasu zm iany p o s e s o ra 55. Votum, k a szte la n a poznańskiego J a n a O stroroga na sejm ie 1606 r. szło w ty m sam ym k ieru n k u : k ró l w in ien n a k ażdym s e j m ie m ianow ać zw iększony k o m p let lu stra to rsk i re p re z e n tu ją c y , ja k i do tąd, trz y se jm u ją c e sta n y (król, senat, izba poselska), biorąc pod uw agę odległość m iejsca zam ieszkania lu s tra to ra od dóbr, jak ie b y m iał on lu stro w ać; lu stra c ji podlegałyby p rzede w szy stk im dobra, k tó ry c h pose- sor zm arł lu b dokonał cesji na rzecz osoby trzeciej 56.
C ytow ane p ro je k ty w iązały się istotn ie z pew n ym i u sp raw n ien iam i w try b ie odbyw an ia lu stra c ji i m ogły ograniczyć odpow iednie nakład y na ich organizację. Słabą ich stro n ą była n ato m ia st okoliczność, iż ko m isje lu stra to rsk ie stra c iły b y w ty m u jęc iu sw ych k o m p eten cji m an d a t c e n tra ln y c h w ładz państw ow ych, jak i rep re z en to w a ły , przek ształcając
51 VL III, f. 895; tam że IV, f. 600— 601.
52 Tj. zł 1088 (AGAD, ASK, LVI, L l/III, k. 66). Jednakże nie jest pew ne, czy sum a ta została uznana, gdyż z ogólnej k w oty w ydatków zł 2751 w ykazanych przez starostę „przyjęto na liczbie” tylko zł 1184. Znacznie bardziej w iarogodnie w y gląda zestaw ienie produktów skonsum ow anych przez lustratorów w starostw ie bolesław skim , nieprzekraczające ogólnie kwoty 100 fl. (AGAD, ASK, LVI, BI, k. 89—89v, r. 1569).
53 Rachunek kw arty obciążały bezpośrednio tylko w ynagrodzenia: podskarbiego koronnego za czynności związane z kwartą, deputatów do kontroli rozliczeń kw ar- cianych, pow oływ anych przez sejm z mocy konstytucji 1569 r. oraz lustratorów z ram ienia izby p oselskiej, a od 1616 r. rów nież z ram ienia senatu.
54 A PP, 31/11, s. 30—31. Por. też D w o r z а с z e k, s. 277. 55 TP 6, k. 73.
W Y M IA R I P R Z E Z N A C Z E N IE K W A R T Y W X V I/X V II W . 37
się w sui generis lo k alne organy. W d e c e n tra liz u jąc y m się stopniow o coraz silniej u s tro ju R zeczypospolitej m u siały b y one p ręd zej czy później popaść w zależność ta k od p ro w in cjo n a ln y c h oligarchów , a zarazem te n u ta riu sz y n ajw ięk szy ch kom pleksów królew szczyzn, ja k i z d ru g iej stro n y od sejm ików , k tó re u leg ały łatw o su b ie k ty w n y m n a stro jo m i w pływ om m iejscow ych d y g n ita rzy w zak resie ro zw iązy w ania sp ra w swego r e gionu, jeśli n a w e t w y su w ały słuszne p o stu la ty ogólne.
N a sejm ik ach i sejm ach ponaw iano ponad to żądania rozciągnięcia in sty tu c ji k w a rty n a te ry to riu m W ielkiego K sięstw a L itew skiego. P o ru szan e były też k w estie w y k u p u królew szczyzn zastaw io ny ch przez Z y g m u n ta A u g u sta oraz założenia stałego sk a rb u publicznego, do k tó rego b y ły b y w noszone m .in. jed noroczne dochody z pierw szego ro k u gospodarow ania przez te n u ta riu sz y w nowo ob jętej k ró le w sz c z y źn ie 57.
