Tadeusz Dobrowolski, Józef
Dutkiewicz
Najstarszy obraz sztalugowy w Polsce
: fragment późnoromański z Dębna
na Podhalu
Ochrona Zabytków 3/1 (9), 16-30
R y e . 2. Nu pis m ajiis kulcv. y na o b r a z ie /, I \ ‘l>na. (I ot. S. k o l o w c a ) .
NAJSTARSZY OBRAZ SZTALUGOWY W POLSCE
(Kradnient p ó ź n o r o m a ń s k i / D ę b n u na P od h alu ).
T A D E U S Z D O B R O W O L S K I I J Ó Z E F D U T K I E W I C Z
. W cl ii i ii > p a ź d z i e r n i k a r. 1949 a u t o r z y tego s t u d i u m odb yl i p o d r ó ż n a u k o w o - k o n s e r w a t o r s k ą d o D ę b n a , N i ed z ic y i K r o ś c i e n k a . P r z y s p o s ob noś ci ogl ędzi n kościoła d r e w n i a n e g o w D ę b n i e z wr óci li u w a g ę n a f r a g m e n t m a l o w a n e j des ki , u s t a w i o n e j n a l e w y m , b o c z n y m o ł t a r z u i o p a r t e j o ś ci anę kościoła. O b y d w a j a u t o r z y s t wi e r d z i l i od r a z u , że c h o dzi tu o f r a g m e n t m a l o w i d ł a p ó ź n o r o m a ń s k i e g o , p r z y c z y m jego d a t ę określili o d r u c h o w o na k o n i e c w. K i l l , os t rożni ej n a l at a o koł o r. 1100. F r a g m e n t u lego d a w n i e j s i b a d a c z e nie mogli z a u w a ż y ć dl at ego, że p o d ł u g l o k a l n y c h i n l o r m a c y j zost ał on o d n a l e z i o n y n a j ak i eś d w a t y g o d n i e p r z e d p r z y j a z d e m a u t o r ó w , p r z y s po s obnoś ci n a p r a w y o t a c z a j ą c y c h b u d y n e k k oś c i e l n y sobót, w k t ó r y c h w y m . d e s k a b y ł a u ż y t a j a k o z w y k ł \ m a t e r i a l d r e w n i a n y . Z u wa g i n a z a b y t k o w ą i n a u k o w ą w a r t o ś ć o d n a l e zi onego m a l o w i d ł a , z a b r a n o g o d o K r a k o w a , celem d o k o n a n i a p r z y nim k o n i e c z n y c h z a b i e g ó w k o n s e r w a t o r s k i c h w P a ń s t w o w e j P r a c o w n i Ko n s e r w a t o r s k i e j n a W a w e l u . M a l o w i d ł o b o w i e m z a c h o w a ł o się t y l k o c z ę ściowi). w z w i ą z k u z c z y m n a d k r u s z o n e p a r t i e f a r b y gr oz ił y o d p a d ni ęci em.
O s t a n i e k o n s e r w a c j i m a l o w i d ł a i n f o r m u j ą zal. r y c i n y (ryc. 2, ^). Z p r z e t r w a ł y c h n a desce d w ó c h pos t aci l ew a (od w i d z a ) jest z a c h o w a n a z n a c z n i e lepiej od p r a w e j , c h o c i a ż jej z e w n ę t r z n y k o n t u r uległ p e w n e m u z a t a r c i u . Z włosów z a c h o w a ł y się d r o b n e ś l ad y , p r z y c z y m wł os y te. d a w n i e j u j ę t e wT s pl ot y, z n a c z n i e szerzej o t a c z a ł y t w a r z e . B r a k r ó w ni eż k o r o n , na s k u t e k czego c z o ł a ś w i ę t y c h s ą uci ęt e prosto. L e w a p o s t ać z a c h o w a ł a o b y d w i e dłonie, p r a w a t y l k o j e d n ą i to nie w całości. Z szat tej ś w i ę t e j p r z e t r w a ł a t y l k o c z ęść g ó r n a , r e sz t a za ś w m g l i s t y c h z a r y sach. F a r b y o d p a d ł y n a ogół w r a z z g r u n t e m , n a * s k n t e k czego t łem p o s taci jest dzi si aj ż ó ł t awe , s u r o w e d r z e w o , a w g ó r n e j części w i ę k s z e p a r
tie p o p i el a t o - s z a r e g o p u l m e n t u . 16
P o m i m o f r a g m e n t a r y c z n o ś c i z a b y t k u i c z ęś ci owe go z n i s z c z en i a n a m a l o w a n y c h n a d es ce postaci, z a r ó w n o ich f o r m a j a k t reś ć i k o n o g r a f i c z n a o k a z a ł y się j e d n a k z u p e ł n i e c z y t e l n e t y m wi ęc ej , że g ó r ą w i d ni ej e r e sz t a n a p i s u S. ( ' A T H E R ł N A S. A G N E S (ryc. 2). D o k ł a d n i e j s z e o g l ę d z i n y deski , d o k o n a n e j u ż w K r a k o w i e p r z y u d z i a l e k o n s e r w a t o r a M a r i a n a S łone cki ego, k i e r o w n i k a P a ń s t w o w e j P r a c o w n i K o n s e r w a t o r s k i ej n a W a w e l u , p o z w o l i ł y s t wi e r d z i ć , co n a s t ę p u j e .
D e s k a , ob ec ni e w y m i a r ó w ' 23,5 X 68.3 cm, a w i ę c w ą s k a i w y s o k a , u j a w n i a p o o b u d ł u ż s z y c h b o k a c h ś l a d y s k l e j e n i a o r a z r e s z t y m a l e ń k i c h k o ł e c z k ó w, p r z y p o m o c y k t ó r y c h b y ł a p o ł ą c z o n a z d e s e c z k a m i s ą s i e d nimi. W z w i ą z k u z t y m nie t r u d n o się d o m y ś l i ć , że . .dal szy c i ą g “ d e s k i po s t ro ni e p r a w e j w y o b r a ż a ł p r z y n a j m n i e j j e d n ą , a raczej d w i e świ ęt o p o d o b n e do z a c h o w a n y c h , k i e d y d e s k a u m i e s z c z o n a b e z p o ś r e d n i o po s t ro ni e l ewej m u s i a ł a z a w i e r a ć ś r o d k o w ą część m a l o w i d ł a . Z d a j e się b o wi em nie u l egać w ą t p l i w o ś c i , że z a c h o w a n a d e s e c z k a j est d r o b n ą ( z a p e w n e okoł o Vo-tą) c z ęś ci ą w i ę k s z e j całości, m i a n o w i c i e p o w s z e c h n e g o w e p o c e r o m a ń s k i e j , p o d ł u ż n e g o m a l o w i d ł a n a desce, t z w. froł it al e, o p r a w i o n e g o w r a m y i c z a s a m i p o d z i e l o n e g o r a m a m i n a części, n a s k u t ek czego f r o n t a l e t w o r z y ł o w ó w c z a s r o d z a j t r y p t y k u o s k r z y d ł a c h j e sz c ze n i e r u c h o m y c h . P o n i e w a ż n a o d n a l e z i o n e j des ce b r a k śl adów' p i o n o w e j l i s t w y o d d z i e l a j ą c e j j ą w z d ł u ż l ewe j k r a w ę d z i od ś r o d k o w e j części, z k t ó r ą o w a d e s e c z k a m u s i a ł a s ą s i a d o w a ć , t r z e b a p r z y j ą ć , że a lbo c a ł y p o d ł u ż n y p r o s t o k ą t f r o n t a l e b y l u j ę t y w j a k i e ś j e d n o l i t e o b r a m i e
nie. a l b o że p o ł ą c z o n e z ni m d o d a t k o w e l i s t w y pi oi unve p r z e c i n a ł y w d w ó c h m i e j s c a c h d e s k ę n i e j a k o ..po w i e r z c h u “ . Prościej j e d n a k p r z y j ą ć p i e r w s z ą mo ż l i wo ść , tj. i st nienie d e s ki n ie p o d z i e lo n e j r a m a m i nu t r z y części. W p r z e c i w n y m r a z i e nie m i a ł o b y celu z a c h o w a n e t a k ż e p o s t r o n i e lew'ej d e s e c z k i k o ł c c z k o w a n i e , h o z a m i a s t ł ą c z y ć j ą w t en k u n s z t o w n y s pos ób i s k l e j a ć z ś r o d k o w y m i ndem całości, b y ł o b y prościej o w e p r a w e s k r z y d ł o o s ad z i ć p o p r o s tu w s k r a j n e j , p r a w e j k w a t e r z e t r ó j d z i e l n e g o o b r a m i e n i a .
