M aria D u n a j ó w n a , Z d z i e j ó w t o r u ń s k ie g o c z a s o p is m a „ T h o r -nis che W ö c h e n t li c h e N a c h r i c h t e n u n d A n z e i g e n ” (1760— 1772), P race W y d zia łu F ilo lo g ic z n o -F ilo z o fic z n e g o T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o w T o r u n iu t. IX , zesz. 2, T oru ń 1965, s. 208.
C zasop ism o „T h orn isch e W ö ch en tlich e N a ch rich ten und A n z e ig e n ”, u k a zu ją ce s ię w b u r z liw y m d w u n a sto le c iu 1760— 1772, c ie sz y ło się dob rą o p in ią w sp ó łc z e sn y c h . D o jeg o r o czn ik ó w s ię g a ł n a p rzy k ła d u czo n y J. B e r n o u l l i i, zb iera ją c in fo r m a cje o ró żn y ch za g a d n ien ia ch zw ied za n ej p rzez sie b ie P o l s k i 1. P o d o b n ie p ó ź n ie jsi b a d a cze n ie je d n o k r o tn ie w e r to w a li ty g o d n ik to ru ń sk i, p o c h le b n ie go o c e n ia ją c — ja k T. K o r z o n — czy n a w e t u zn a ją c p ie r w sz o p la n o w ą w a g ę p o d a w a n y ch ta m w ia d o m o ści o w a lk a c h K o n fed era cji B arsk iej — ja k to u c z y n ił w y b itn y z n a w ca z a g a d n ie n ia W. K o n o p c z y ń s k i ® . B ra k o w a ło je d n a k (próby m o n o g ra ficzn eg o z a n a liz o w a n ia tr e ś c i czasop ism a, red a g o w a n eg o p rzez p o m o rsk ieg o d zia ła cza k u ltu r a ln e g o i p o lity c z n e g o S. L. G e г e t a. L u k ę tę za p ełn ia k sią żk a M. D u n a j ó w n y , m a ją ca n a c elu zb a d a n ie p o lity k i w y d a w n ic z e j czasop ism a, k ieru n k u , w ja k im sz e d ł dobór zb iera n eg o i o g ła sza n eg o m a teria łu , a w r e s z c ie sto p n ia w ja k im red a k cja o sią g n ę ła s w e za m ierza n ia (s. 142).
W stęp n y za ry s śro d o w isk a , w k tó r y m p o ja w iły się „ T h o rn isch e W ö ch en tlich e N a c h r ic h te n ”, p rz e d sta w ia w sp osób in te r e su ją c y p ro b lem a ty k ę ż y c ia k u ltu r a ln e g o P om orza w X V III w . oraz sz k ic u je d zieje p ra sy lo k a ln ej. U zn a ją c p o trzeb ę ta k ie go w p ro w a d zen ia , o p artego p rzed e w s z y s tk im n a o p ra co w a n ia ch , m o żn a jed n a k ż y w ić w ą tp liw o ś c i, czy c e lo w e b y ło p o ru sza n ie t u sze r sz y c h z a g a d n ie ń n a tu ry g o sp o d a rczej b ąd ź u str o jo w o -p o lity c z n e j. Z b y tn ie sk ró ty i p o w ierzch o w n o ść p ro w a d zą b o w ie m do sfo r m u ło w a ń w r ę c z b łęd n y ch , jak to m a m ie jsc e n a s. 20, g d zie z e s ta w ia s ię sta n o w isk o S ta n isła w a A u g u sta z h a sła m i ob ro ń có w „złotej w o ln o ś c i” — a str o n n ic tw o „ n a p r a w y ” u to żsa m ia s ię z k o n fe d e r a ta m i b a rsk im i. N ie słu sz n e b y ło ró w n ie ż p o d z ie le n ie ro zw a ża ń nad c z a so p iśm ie n n ic tw e m ep o k i m ięd zy ro zd zia ł p ie r w sz y i za k o ń czen ie — p rzy rza d k ich co n a jm n iej p o ró w n a n ia ch z in n y m i w sp ó łc z e s n y m i w y d a w n ic tw a m i p e r io d y czn y m i w śro d k o w ej c z ę śc i k sią żk i.