Z resztą rokosz w p ły n ą ł ogólnie n a osłabienie in w en cji sejm ików w dziedzinie refo rm o w an ia sk arb u . P o stu la ty szlacheckie w ty m czasie p rz y b ra ły — zgodnie z ogólnym i w y ty czn y m i obozu opozycyjnego — c h a ra k te r przed e w szy stk im an ty re g alisty c z n y . Szlach tę zajm o w ały m oc no dochodzenia ty p u inkw izy to rsk iego na te m a t bieżącej d y stry b u c ji k w a r t y 58. J e j przeznaczenie w 1605 r. n a obronę In fla n t stało się k a m ien iem obrazy pow szechnej opinii szlacheckiej w całej K oronie. K ró l u sp ra w ie d liw ia ł się zarów no nag lącym i p o trzeb am i k am p an ii in flan ck iej, ja k i w y su w an y m przez szlachtę życzeniem przejściow ej likw idacji w o j ska kw arcianego na P odolu δ9.
S p raw zw iązanych z k w a rtą nie m ożna ro zp a try w a ć bez n ajb ard ziej choćby ogólnikow ego odniesienia do k w estii ek sp lo atacji królew szczyzn na rzecz sk a rb u królew skiego. Ü pod staw re fo rm y eg zek ucy jnej leżał po dział dochodów z dom en k o ro n n y ch (z w yłączeniem zastaw ionych) po m iędzy sk a rb y kró lew sk i (3/5) i raw ski, czyli k w a rc ia n y (1/5), p rzy za chow aniu l/ihAm rzecz te n u ta r iu s z a 60. W 1574 r. o rd y n ac ja k ró la H e n ry k a wp£©tvadziła nieco zm odyfikow any klucz podziału dochodów, p rzy - z n a ją e y w e w szy stk ich dob rach n a k w a rtę 20% , w sta ro stw ac h grodo w ych — 40% ' dla k ró la i ty leż dla ten u ta riu sza , w te n u ta c h n ato m iast 57 Np. TP 10, k. 103—107, 115— 122 (Łęczyca); D w o r z a c z e k , s. 261—264; K u t r z e b a , s. 244—245, 276—279.
58 К u t r z e b a, s. 261—262,- 270—272 nn.; D w o r z a c z e k , s. 323, 337, 365; TP 20, k. 8—9 (Różan); Bibl. PAN, Kórnik, rkps 325, s. 642 nn.
59 Z diariusza sejm u 1606 r. (Bibl. PAN, Kórnik, rkps 325, s. 605, 623—624). Por. także rozliczenie podskarbiego za 1605 r. (AGAD, R achunki sejm ow e, ASK II, 37, k. 3V nn., 117 nn.). Jednakże zarzuty króla w spraw ie postu low ania przez szlachtę lik w id acji czy redukcji w ojska kwarcianego w ydają się co najm niej przesadzone. W dość obfitym m ateriale akt sejm ikow ych przejrzanych przeze m nie zupełnie spo radyczny charakter m a w ypow iedź z instrukcji na sejm sejm iku liw skiego z 1604 r.: „Żołnierz kwarciany, iż nie jest potrzebny, a m iasto obrony raczej szkodzi RP, aby był zniesiony...” (TP 5, k. 44). Tenże sam sejm ik rów nocześnie dom agał się „sposobu obrony koronnej, także i Prus... okrom poboru”, a w 1600 r. żądał przeprowadzenia lustracji (tamże, k. 42). W spomniana w ypow iedź sejm iku liw skiego z 1604 r. na stępow ała po artykule dom agającym się, aby „Tatarów opatrzeć zw ykłym podar k iem ”. Można przypuszczać, iż podyktow ało ją doraźne rozgoryczenie, spow odo w ane z jednej strony niedostateczną spraw nością akcji obrony przed Tatarami przez w ojsko kwarciane, jak i z drugiej strony — niew ykluczone ekscesy żo ł nierza kwarcianego wobec ludności, czego dowodzi np. instrukcja na sejm sejm iku lubelskiego z 1607 r. (TP 6, k. 91). Om awiane w niniejszym w ielokrotnie p ow szechne i konsekw entne postulaty sejm ik ów co do potrzeby w ojska kwarcianego w ytyczają generalną p olitykę szlachty w tej dziedzinie.