Z a n i m j e d n a k p o d a się r e k o n s t r u k c j ę całości, w y p a d n i e d o k ł a d n i e j o p i s a ć z a c h o w a n y f r a g m e n t (ryc. 3 i 3). O d n a l e z i o n a d e s e c z k a zost ał a w y k o n a n a z d r z e w a l i p o w e g o i d o b r z e w y g ł a d z o n a o b u s t r o n n i e : r ó w nież jej d ł u ż s z e z w ł a s z c z a br z egi są r ó w n e i g ł ad k i e , bo p r z e z n a c z o n e do s kl ej en i a. P o d o b r a z i e p o s i ad a j e sz c ze w a r s t w ę g r u n t u k r e d o w e g o , a m i ę d z y w y m a l o w a n y m i p o s t ac i a mi p o ł o ż o n ą n a w y m . g r u n c i e w a r s t e w k ę s za r eg o p u l m e n t u (glinki), p r z e z n a c z o n e g o z a p e w n e pod srebro, j a k i e g o d r o b n i u t k a c z ą s t k a z a c h o w a ł a się g ó r ą w p a r t i i k o r o n y , w i e ń c z ą c e j s k ro n i e p r a w e j (od w i d z a ) ś wi ęt ej . S r e b r o to, w o l n o się d o m y ś l a ć , b y ł o p r z e l a s e r o w a n e n a t on złoty, dzi ęki c z e m u o b r a z p o s i a d a ł n o r m a l n e , n e u t r a l n e tło o c h a r a k t e r z e a b s t r a k c y j n y m . B e z p o ś r e d n i o n a g r u n c i e k r e d o w y m z o s t a ł y w y m a l o w a n e t e m p e r ą p o s t ac i e p r z e d s t a w i e n i a . Z a c h o w a n a d e s e c z k a p o u c z a nas. że r y s u n e k r y t o n a p r z ó d c i e n i u t k o w k r e d o w y m g r u n c i e . C zęści tego r y t u w i d a ć w p a r t i a c h , p o z b a w i o n y c h
dzi-Ry e . 3. O b r a z z D ę b n a z śś. K a t ar z y n ą i A g n i e s z k ą ; k o n i e c w i e k u
Rye . 4. M atka Bos ka w Psa łter zu g ł o g o w s k i m ; ok. r. 1230 (tog. h.
s i a j f a r b y lecz n i e g r u n t u , m i a n ow i c i e w g ó r n e j części p r a w e j postaci. T y l k o j a k o ó w r y t o w a n y r y s u n e k p r z e t r w a ł a b o w i e m ( n i e w i d o c z n a j u ż n a f o t o g r a f i i ) j ej k o r o n a i g i ę t k i e s p l o t y w ł o s ó w po p r a w e j st roni e i w a r z y .
M a l o w i d ł o p r z e d s t a w i a d w i e u r o cz y st e, s t o j ą c e obok s i eb i e dzi ewi c e, m i a n o w i c i e śś. K a t a r z y n ę i Agni es zkę , p o d o b n e do siebie j a k d w i e k r o p l e w o d y . U s t a w i o n e i z o k ef a l i cz n i e i f r on t a l ni e , z w r a c a j ą t w a r z e , u j ę t e w t r z e c h c z w a r t y c h , w l ewo (od w i d za ) , tj. k u n i e i s t n i e j ą c e m u ś r o d k o w e m u p r z e d s t a w i e n i u deski . O b y d w i e p o s t a c i e u j a w n i a j ą s m u k ł y i w ą s ki . j a k b y „ w r z e c i o n o w a t y “ k a n o n f i g u r o w y , n a c e c h o w a n y h i e r a t y c z n ą p r a w i e s z t y w n o ś c i ą , k t ó r ą p o d k r e ś l a t w a r d y r y s u n e k szat. ł a m a n y c h g d z i e n i e g d z i e w s p os ób p r a w i e „ z y g z a k o w a t y “ . S w o i s t y s c h e m a t c e c h u j e t w a r z e ś w i ę t y c h , o b i e i dość d ł ugi e, o r y s a c h n a k r e ś l o n y c h c z a r n ą f a r b ą p r z y u ż y c i u k i l k u k o n w e n c j o n a l n y c h z na kowa u t w o r z o n y c h .z k r ó t k i c h l i ni j ł u k o w a t y c h ltd) ł a m a n y c h . B r w i np. są z a k r e ś l o n e ś m i a ł y m l u k i e m , g ó r n e z a ś p o w i e k i d a s z k o w a t o z a ł a m a n ą linią, do k t ó r e j d o c z e p i o n o od do ł u d u ż ą . c z a r n ą g a ł k ę o cz ną : usta znowui to z w y k ł a , w ą s k a l i nia, roz s z e r z o n a p r z y o bu k o ń ca c h , p o d o b n a wi ęc do leżącej d u ż e j l i te r v I (ryc. 5). O b y d w i e ś w i ę t e t r z y m a j ą w r ę k a c h p a l m y , p r z y c z y m l ewa (zawasze od wi dza ) d z i e r ż y p a l m ę w l e w y m , a p r a w a w7 p r a w y m r ę k u . n a s k u t e k czego p a l m y s ą s i a d u j ą ze s o b ą i ł ą c z ą się w i e r z c h o ł k a m i . L e w a p o s t a ć , tj, św. K a t a r z y n a p r a w ą r ę k ą b a w7 i się b i ał ą, p o d o b n ą do t a s i e m k i z a p i n k ą pł as zc za . O b y d w i e nos zą d ł ug i e t u n i k i i nieco k r ó t s z e pł aszcze, p i z y c z y m t u n i k a św. K a t a r z y n y z a c h o w a ł a doł em s z l a k n a s z y t y k a b o - s z o n a m i . O b y d w ie ś w i ę t e posi adał y k o r o n y , j a k w s k a z u j e na t o doś ć w y r a ź n y z a r y s ( w y r y t y w grunc i e ) w s p o m n i a n e j w y ż e j k o r o n y św. A gn i e s z k i. Były to k o r o n y w c a l e w y s o k i e i r o z c h y l a j ą c e się s z e r o k o k u gór z e, zł o ż o ne z w ą s k i e j d oł em obręczy i p r z y c z e p i o n y c l i do niej t rz e ch w y r a ź n y c h , d u ż y c