D a lsze jej p a rtie p o ś w ię c o n e są ż y c io r y so w i red a k to ra G ereta, o raz o m ó w ie n iu stro n y fo r m a ln o -r e d a k c y jn e j p ism a. Z b y t sz c z e g ó ło w e w p e w n y c h m o m en ta ch ro z w a ż a n ia n ad fu n k c jo n o w a n ie m p o czty — za p o śr e d n ic tw e m k tórej „T h orn isch e W ö ch en tlich e N a c h r ic h te n ” o tr z y m y w a ły za sa d n iczą część d ru k o w a n y ch p o tem w ia d o m o ści — p r z e sło n iły k o n ieczn o ść p rz e śle d z e n ia in n y c h , cen n y ch źró d eł in fo rm a cji. W y sta rczy p rzy p o m n ieć n ie zn a n y n a jw id o czn iej a u to rce a rty k u ł K o n o p czy ń sk ieg o (por. p rzyp . 2), su g e r u ją c y b ezp o śred n ie p o w ią z a n ia red a k cji z d o w ó d ztw em r o s y j sk im , z w a lc z a ją c y m o d d zia ły sp od zn a k u K o n fe d e r a c ji B a rsk iej.
P rzeg lą d tr e ś c i cza so p ism a d o k o n a n y zo sta ł w op arciu o k r y te r iu m tem a ty czn e. A u to rk a u g ru p o w a ła p ro b lem a ty k ę w trzech za sa d n iczy ch ro zd zia ła ch , p o ś w ię c o n y c h lu d n o śc i T oru n ia i ż y ciu g o sp o d a rczem u m ia sta , k w e stio m p o lity c z n y m oraz sp ra w o m k u ltu r a ln y m w o d b ic iu ty g o d n ik a . O sobno p r z e d sta w io n o z a w a rto ść sp e c ja ln e g o d od atk u n a u k o w eg o do „ T h o rn isch e W ö ch en tlich e N a c h r ic h te n ”. T ak i u k ła d p ra cy p o zw a la n a sz y b k ie z o r ie n to w a n ie się w w ia d o m o ścia ch o ró żn y ch z a g a d n ie n ia c h ży cia , p o d a w a n y c h p rzez cza so p ism o to ru ń sk ie. P r z e g lą d d o k o n a n y zo sta ł su m ie n n ie i p o z w a la n a w y r o b ie n ie o p in ii o ch arak terze i w a lo r a c h ty g o d n i
1 Por. J . B e r n o u l l i i, R eisen du rch B randenburg, P om m ern, Preussen, Curland, R u ss
la n d u n d Pohlen in den Ja h re n 1777 u n d 1778, zwł. t . VI, Leipzig 1780, s. 200 1 210, przypisy, oraz X. L i s к e, C udzoziem cy w Polsce, Lwów 1876, s. 242—243.
2 T. K o r z o n , W ew nętrzne d zieje Polski za Stanisław a A ug u sta (1764—1794) t. I, W ar szaw a 1897, s. 2 — cyt. przez D unajów ną n a s. 8; W. K o n o p c z y ń s k i , Przegląd érôdel do
ka. N ie ste ty , p rzy fo r m u ło w a n iu w sk a za n eg o osądu w n ie w ie lk ie j ty lk o m ierze w y zy sk a ć m ożn a k o m en ta rze autorki.