h , t r ó j l i s t n y c h z ę bó w, p o d o b n y c h d o h e r a l d y c z n e j li lii. S p o d k o r o n o p a d a ł y na b a r k i , zn i szc zone c z ę ś c i o wo c z a r n e wł o s y, a n a d k o r o n a m i , na b i a ł y m f r y z i e w i d n i a ł y g ó r ą c z ar n e , o z d o b n ą m a j u s - k t d ą w y p i s a n e i m i o n a ś w i ę t y c h . Post a ci e p o s i a d a j ą g r u b e , c z a r n e k o n t ur y 7 z a r ó w n o zewuiętrzne, j a k w e w n ę t r z n e , w7 tyon p r z y p a d k u o d n o s zą c e się, r z e c z oezywusta, do w e w n ę t r z n y c h p a r t y j m a l o wi d e ł . K o n t u r y te p o c i ą g n i ę t o z a p e w n e w z d ł u ż u p r z e d n i o w y r y t y c h w g r u n c i e k r e d o w y m li- 11 ij. G a m a b a r w n a pos ta c i jest z u p e ł n i e p r os t a. O b y d w i e u j a w n i a j ą k a r n a c j e c i e m n o ei el i s t e z ceglastyun r u m i e ń c e m : św. K a t a r z y n a nosi t u n i k ę k o l o r u wTiśniowTego. a p ł a s z c z c i e m n o o l i w k o w y z b r u n a t n o ż ó l t ą p o d s z e w k ą . p r z e c i w n i e św. Agn i es zk a, o d z i a n a w oliw7k o w ą t u n i k ę , a z w i e r z c h u p r z y s ł o n i ę t a c y n o b r o w y m p ł as zc ze m . R ó w n i e ż s z l a k s u k n i ś w. K a t a r z y n y p o s i a d a b ar wTę c y n o b r o w ą , j a k ą p o k r y t o j e sz c ze p a l m y w r ę k a c h m ę c z en n i c z ek . N a ca łoś ć m al o wd d ł a s k ł a d a ł y się z a t e m r óże k a r n a e y j . c i e m n e zi el enie i c z e r w i e n i e szat. o k o n t u r o w a n e c z e r n i ą i o d b i j a j ą c e od b ł y s z c z ą c e g o t ł a b a r w y złotej ( pr ze hi se r owmn e go s r e b r a ) . C a ł o ś ć s p r a w d a ł a wTięc w o a ż en i e p o k o l o r o w a n e g o , p ł a s k i e g o r y s u n k u , 20
p o s ł u g u j ą c e g o się s y s t e m e m ł u k ó w i k r ó t k i c h , ł a m a n y c h I i n i j . j a k i m i o z n a c z o n o t a k ż e d ł o n i e ś w i ę t y c h . F i g u r y h y ł y o k r e ś l o n e w y r a ź n i e , s u c h o i d o ś ć p r y m i t y w n i e , s t a n o w i ą c w r a z z n a p i s a m i s y s t e m p o w t a r z a j ą c y c h się z n a k ó w - s c h e m a t ó w , o d n o s z ą c y c h się d o p e w n e j h a g i o g r a f i c z n e j t r e ści. D o d a ć j e s z c z e t r z e b a , ż e n a o d w r o c i e d e s k i w i d n i e j ą ś l a d y c z a r n ą f a r b ą n a k r e ś l o n y c h p o b i e ż n i e s z k i c ó w , m. i. osi roo w a l n e g o w z o r u , w y k o n a n e g o z a p e w n e n a p o c z ą t k u w. X V I , w c z a s i e z d o b i e n i a w n ę t r z a k o ś c i e l n e g o z n a n ą p a t r o n o w ą p o l i c h r o m i ą , i s t n i e j ą c ą d o t y c h c z a s . R o d z a j i e k s p r e s j a m a l o w i d ł a z d w i e m a ś w i ę t y m i s ą u w a r u n k o w a n e p o d w z g l ę d e m s p o ł e c z n y m t r a d y c j ą i d e a l i s t y c z n e j s z t u k i d w o r s k o - k o - ś c i e l n e j . s i ę g a j ą c e j s w ą g e n e a l o g i ą k u l t u r y b i z a n t y ń s k i e j i r e p r e z e n t a c y j n y c h p r z e d s t a w i e ń , k t ó r y c h f u n k c j ą b y ł o d e m o n s t r o w a n i e w i e r n y m p o s t a c i ś w i ę t y c h , p r z y s t r o j o n y c h n a p o d o b i e ń s t w o o s o b n i k ó w ze s l e r w ł a d c z y c h , a z a c h o w a j ą c y c h się w s p o s ó b r ó w n i c c e r e m o n i a l n y j a k oni. T e n u r o c z y s t y s p o s ó b b y c i a , o d b i t y w s z t u k a c h p r z e d s t a w i a j ą c y c h , z e s ł a ł p r z e k a z a n y ś w i a t u f e u d a l n e m u , g d y ż g o d z i ł się d o b r z e z j e g o h i e r a r c h i c z n ą s t r u k t u r ą . S ł a b y m j u ż o c z y w i ś c i e e c h e m t y c h „ s t a n o w y c h “ t e n d e n c y ! a r t y s t y c z n y c h s ą p r o s t o m a l o w a n e i n a p o ł y p r y m i t y w n e ś w i ę t e n a o b r a z i e z. d r e w n i a n e g o k o ś c i o ł a p o l s k i e go . '/. k o l e i w y p a d n i e o d p o w i e d z i e ć n a n a s t ę p u j ą c e j e s z c z e p y t a n i a w z w i ą z k u z o p i s a n y m z a b y t k i e m m a l a r s t w a : I. j a k i e j c a ło ś ci jest on F r a g m e n t e m , 2. j a k s i ę p r z e d s t a w i a j e g o s t y l , 3. j a k a jest j e g o d a t a , 4. z j a k ą s z k o l ą a r t y s t y c z n ą się ł ą c z y . 3. g d z i e p o w s t a ł i s k ą d się d o s t a ł d o k o ś c i o ł a w D ę b n i e ? J a k w s p o m n i a n o w y ż e j , o d n a l e z i o n a d e s k a m u s i a ł a s t a n o w i ć c z ę ś ć n i e z b y t w y s o k i e g o (68.3 c m) , s z e r o k i e g o za to m a l o w i d ł a . J e g o s y m e t r y c z n y ' u k ł a d w y r a ż a ł się z e s t r o j e m t r z e c h c z ęśc i , tj. j a k b y d w ó c h n i e m a l i d e n t y c z n y c h s k r z y d e ł i p r z e d s t a w i e n i a ś r o d k o w e g o . N a s k r z y d ł a c h w i d n i a ł y u s t a w i o n e i z o k e f n l i c z n i e ś w i ę t e d z i e w i c e , z a p e w n e p o c z t e r v z k a ż d e j s t r o n y , b o d o p i e r o p r z y j ę c i e tej c y f r y s t w a r z a p r o p o r c j e , z g o d n e z p r o p o r c j a m i z n a n y c h t e go r o d z a j u z a b y t k ó w . P r a w o s t r o n n e ś w i ę t e p a t r z y ł y w l e w o . l e w o s t r o n n e z a ś w p r a w o k u p r z e d s t a w i e n i u ś r o d k o w e m u ( z a c h o w a n a d e s k a p r z e d s t a w i a d w i e p i e r w s z e ś w i ę t e p r a w o s t r o n n e . l i c z ą c od ś r o d k a k o m p o z y c j i (ryc-. 6). l a c z ę ś ć ś r o d k o w a w y o b r a ż a ł a z a p e w n e - M. b o s k ą z D z i e c i ą t k i e m , u j ę t ą w p o z y c j i s i e d z ą c e j i m o ż e f r o n t a l n e j , lecz z g ł o w ą p o c h y l o n ą k u D z i e c i ą t k u z g o d n i e z w i ę k s z o ś c i ą ó w c z e s n y c l i m a l o w i d e ł . W i e k X I I I . w k t ó r y m f r o n t a l e p o w s t a ł o , b y ł b o w i e m w i e k i e m w z r o s t u k u l t u M a r y j n e g o , a z a c h o w a n a d e s k a p r z e d s t a w i a a d o r a n t k i , a n i e a d o r a n t ó w . w o b e c c z e g o b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n a w y d a j e się w y ż e j w y s u n i ę t a k o n c e p c j a . O w e c h ó r y ś w i ę t y c h d z i e w ic i s i e d z ą c a p o ś r o d k u p o s t a ć M. b o s k i e j , m a l o w a n a d o ś ć c i e m n y m i b a r w a m i o d b i j a ł y od z ł o t a w e g o t la, o p a t r z o n e g o g ó r ą b i a ł y m p a s k i e m z s z e r e g i e m m a j u s k u l o w y c h l i t er , o k r e ś l a j ą c y c h i m i o n a o ś m i u ś w i ę t y c h d z i e w ic i niew i ast, w ś r ó d k t ó r y c h mogł y się z n a j d o w a ć j a k o n a j b a r d z i e j p o p u l a r n e : śś. b a r b a r a , M a ł g o r z a t a , D o r o t a itcl., a n a p e w n o b y ł y , j a k
w i e m y , ś ś . K a t a r z y n a i A g n i e s z k a . W t e n s po s ó b z r e k o n s t r u o w a n y o b r a z
d e s k o w y (por. ryc . 6) ni e mó g ł b y ć a n t e p e d i u m o ł t a r z o w y m , j a k np. z n a n e a n t e p e d i u m w Soest u, g d y ż j ego w y s o k o ś ć b y ł a za n i s ka w s t o s u n k u do m e n s y o ł t a r z o w e j . B y ł a to z a p e w n e u s t a w i o n a na me ns ie n a s a d a o ł t a r z o w a w y m i a r ó w z a p e w n e okoł o 70 cm w y s o k o ś c i i 150 cm s ze r oko ś ci . C o d o s t y l u z a c h o w a n e g o c z ę ś c i o wo m a l o w i d ł a , n a l e ż y s t wi er dz ić , że c h o d z i t u o z a b y t e k w z a s a d z i e r o m a ń s k i , ściślej p ó ź n o r o m a ń s k i — i to bl i s ki j u ż , p r z y n a j m n i e j c h r o n o l o g i c z n i e e p o c e g o t y ck i e j . Z d a j ą się to p o t w i e r d z a ć ni e t y l e n a w e t s m u k ł o ś ć ś w i ę t y c h , g d y ż b y w a ł a o n a też z n a m i e n i e m r ó ż n y c h s z k ó ł r o m a ń s k i c h , ile s w o i s t a w y r a z i s t o ś ć i ch r y s ó w o r a z p e w n e c h a r a k t e r y s t y c z n e szczegół y. N a l e ż y d o n i c h w y s o k a k o r o n a św. A gn i e s z k i , o t r ó j l i s t o w y c h , l i l i o w a t y c h , w ł a ś c i w i e g o t y ck i ch j u ż z ę b a c h ; n a l e ż y t eż d o n i c h c h a r a k t e r y s t y c z n y gest p r a w e j r ę ki św. K a t a r z y n y , ś c i ą g a j ą c e j j a k g d y b y t a ś m ę z a p i n k o w ą p ł a s z c za . G e s t t en p o w t a r z a się b o w i e m w7 w i e l u p r z e d s t a w i e n i a c h z w ł a s z c z a r z e ź b i a r s k i c h w. X I I I (np. w f i g u r a c h n a g r o b n y c h hr. E r n e s t a I I I z G l e i c h e n i j ego o b u m a ł ż o n e k w k a t e d r z e e r f u r c k i e j (f 1264). w p o s t a c i R e g l i n d i s w k a t e d r z e n a u m b u r s k i e j (1250—60) w p os ta c i s i ed zą ce g o k r ó l a n a z a ch od ni ej w i e ż y k a t e d r y w e F r y b u r g u j u ż z p o c z ą t k u w. X I V itd. ').
G e s t t e n z a c z e r p n i ę t y z ży c ia , p r z e ł a m u j e n a r a z i e n i eś mi ał o, o b r z ę d o w y h i e r a t y z m p r z e d s t a w i e ń i c ho ć t a k n i e z n a c z n y j est n i e w ą t p l i w i e j e d n y m z s y g na ł ó w7 n o w e g o s t y l u , silniej z w i ą z a n e g o z p o w s z e d n i m i s t n i e n i e m c z ł o w i e k a i o b i e k t y w n ą p r a w d ą .