C y tu ją c n a jis to tn ie js z e p race, ja k ie p o św ię c o n o d ziejo m o siem n a sto w ieczn ej p rasy i p e r io d y k ó w na te r e n ie P o lsk i, D unaj ó w n a p o w o łu je te ż św ie ż o w y d a n e k sią ż k i E. A l e k s a n d r o w s k i e j i J. Ł o j k a 3. S ą to p r z y k ła d y d w ó ch o d m ien n y c h p o d ejść d o za g a d n ien ia . A le k sa n d r o w sk a o p ra co w a ła p e łn ą i d o k ła d n ą b ib lio g r a fię z a w a rto ści b a d a n eg o p ism a, ogran iczając k o m en ta rz do n a jn ie z b ę d n ie jsz y c h u sta leń , g łó w n ie o ch arak terze a rch iw a ln o -b ib lio g r a fic z n y m . Ł o jek n a to m ia st p o d ją ł prób ę a n a lizy r o li i w y m o w y o g ó ln ej cza so p ism a n a tle z a g a d n ień ep o k i, z ilu s tr a - c y jn o -p r z y k ła d o w y m o d w o ła n iem się d o p o szczeg ó ln y ch a rty k u łó w , za m ieszcza n y ch na ła m a ch g a z e ty . O c z y w iśc ie zak res i sp o só b u jęcia m o n o g r a fii o sta tn ie g o ty p u m oże b yć bard zo różn y, w za leż n o ści od ch a ra k teru cza so p ism a i m eto d b ad acza — w y sta r c z a tu p o ró w n a ć ch oćb y c y to w a n e ro zw a ża n ia Ł o jk a n a d „ G azetą W a rsza w sk ą ” z d a w n ie jsz y m o p ra co w a n iem „Z ab aw p r zy jem n y ch i p o ż y te c z n y c h ” d o k o n a n y m p rzez I. Z. T u r o w s k ą - B a r o w ą 4. D y sp o n u ją c te g o ro d za ju w zo ra m i, D u - n a jó w n a ch cia ła n a jw id o czn iej stw o r z y ć sy n te z ę obu ro d z a jó w p rac, jed n o czą c sz c z e g ó ło w e w y m ie n ia n ie a r ty k u łó w czy zagad n ień , p o ru sza n y ch p rzez „T h orn isch e N a c h r ic h te n ”, z p ró b a m i g łęb szej a n a lizy i szerszy ch u sta leń . A u to rce n ie u d a ło się zrea lizo w a ć ta k sze r o k o za k ro jo n y ch założeń.
D u n a jó w n a n ie w ą tp liw ie d y sp o n o w a ła m a teria łem do stw o rzen ia dobrej m o n o g r a fii b ib lio g r a fic z n e j, le c z z a b ra k ło jej u m ie ję tn o śc i k r y ty c z n e j a n a liz y p o r ó w n a w czej, n iezb ęd n ej do ocen y tr e ś c i p ism a 1 jeg o roli. N ie sp re c y z o w a ła n a w e t jasn o sw ej o p in ii o ch a ra k terze cza so p ism a — czy w y ra ża ło ty lk o p o g lą d y i w ą sk o ra czej ro zu m ia n e in te r e sy za m o żn eg o n ie m ie c k ie g o m ie sz c z a ń stw a to r u ń sk ie g o , c z y też, ja k w y n ik a z p o m ieszczo n y ch g d z ie in d z ie j u w a g , b y ło ono je d n y m z p io n ie r ó w O św ie c e n ia w k ra ju i z te g o ty tu łu za jęło tr w a łe m ie jsc e w d oro b k u k u ltu r y p o l sk iej (por. s. 30, 68, 142, 148 et p assim ). Z w s k a z a n y m i z a g a d n ie n ia m i w ią ż e s ię n ie ła tw a i d y sk u to w a n a o sta tn io sp ra w a p o w ią za ń n a r o d o w o śc io w y c h m ie sz c z a ń stw a p o m o r s k ie g o 8. U sta le n ie o b licza ty g o d n ik a , w y d a w a n e g o w ję z y k u n ie m ie c k im p rzez lu d zi, w y c h o w a n y c h w k ręg u k u ltu ry n ie m ie c k ie j, z d ru giej jed n a k stro n y ż y ją cy ch w P o lsc e i m a n ife stu ją c y c h p r z y w ią z a n ie do tej p r z y n a le ż n o ś c i p a ń stw o w ej i jej in s ty tu c ji p r a w n o -p o lity c z n y c h i k u ltu r a ln y c h , u tru d n io n e b y ło d o d a tk o w o p rzez sła b ą o r ie n ta c ję a u to rk i w p ro b le m a ty c e d z ie n n ik a r stw a X V III w . Jak o d o w ó d p o w a ż n y c h b ra k ó w w tej d z ie d z in ie m ożn a p rzy to czy ć ob szern e w y w o d y , ro zw a ża ją ce c z y sto in fo r m a c y jn y ch a ra k ter d o n ie sie ń c za so p ism a — zw ła szcza w d zied zin ie p o lity k i b ieżącej (por. s. 68— 69, 97— 99 et p assim ). P o w sz e c h n a w całej w sp ó łc z e sn e j E u ro p ie p ra k ty k a w y d a w n ic z a n a k a z y w a ła w s z y stk im p ism o m o ch a rak terze d z isiejszy ch d zie n n ik ó w — od „G a zette de F r a n c e ” po „ G azetę W a rsza w s k ą ” k sięd za Ł u sk in y — o g ra n icza n ie się d o p o d a w a n ia sa m y ch ty lk o w ia d o m o śc i, p o zb a w io n y ch k o m en ta rzy . P o w o li i n ie śm ia ło to r o w a ła so b ie d r o g ę od m ien n a k o n cep cja g a zet p o lity c z n y c h , r o z w ija ją c y c h s ię g łó w n ie w A n g lii. N a teren ie. E u rop y śro d k o w ej i w sc h o d n ie j, a n a w e t w e F ra n cji, p rzy n a jm n iej do w y b u c h u W ielk iej R e w o lu c ji 1789 r. p o d sta w o w e zad an ia p u b lic y sty c z n o -p r o p a g a n d o w e sp e łn ia ły u lo t n e p is m a -p a m fle ty , -odpow iednio in s p ir o w a n e m e m o ria ły , k rą żą ce w r ę k o p iśm ie n n y ch k o p ia ch lis ty p ry w a tn e, c za sem rzek o m y m p rzy p a d k iem tr a fia ją c e do d ru k u , 3 E. A l e k s a n d r o w s k a , Zabawy p rzyjem n e i pożyteczn e 1770—1777. M onografia biblio graficzna, W rocław 1959, oraz J . Ł o j e k , „Gazeta W arszawska" księdza Ł u s kin y (1774—1793),
W arszawa 1959.
4 I. Z. T u r o w s k a - B a r o w a , Zabawy p rzyjem n e i pożyteczn e (1770—1777). Ze studiów nad literatura stanisław ow ską, K raków 1933.
5 Zob. recenzję J . M i c h a l s k i e g o , ZH XXVI, 1961, z. 2, s. 73—74 1 odpowiedź J. W o j t o w i c z a , tam że, z. 3, s. 71.
czy w r e sz c ie o sob n o d ru k o w a n e u w a g i b ą d ź k o m en ta rze do zn a n y ch szerzej w y d a w n ictw . O sp ra w a ch ty ch m o żn a zn a leźć z u p e łn ie w y sta r c z a ją c e in fo r m a c je w k sią żk a ch , p o d a n y ch w z e s ta w ie lite r a tu r y D u n a jó w n y (s. 186— 1 8 7 )e. D o szu k i w a n ie się g łę b sz y c h p o w o d ó w w str z e m ię ź liw o ś c i p o lity czn ej red a k cji ty g o d n ik a tam , g d zie p o p rostu k o n s e k w e n tn ie sto so w a n o się do k o n w e n c ji ep o k i, je s t n ie p orozu m ien iem .