R o m a ń s k o ś ć w y o b r a ż e ń śś. d z i e w i c z D ę b n a u l e ga p e w n e m u z a ta r c i u n a s k u t e k od b ywTa j ą c e g o się w7 ó w c z es n ej s z t u c e z a c h o d n i o - e u r o p e j s k i e j p r o c e s u , k t ó r y z w o l n a o d b i j a się r ó w n i e ż n a t a k odl egł ej od z a c h o d n i c h o gn i s k k u l t u r a l n y c h s z t u c e pol ski ej . P r oce s t en to c o r a z j aś ni ej sza k r y s t a l i z a c j a e l e m en t ów n o w e g o st y l u , f o r m u ł o w a n e g o w y r a ź n i e j z w ł a s z c z a w7 m i n i a t o r s t w i e f r a n c u s k i m od czasów7 św. L u d w i k a , tj. od p o ł o w y w . X I I I. O b ł e g ł o w y śś. K a t a r z y n y i A g n i e s z k i n a l e ż ą niew ą t pliwa« d o r o m a n i z m u . a l e i ch w y r a z i s t e , k o n w e n c j o n a l n y m i l u k a m i w y kre śl one , . . d u ż e “ r y s y , c h o c ia ż p o s i a d a j ą t a k ż e s p o r o wz or ów7 w d a w n i e j s z y m m a l a r s t w i e E u r o p y p ó łn oc n e j , a n a w e t p o ł u d n i o w e j 2), n aj
-') por. M. S a i t e r l a u d l , D e u t s c h e P la s t ik des M ittela lters. Lipsk 1041, tabl. 75; E. Pa- n o f n k y , D i e d e u t s c h e P la s t ik des X I — X I IT J a h r h u n d e r t s , L ip s k 1924, IT, tabl. 101:
II. P i n d e r , D i e d e u t s c h e P la s t ik des X I V J a h r h u n d er ts , L ip s k 1925, T a b . 7.
-) por. m i n i a t u r y w d z i e l e A. Hne ckl e r a, A b e n d l ä n d i s c h e M in ia tu ren bis zu m A u s gang' der r o m a n is c h e n Zeit, B e r l i n — L e ip z i g 1950, np. T a b l. 64 i 95, k t ó r e d o w o d z ą t y l k o t r w a n i a r ó ż n y c h fo rm t r a d y c y j n y c h . B l iż s z e a n a lo g ie , a le nie m a j ą c e n ic w s p ó l n e g o z b e z p o ś r e d n i ą g e n e z ą m a l o w i d ł a z D ę b n a m n o ż ą się w e W ł o s z e c h w. XI I I , o c z y m i n f o r m u j e n a w e t p o b i e ż n e p r z e jr ze n ie I t o m u N. vati Ma r l a , Italian s c h o o l s o f p a in ti n g , lTaga 1925.
h a r d z i e j j e d n a k s ą z g o d n e z p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n ą f o r m a c j ą m a l a r s t w a d r u g i e j p o ł o w y w. X I I I . i z n a j d u j ą p e w n e o d p o w i e d n i k i w s w o i s t y m p o j m o w a n i u f i z j o n o m i k i l u d z k i e j w o b r ę b i e m a l a r s t w a z w o l n a g r u n t u jącego się g o t y k u , n a p r z ó d w m i n i a t o r s t w i e f r a n c u s k i m 3), p o t e m ś ro d - k o w o - e u r o p e j s k i m . W m a l a r s t w i e t y m c o r a z części ej t eż w y s t ę p u j e , j a k w i a do m o, s m u k ł y k a n o n f i g u r o w y , w ł a ś c i w y ś w i ę t y m d z i e w i c o m z Dę bn a, n i e r a z aż p r z e s a d n i e a k c e n t o w a n y w m a l a r s t w i e w ł o s k i e g o d u ce nt a. P e w n e zb l i że ni a d o a n a l i z o w a n e g o z a b y t k u m o ż n a w i ę c w y k r y ć w m a l a r s t w i e w ł o s k i m w\ X I I I . r e p r e z e n t o w a n e g o w p r z e c i w i e ń stwie do m a l a r s t w a , p r a k t y k o w a n e g o n a p ó ł n o c od Alp, m n ó s t w e m m a l o w i d e ł s z t a l u g o w y c h , tj. wTy k o n a n y c l i n a d r e w n i a n y c h d e s k a c h . W p r a w d z i e i to malarstwu» d u c e n t a j e s t p ł a s z c z y z n o w e i częst o Unijne, al e w s p ó ł c z y n n i k ś w i a t ł o c i e n i a j a k o o d p o w i e d n i k p r z e s t r z e n n o ś c i , p r z y chodzi w ni m m i m o wrs z y s t k o silniej d o gł os u ni ż w b a r d z i e j . . p ł a s k i c h “ i k a l i g r a f i c z n y c h m a l o w i d ł a c h E u r o p y p ó ł n o c n e j , d o j a k i c h n a l e ż y t a k ż e f r a g m e n t z D ę b n a 4). N a t o m i a s t w j e d n y c h i d r u g i c h p o j a w i a się w s p ó ł c z y n n i k b i z a n t y n i z m u , j e d n a k ż e n i e w j e d n a k o w y sposób. D z i e d z i c t w o „ a n t y c z n e “ ł a t w i e j p r z y t y m s pr a wa l zi ć w s z t u c e p o ł u d n i o w e j ni ż p ó ł nocnej E u r o p y . M a l o w i d ł o z D ę b n a z a c h o w a ł o p e w n e , n i e z n a c z n e z r e s z t ą ś l a d y p ó źne j f a z y r o m a ń s k i e j , w y r a ż a j ą c e j się w d y n a m i c z n y c h , gwudtow nie ł a m a n y c h f o r m a c h d r a p e r y j. n i e k i e d y a ż t r u d n o c z y t e l n y c h n a s k u t e k w z a j e m n e g o p r z e n i k a n i a się linij, k o n t u r ó w ' i r ó ż n y c h części m i n i a t u r o we go o b r a z u . Al e ś l a d y o w e g o s c h y ł k o w e g o j u ż b a r o k u r o m a ń s k i e g o , p o z o s t ał e w o b r a z i e z D ę b n a , s ą d o s t ę p n e t y l k o dośw i a d c z o n e m u o k u . g d y ż d r g a j ą z a l e d w i e w k i l k u o s t r z e j s z y c h z a ł o m a c h k o n t u r u , g ł ó w n i e za ś w o b r ę b ie w e w n ę t r z n e g o s y s t e m u linij, o k r e ś l a j ą c y c h s p o k o j n e j u ż p o st aci e, k t ó r y c h h i e r a t y z m w s p ó ł d ź w i ę c z y z p e w n y m n a l o t e m l i r y z m u . W s z y s t k i e te e l e m e n t y k a ż ą d a t o w a ć m a l o w i d ł o ogól ni e n a d r u g ą p o ł owę w. X I I I , d o k ł a d n i e j n a k o n i e c w. XI I I t y m b a r d z i e j , że w a ż n y m c z y n n i k i e m , u ł a t w i a j ą c y m o kr e ś l e ni e d a t y s ą z a c h o w a n e n a n i m n a p i s y , w p r a w u l zi e zni szc zo ne, a l e zł ożone z l i t er n a t y l e w y r a ź n y c h , że m o ż n a o z n a c z y ć ich dat ę. Wc hodz i tu w gr ę o z d o b n a m a j u s k u ł a . z n a n a z
róż-'J / /. Ma r t i n , L.a m i n i a t u r ę f r a n ç a is e du X I I I e au VX siècle, P a r y ż — B r u k s e l a 192"); por. tu Vie et m i r a c le s d e S a i n t D e n i s 7, o k o ł o p o ł o w y w. XIII (Pl. Il), g d z i e s p o ty k a
się g d z i e n i e g d z i e o s t i o ł a m a n e d rap erie , d ł u g ie p r o p o r c j e f i g u r i w y r a z i s t e g ł o w y , oraz P o és ie s du G a u t i e r d e C o i n c y (Pl. X V ), g d z i e j e s z c z e silniej w y s t ę p u j e k a n c i a s t o ś ć f o r m y .
4) S t o p ie ń r o z w o j u , z b l i ż o n y do n a s z e g o m a lo w idła o b s e r w u j e m y np. u t a k ic h m a l a r z y ja k M a rg u rito n e d ’A r e z z o o k o ł o r. 1260 lu b u j e g o n a ś l a d o w c ó w ; por. l ’a n Mar l e, op. cit. I. str. >29, fig. 173 o r a z fig. 177 (tutaj d ł o n i e p os taci). N a t o m i a s t o b r a z y z ko ń ca w. XI II u d e r z a j ą n a o g ó ł s i l n y m n iera z ś w ia t ł o c ie n i e m , w y p r z e d z a j ą c z n a c z n i e s t o p n i e m d o j r z a ło ś c i a r t y s t y c z n e j d e s k ę z D ę b n a ; por. też f,. C o l e t t i , D i e f r ü h e it a lie n is c h e M ale re i, W ie d e ń 1941, str. L X I X , T a b l. 16, 17 i 30.
iiyc-li z a b y t k ó w e p i g r a f k - z n y c h . m. i. z pieczęci k o ń c a w. X I I I , a t a k ż e z t eks t ów t r z y n a s t o w i e c z n y c h 5).
( ' o d o b l i żs z y c h a n a lo g i i o p i s y w a n e g o s k r z y d ł a , to m u s i m y się w s t r z y m a ć od o s t a t e c z n y c h wT tej m i e r z e stw ierdzeń z b r a k u d o s t a t e c z n e j li te r a t u r y p r z e d m i o t u . An al ogi i t y c h t rze b a, rz ecz j as na, s z u k a ć p rz e d e w s z y s t k i m w ś r ó d z a b y t k ó w m a l a r s t w a m i n i a t u r o w e g o , bo j ak w i a d o m o , p ó ł n o c n o - e u r o p e j s k i e z a b y t k i m a l a r s t w a s z t a l u g o w e g o z e p oki r o m a ń s k i e j . n a w e t z is. X I I I . n a l e ż ą d o z u p e ł n y c h w y j ą t k ó w , w z w i ą z k u z c z y m j a k o p r z y k ł a d tego m a l a r s t w a p u b l i k u j ą w s z y s t k i e na ogól p o d r ę c z n i k i hi st ori i s z t u k i s p o ś r ó d t rz e ch o d k r y t y c h w Soest (West fal ia) m a l o w i d e ł s z t a l u g o w y c h , prz-ede w s z y s t k i m z n a n e a n t e p e d i u m z T r ó j c ą Ś w i ę t ą , k l a s y c z n e dzi eł o b a r o k u r o m a ń s k i e g o ( n a w i a s e m w a r t o tu d o d a ć , t y m w i ę k s z e j w a g i n a b i e r a o d k r y t y f r a g m e n t polski). Po r o z p a t r z e n i u się w ś r ó d m i n i a t u r w i e k u XI Ił E u r o p y p ół noc n e j , z w ł a s z c z a zaś w ś r ó d k o d e k s ó w , z a c h o w a n y c h n a o b s z a r a c h s ą s i a d u j ą c y c h z M a ł o p o l s k ą. d ochodz i się do p r z e k o n a n i a , że w z w i ą z k u z d e s k ą z D ę b n a t rz e ba w y s u n ą ć n a czoło P s a ł t e r z g ł o g o w s k i , d a t o w a n y pr z ez Klossa n a d r u g ą ć w i e r ć w. XI Ił, cho ci aż w y d a j e się, iż d a t a ta j es t nieco z a w c z e s n ą , w o b e c czego moż e lepiej b y ł o b y ów P s a ł t e r z d a t o w a ć ogól ni e n a p o ł o wę w. XI f I (ryc. 4).
P s a ł t e r z ten, p r z e c h o w y w a n y p r z e d o s t a t n i ą w o j n ą w p a ń s t w o w y m g i m n a z j u m w G ł o g o w i « n a D o l n y m Ś l ą s k u (nr 220) z a w i e r a ł s c e n ę Z w i a s t o w a n i a ze s t o j ą c ą p o s t a c i ą „ w r z e c i o n o w a t e j “ w f o rmi e (a wi ęc j u ż nie k a n c i a s t e j c z y z y g z a k o w a t e j ) N. M. P a n n y , k t ó r a u j a w n i a n a w e t w szczegół ach, np. w p ar t i i dł oni p e w n e p o d o b i e ń s t w o do dzi ewbc na o b r a z i e z D ę b n a (j . Kloss ł ąc z y P s a ł t e r z glogt nvski ze s z k o l ą d o l n o s a s k ą , o p a t r u j ą c j e d n a k o d n o ś n ą u w a g ę p y t a j n i k i e m , w o b e c czego i m y z b r a k u d o s t a t e c z n e g o m a t e r i a ł u d o m a l a r s t w a d o l n o s as k i eg o nic m o ż e m y o w e j k w e s t i i „ s a s k i e j “ r o z s t r z y g n ą ć . Z n a n e są w p r a w d z i e d o b r z e wi el e k r o ć r a zy p u b l i k o w a n e m i n i a t u r y izw. s z k o ł y s a s k o - t u r y n g s k i c j . p r z y n a l e ż n e do o k re s u s t y l u z y g z a k o w a t e g o i b a r o k u r o m a ń s k i e g o , od-•’’) B a r d / o p o d o b n a m a j u s k u la w y s t ę p u j e np. na p ie cz ęc i Lesz ka C z a r n e g o p r z \ d o k u m e n c i e z r. 1281, a ni em al i d e n t y c z n a na k r a k o w s k ie j p ie cz ęc i w ó j t o w s k i e j z lat 1281—85, ja k r ó w n i e ż na p ie cz ęc i r a d z ie c k ie j , n ie co p ó ź n i e j s z e j ; por. .1. C h m i e l , P i e c z ę ć w ó j t o w s k a k r a k o w s k a z d r u g i e j p o ł o w y XIII w i e k u . R. K. IX. str. 215 seq . rvc. 5". 58 i 59. A n a l o g i c z n y krój liter w y k a z u j ą też k a r t y k a p i t u l n e g o K a le n d a r z a K r a k o w s k ie g o z p o c z ą t k ó w d ru g iej p o ł o w y w. XIII. g d z ie s w y m p o d o b i e ń s t w e m do m a j 11 s k u ł na desce z D ębn a u d e r z a j ą z w ła s z c z a litery X, S. R, oraz I z k u l k o w a t y m
o z d o b n i k i e m p o ś ro d k u : por. S p e c i m i n a p a l e o g r a p h i c a , edidit S. K r z y ż a n o w s k i , K r a k ó w 1908, tab. \ II. P is m o to u t r z y m u j e się je d n a k d o ś ć d łu g o , w o b e c c z e g o nie w y k lu cz a on o p o w s t a n i a o b r a z u p r z \ k o ń c u w7. XI II.