A u to rk a z u p e łn ie n iep o trzeb n ie szerok o streszcza ła p o d a w a n e p rzez ,,T h orn isch e W ö ch en tlich e N a ch rich ten ” w ia d o m o śc i o b ieżą cy c h w y d a r z e n ia c h w d zied zin ie p o lity k i w e w n ę tr z n e j, o fic ja ln e g o ży cia d w o rsk ieg o czy k o n flik tó w p o lity c z n o -w y z n a - n io w y c h . W y sta rczy ło b y z u p e łn ie za zn a czen ie ilo ś c i m iejsca , jak ą p ism o p o św ię c a ło r e fe r o w a n iu w sk a z a n y c h za g a d n ień , z w y d o b y c ie m je d y n ie ty c h m o m en tó w , k tóre św ia d c z y ły b y p ełn iej o sta n o w isk u p ism a czy też o le p sz y c h o d p r z e c ię tn ie d o stęp n y c h źró d ła ch in fo rm a cji. T y m cza sem n a w e t p o d k reśla ją c rza d k ie d ek la ra cje p o li ty c z n e red a k cji — p o z o sta ją c e z r e g u ły w p ełn ej zg o d zie z o sie m n a sto w ieczn y m p o ję c ie m lo ja ln o śc i w o b ec p a ń stw a i jeg o w ła d z, au tork a op a tru je je tru d n y m do p r z y ję c ia k om en tarzem . D la czeg o n a p rzy k ła d k o m p lem en t p ism a , w y p o w ie d z ia n y pod a d resem k róla S ta n is ła w a A u g u sta i jeg o w y b o r c ó w , m ia ł o d b ija ć ty lk o „sp e c y fic z n y p u n k t w id z e n ia , p o d y k to w a n y w y łą c z n ie in te r e se m w ła s n y m m ia st p r u sk ich ” (s. 73)? C zy r z e c z y w iśc ie trzeb a sta le k r y ty c z n ie paitrzeć n a o p in ie i sta n o w isk o m ie sz c z a ń stw a p o m o rsk ieg o , d b a łeg o o z a c h o w a n ie sp o k o ju w k r a ju — a za p rzy k ła d p o z y ty w n e g o ru ch u n a ro d o w eg o u zn a w a ć z r y w y sz la c h e c k o -m a g n a c k ie w rod zaju K o n fed era cji B a rsk iej? T ak a in terp reta cja w y d a r z e ń k o n ty n u u je k o n cep cję, której w y r a z ic ie le m b y ł o sie m n a sto w ie c z n y a u to r R u lh ière. A p o lo g e ta K o n fe d e r a c ji B a rsk iej d o p a tr y w a ł s ię z u zn a n iem w ca łej sz la c h c ie p o ls k ie j zagorzałych i b e z in te r e so w n y c h w y z n a w c ó w za sa d y p a le n ia w ła s n e g o d om u , a b y ty lk o n ie u le c a m b icjo m k r ó ló w d o z w ię k sz e n ia sw e j w ła d z y 7.
N ie ch cąc p o lem izo w a ć z w n io sk a m i, w y n ik a ją c y m i z p od ob n ej in terp reta cji p ra g n ę je d y n ie w y k a z a ć b ra k k o n se k w e n tn y c h k r y te r ió w p o r ó w n a w c z o -w a r to ś c iu - ją c y c h u a u to rk i, n ie d ość zo r ie n to w a n e j w p r o b lem a ty ce ży c ia p o lity c z n e g o i k u l tu r a ln e g o P o ls k i d ru giej p o ło w y X V III w . N iep o trzeb n ie zr e fe r o w a n o ta k szero k o na p o d sta w ie ła tw o d o stęp n ej lite r a tu r y sp r a w ę fu n d a c ji n a u k o w ej k s. J. A . J a b ło n o w sk ie g o (s. 108— 110), czy t e ż p o d a n o o d sy ła c z e d o p o w ie r z c h o w n e g o i p rze sta rza łeg o o p ra co w a n ia d z ie jó w w iz y ty p a n i G e o ffr in u S ta n isła w a A u g u sta (s. 116 i 173). W ty m sa m y m c za sie n ie p o k u sz o n o s ię n a w e t o z e s ta w ie n ie z d a n y m i „ B i- bliografŁi” E s t r e i c h e r a c ie k a w y c h d o n ie sie ń „ T h o rn isch e W ö ch en tlich e N a c h r ic h te n ” o p u b lik a c ja c h w a r s z a w s k ie g o to w a r z y stw a fiz y k o -c h e m ic z n e g o (s. 112), In fo rm a cja , rzu ca ją ca p e w n e św ia tło na m a ło zn a n e i p io n ie r sk ie z a b ie g i o organ i za cję ży cia n a u k o w e g o w Zakresie stu d ió w p rzy ro d n iczy c h i śc isły c h , z a słu g iw a ła na p e łn ie jsz e w y d o b y c ie i sk o m e n to w a n ie — ja k to z n ó w m o że z b y t o b szern ie i n ie p o trzeb n ie w y b ie g a ją c w p rzy szło ść z ro b io n o z za g a d n ie n ie m b u d o w y p o m n ik a K o p e r n ik a (s. 115 i 173).