I!) E. k l o s s , D i e s c h l e s i s c h e B u c h m a l e r e i des M it td a lt e rs , Berl in 1942. str. 225. ryc. 18 o r a z T. D o b r o w o l s k i , S z t u k a na Ś l ą s k u . K a t o w ic e 1948. str. 51. ryc. 15.
Ryc. 5. O b r a z z D ę b n a . L r a g m c n t r y c i n y 5. (Fot . S. Kol oni en) .
d z i a ł a j ą c e t a k ż e n a Śląsk, np. n a s k r y p t o r i u m z a p e w n e l u bi ąski e, al e P s a ł t e r z g ł o gows ki , c h o c ia ż im w s p ó ł c z e s n y , n i e m a w ł a ś c i w i e z ni mi nic w s p ól n e go . Kloss d o s t r z e g a w n i m s ł u sz n i e p r z e z w y c i ę ż e n i e k a n c i a s te go m a n i e r y z m u n a r z e c z k o n t u r ó w b a r d z i e j m i ę k k i c h oraz. d o p ł y w p i e r w i a s t k ó w 7 b i z a n t y ń s k i c h , a k t u a l n y c h od k o ń c a w. XII . ..Te d o m i e s z k i a n t y c z n e u t w i e r d z a ł y się w ó w c z e s n y m m a l a r s t w i e t y m silniej, że g r e c k i e p o c z u c i e f o r m y , b a r d z i e j o r g a n i c z n y s t yl t k a n i n i i d y l l i c z n a f a n t a z j a g o d z i ł y się z n o w y m u c z u ci e m r e l i g i j n y m i s t o s u n k i e m d o n a t u r y 7). M o ż n a b y j es zc ze d o da ć , że o w a z m i a n a f o r m y m ogł a n a s t ą p i ć n a s k u t e k d z i a ł a n i a filtru wł oski ego, p r z e z k t ó r y p r z e p ł y w a ł y w ą t k i s z t u k i b i z a n t y ń s k i e j , czyli p o p r o s t u w s p o m n i a n e g o w y ż e j m a l a r s t w a w ł o s k i eg o d u c e n t a . S u m u j ą c p o w y ż s z e r o z w a ż a n i a , t r z e b a s t wi e r d z i ć , że o b r a z z D ę b n a w y d a j e się n a r a z i e p r z y n a j m n i e j n a j b l i ż s z y mi ni a - t o r s t w u ś l ą s k i e m u z okoł o p o ł o w y w. XI Ił.
N i e w y n i k a z t ego j e d n a k , że m u s i a ł b y ć i m p o r t e m . N a p r z ó d , j a k d o t y c h c z a s , j ego o d p o w i e d n i k i ś l ąski e o g r a n i c z a j ą się d o j e d n e g o k o d e k s u i l u m i n o w a n e g o , n a s t ę p n i e z a b y t e k pol ski j es t p ó ź n i e j s z y od śl ąski ego, a p r z y t y m p o s i a d a bliższe a n a l o g i e n a o b s z a r ze K r a k o w a i S ą d e c z y z n y . O K r a k o w i e należy7 t u w s p o m n i e ć j eszc ze d l at ego , że n a s a d a oł tarzowTa z D ę b n a m u s i a ł a p o w s t a ć w j a k i m ś k o n k r e t n y m ś r o d o w i s k u k u l t u r a l n o - a r t y s t y c z n y m . M a l o w i d ł o mogł o się d o s t a ć d o D ę b n a woiet po s wo i m p o w s t a n i u , g d y ż n a j s t a r s z a w z m i a n k t t o koś ci el e w D ę b n i e p oc ho dz i j u ż z r. 1335. / o d no ś n e g o d o k u m e n t u l o k a c y j n e g o wł aś ci c i el a D ę b n a J a n a Lesi cki ego d l a U r b a n a z G r u n w a l d u w y n i k a , że w eyi. r ok u k o ściół j u ż i st niał, a w zw i ą z k u z n o w ą l o k a c j ą wrsi na p r a w i e n i em i ec k i m u r e g u l o w a n o u po s aż e n i e p l e b a n a i t p . 8). G d y b y zaś ów kościół ist niał o ko ł o r. 1300 (tj. z a l e d w i e j a k i e ś t r z y d z i e ś c i lat p r z e d d a t ą 1355. co jest pr z ec i e ż możl i we) , to w ć m c z a s m o ż n a by i st ot ni e p r z y j ą ć , że z a d u m a n y k a w a ł e k d e s k i jest r e sz t ą p ó ź n o r o m a ń s k i e j n a s a d y o ł t a r z o w e j , u s t a w i o nej n a mens i e n a j s t a r s z e g o kości oł a w7 Dę bni e , r ó w n i e ż d r e w n i a n e g o j a k k o ś c i ó ł o b e c n y . N a w i a s e m j u ż ty l ko się d o d a . że koś ci ół t en n a p o c z ą t k u w. XI V m u s i a ł mieć t a k j a k dzi si ej szy, p r o s t o k ą t n e z a k o ń c z e n i e c h ó ru , a l e b ył bezw ieżow y 9).
M o ż n a b y s n u ć d o m y s ł y , że f r o n t a l e d o s t a ł o się do D ę b n a z k l a s z t o ru c y s t e r s k i e g o w p o bl i s k i m L u d ź m i e r z u , g d z i e j u ż w r. 1234 ‘osiedlili się mnisi, sprowra d z e n i z J ę d r z e j o w a , o r a z że jest ono dz i eł em k l a s z t o r n y m . P r z y p u s z c z e n i e t a k i e by doby b a r d z i e j u z a s ad n i o n e, g d y b y chodził o o i l u m i n o w a n ą k s ięgę l i t u r g i c z n ą , b o o m a l o w a n i u obrazów7 s z t a l u g o w y c h w7 ś r e d n i o w i e c z n y c h k l a s z t o r a c h po l ski ch na r a z i e nic ni e w i e m y . Bl iższa p r a w d y m u si się w7ięc w7y d a ć h i p o t e z a o k r a k o w s k i m p och od ze
-7) D o b r o t o o l s k i , op. cit., str. 5).
8) Kod. d y p l . M a ło p o ls k i; Mon. m e d i i a e v i li ist. 11], str. 254.
'■') T. D o b r o m o h k i , N a j s t a r s z e d r e w n i a n e k o ś c i o ł y ś l ą s k i e j a k o zn a k i z a m ie rz c h łej . p r z e s z ł o ś c i, K a t o w i c e 1946 ( D ę b n o dla c e l ó w p o r ó w n a w c z y c h w y m . n a str. 12).