N ajb ard ziej z w a r c ie i p r z e jr z y ś c ie p rz e d sta w ia s ię ro zd zia ł sió d m y , p o św ię c o n y sy s te m a ty c z n ie u k a zu ją cem u się d o d a tk o w i d o cza so p ism a , w k tó ry m red a k cja z a m ieszcza ła a rty k u ły o r y g in a ln e i p rzed ru k i, e w e n tu a ln ie tłu m a c z e n ia eu ro p ejsk iej lite r a tu r y n a u k o w ej i b e letry sty k i. R ek o n stru k cja za k resu z a in te r e so w a ń „ D o d a t k u ” i zg ro m a d zen ie n a jo g ó ln ie jsz y c h in fo r m a c ji b ib lio g r a fic z n y c h o za m ieszcza n y ch ta m u tw o ra ch — p rzy k o n se k w e n tn ie j szy m p rz e str z e g a n iu sfo rm u ło w a n ej na s. 142
6 P o r. K . K o n o p c z y ń s k i , ko n fed era cja barska t . II, W arsz aw a 1938, s. 511—514 e t p a ssim , o ra z Ł o j e k , op. c it., s. 24—25.
7 P o r. m ó j a r ty k u ł Sprawy polskie w pism ach i działalności P. M. H ennina, P H L II, 1961, n r 2, s. 213 n . — gdzie p o d a n e te ż p e łn ie jsz e o d sy ła cze w sp ra w ie R u lh iê re ’a.
za sa d y n ie o c e n ia n ia ic h w a lo r ó w lite r a c k ic h czy n a u k o w y c h — d a je ja sn y i b ez p r e te n sjo n a ln y obraz za g a d n ien ia .
P ie r w sz a p rób a p r z e d sta w ie n ia d z ie jó w to ru ń sk ieg o czasop ism a, p o sia d a ją c e g o z n a c z e n ie d a lek o w y k r a c z a ją c e poza z a się g p om orsk i, n ie w y p a d ła w ca ło śc i p o m y śln ie . K sią żk a D u n a jó w n y d aje cen n y d la każd ego b ad acza k u ltu ry p o lsk iej o m a w ia n e g o ok resu p r zeg lą d tr e śc i w y d a w n ic tw a — n ie p r z y n o si w sz e la k o tego, cz e g o m ożn a b y się sp o d ziew a ć p o m o n o g r a fii o p od o b n y ch za ło że n ia ch . K o n se k w e n tn a re a liza cja w ę ż sz y c h p la n ó w — p r z e d sta w ie n ia p ełn ej b ąd ź sk ró co n ej b ib lio g r a fii z a w a rto ści p ism a , zaop atrzon ej ty lk o w m e r y to r y c z n o -h isto r y c z n y w stę p i o d p o w ied n ie o d sy ła cze i u sta le n ia b ib lio g r a fic z n e — p o z b a w iła b y m o n o g ra fię w ie lu n ie d o cią g n ięć i b r a k ó w w in te r p r e ta c ji m a teria łu .
O sta tn ia u w a g a ogóln a — le k tu r ę k sią ż k i u tru d n ia s t a łe z a m ieszcza n ie bezpo ś red n io w te k ś c ie ob szern ych w y ją tk ó w z a r ty k u łó w w ję z y k u i p is o w n i o ry g in a łu . P o w o łu je to n iep o trzeb n e k ło p o ty d la c z y teln ik ó w , sła b iej zn a ją cy ch o sie m n a sto w ie c z n ą n iem czy zn ę. W ięk szo ść c y ta tó w n ie str a c iła b y n ic na p rzetłu m a czen iu ray ew e n tu a ln y m streszczen iu w ję z y k u p olsk im . F ra g m en ty sz c z e g ó ln ie cen n e, tru d n e do w ie r n e g o od d an ia p rzy b a r o k o w o -z a w iły m sty lu a r ty k u łó w ga zety , p odać m ożn a z a w sz e w b rzm ien iu o ry g in a ln y m — le c z m ie jsc e ic h je s t sta n o w czo w p rzy p isa ch .
R y s z a r d W . W o ł o s z y ń s k i
B ertran d G i 11 e, R e c h e r c h e s s u r la f o r m a t i o n de la grande, e n t r e p r i s e c a p it a li s t e (1815— 1848), E co le P r a tiq u e des H a u tes É tu d es, V I S ectio n , C en tre d e R ech erch es H isto riq u es, C ollection : A ffa ir e s et G en s d ’A ffa ir e s, X V II, P a ris 1959, s. 165.
N o w a praca В. G i l l e ’ a p o d o b n ie jak p o p r z e d n ie 1, d o ty czy w ie lk ie g o i w a ż n ego za g a d n ien ia — k sz ta łto w a n ia się n o w eg o , ob licza p rz e m y słu fr a n c u sk ie g o i jeg o p rzejścia do sy s te m u w ie lk o k a p ita listy c z n e g o .
P ro b lem fo rm o w a n ia się w ie lk ie g o p rzed sięb io rstw a k a p ita listy c z n e g o w la ta ch 1815— 1848 zo sta ł p r z e d sta w io n y w p ię c iu rozd ziałch . R ozd ział p ie r w sz y n o si ty tu ł: „C adres d ’u n e é v o lu tio n des str u c tu r e ”. N a ty m tle au tor w y r ó ż n ia p ro b lem y : te c h n iczn y , p r a w n y i lu d zk i. P r z e d sta w ia ją c p ro b lem te c h n ic z n y B. G ille w sk a z u je na g łó w n e p r z e ja w y r e w o lu c ji p rz e m y sło w e j w ty m ok resie, p o d k reśla ją c r o zp o w szech n ia n ie się m a szy n p a ro w y ch , sz czeg ó ln ie szy b k ie od la t 1822— 1826. A u to r zw raca
u w a g ę n a p rzod u jącą r o lę A n g lii („ in ży n iero w ie i lu d z ie in teresu u d a w a li się do A n g lii, ab y ta m w y tr o p ić sek rety fa b r y k a c ji oraz p la n y i r y su n k i m aszyn ; ro b o t n icy a n g ie lsc y p rzech o d zili g ra n icę, а-by je b u d o w a ć w e F r a n c ji”, s. 24) i h a h a m u ją c y w p ły w p ro h ib icji ek sp o rtu m a sz y n z teg o k raju . Jak o b ezp o śred n i w y n ik p o stęp u te c h n ic z n e g o au tor p r z e d sta w ia zn a czn y sp a d ek cen na a rty k u ły p rzem y s ło w e na p rzy k ła d zie żelaza, p rzęd zy b a w e łn ia n e j, p erk alu i in . N a stę p n ie B . G ille w m y ś l tezy , że „całe p r z e k sz ta łc e n ie stru k tu r ek o n o m iczn y ch w y r a ż a s ię w pro b le m ie p r a w n y m ” (s. 33), k r e śli o g ó ln ie rozw ój to w a r z y s tw a k cy jn y ch , k tó re w tym cza sie w y s tę p o w a ły p rzed e w sz y stk im w fo rm ie sp ó łe k k o m a n d y to w y ch (w 1. 1826— 1837 p o w sta ło 157 sp ó łek a k cy jn y ch , a 1039 k o m a n d y to w y ch ). W k o ń co w ej p a rtii ro zd zia łu au tor p rzed sta w ia ja k n a jo g ó ln ie j tru d n o ści w fo r m o w a n iu s ię p ro leta riatu fra n cu sk ieg o .
i B. G i l l e , Les origines de la grande in d u strie m étallurgique en France, P a ris 1947; B. G i l l e , La tech n iq u e sidérurgique e t son évolution, N an cy 1955; B. G i 1 1 e, Le banque et le credit en France de 1815 à 1848, P a ris 1959.