R y c . 6. P rób a r ek o n s t r u k c j i f r o n t a l e /. D ęb n u ; k o n ie c w. Ki l l . ( Ryn. ./. D u t k i e w i c z ) . ( f a n i e p r z e r y w a n e z a k r e ś la j ą z a c h o w a n y fra g m en t).
n i u m a l o w i d ł a , a to z d w ó c h , a n a w e t z t rz e ch p o w o d ó w : K r a k ó w od d a w n a s t a n o w i ł ś r o d o w i s k o k u l t u r a l n o - a r t y s t y c z n e , w K r a k o w i e z a c h o w a ł y się z a b y t k i nieco p ó ź n i e j s z e od o p i sa ne g o, lecz do ni ego p o d o b n e — w r e s zc i e z n a n a n a m już j a k o t a k a w c z e s n a s z k o ł a m a l a r s k a pi e r w s z e j p o ł o w y w. XV, ł ą c z o n a z S ą d e c z y z n ą , lecz r a cz e j k r a k o w s k a l ub i n s p i r o w a n a p r z e z K r a k ó w , u j a w n i a p e w n e c e c h y, zbl iżone cło o d n a l e z i o n eg o o b r a z u r o m a ń s ki e g o . W w i e k a c h ś r e d n i c h (a t a k ż e i późni ej ) ś r o d o w i s k o n a u k o w e b y w a ł o z a z w y c z a j t a k ż e ś r o d o w i s k i e m a r t y s t y c z n y m . W K r a k o w i e zaś od d a w n a i s t n i a ł y z a w i ą z k i ż y c i a u m y s ł o w e g o l0). Jeśli n a w e t i n f o r m a c j e Al. I dr isi ego z p o ł o w y w. XII w . .Ksi ędze R o g er a “ (sycyli j ski ego) 0 „ m ę d r c a c h w j ę z y k u R u m “ (ł ac i ński m) w m i a s t a c h Polski ł ączni e z K r a k o w e m m o g ą się n a m w y d a ć p r z e s a d n e , to j e d n a k i nne jeszcze, a z u p e ł n i e j u ż w i a r y g o d n e ź r ó d ł a p o t w i e r d z a j ą i st ni e n i e u my s ł ow e g o , a z a t e m i a r t y s t y c z n e g o ż y c i a w r o m a ń s k i m K r a k o w i e . O d p oł o w y wr. XTT d z i a ł a w K r a k o w i e s z k o ł a k a t e d r a l n a , w p o c z ą t k a c h w. X I I I zo s t a j e b i s k u p e m W i n c e n t y K a d ł u b e k , m a g i s t e r u n i w e r s y t e t u z a g r a n i c z nego, a u t o r k r o n i k i , z n a w c a l i t e r a t u r y s t a r o ż y t n e j i p r a w a . W w. XII 1 X I ł ł k r z e w i ą się w s t ol i c y s zt u k i p ięk ne, a co n a j m n i e j od p o ł o w y wr. X I I I t a k ż e m a l a r s t w o m i n i a t u r o w e , j a k ś w i a d c z y o t y m w y k o n a t n w K r a k o w i e K a l e n d a r z k a p i t u ł y k a t e d r a l n e j (w t y m s a m y m k o d e k s i e
'*) M. Pl e z i a , P o w s t a n i e ś r o d o w i s k a u m y s ł o w e g o w K ra k o w ie. T y g . P o w s z e c h n y 1040, nr 42 o ra z T. L e w i c k i , P o ls k a i kr a je s ą s ie d n i e w ś w i e t l e „ K sięg i R o g e r a “... II. I d r i s i e g o , K r a k ó w 1045.
co Roczni k K a p i t u l n y ) r o z p o c z ę t y p o r. 1250 u ). Ini cj ały K a l e n d a r z a K r a k o w s k i e g o , ni er a z d u ż e i o z d o b n e p o s i a d a j ą j e d n a k c h a r a k t e r a n i - m a l i s t y e z n o - r o ś l i n n y. P r z e d s t a w i e n i a f i g u r a l n e , c z a s o w o z bl i żo n e do f r o n t a l e z D ę b n a o d n a j d u j e m y z a t o w j e d n y m z n i e p u b l i k o w a n y c h k o d e k s ó w z a p e w n e A n t y f o n a r z u 12) w k l a s z t o r z e k l a r y s e k w S t a r y m S ą czu. Po s ta ci e w i n i c j a ł a c h t ego k o d ek s u, c z a s o w o z b l i ż o n y m do f r o n t a l e z D ę b n a , o r a z p i ó r k o w e r y s u n k i m a r g i n e s o w e w t ym k o d e k s i e z b l i ż a j ą się pod p e w n y m i w z g l ę d a m i d o ś w i ę t y c h z D ę b n a , p o m i m o s w e g o n i ż szego p o z i o m u a r t y s t y c z n e g o , co t y c z y się z w ł a s z c z a a m a t o r s k i c h w ł a ś ci wi e r y s u n k ó w ' m a r g i n e s o w y c h . N i e m n i e j w r y s u n k u z a k o n n i c y w k o ronie', z a p e w n e Id. K u n e g u n d y (ryc. 7) z w r a c a j ą u w a g ę z n a n e n a m j u ż z D ę b n a w y r a z i s t e c h oć s c h e m a t y c z n e r y s y i d u ż e g a ł ki oczne, a t a k ż e s ze r ok a k o r o n a , k t ó r a w k s z t ał c i e b a r d z i e j t y p o w y m p o w t a r z a się wT i n i c j a l e D (ryc. 8). I l u m i n a c j e k o d e k s u s ą d e c k i e g o n a l e ż y u z n a ć z a d z i eł o mi ej scowe , p o d o b n i e j a k i n i c j a ł y w w s p o m n i a n y m j u ż K a l e n d a r z u K r a k o w s k i m . S k o r o w i ę c i s t ni a ł o u n as m a l a r s t w o m i n i a t u r o w e , j e s t e ś m y s kł onni p r z y p u ś c i ć , że i st niało t a k ż e m a l a r s t w o s z t a l u g ow n . p r z y n a j mni ej w s t o ł e c z n y m K r a k o w i e . S ą też d an e . że n a p o c z ą t k u w. XI \ p i e l ę g n o w a n o w K r a k o w ie s z t u k ę w i t r a ż o w n i c z ą . Wn e t b o w i e m po r. 1500 m u s i a ł y p o w s t a ć n a « p o ł y r o m a ń s k i e , n a p o ł y w c z e s n o g o l y c k i e w i t r a ż e d o m i n i k a ń s k i e (z k t ó r y c h z a c h o w a ł y się t rzy). N i e k t ó r e ich fo rmy , zwdaszcz a zaś r y s y p r z e d s t a w i o n e j na j e d n y m z n i ch M. Bos ki e j z n o w u p r z y w o d z ą n a myśl s w ą g r a f i c z n ą m a n i e r ą d e s k ę z D ę b n a ; t a k s am o n a p i s y n a w i t r a ż a c h ze śś. S t a n i s ł a w e m i A u g u s t y n e m p r z y p o m i n a j ą s w y m ni a. juskuł ow y m c h a r a k t e r e m p i s m o n a om a w i a n y m o b r a z i e s z t a l u g o w y m p o m i m o p e w n y c h z m i a n m a j i i s k u l y . u za . s ad n i o n yc h r ó ż n i c ą c z a s o wą . A poni ew aż j u ż w pierw szej p oł o wi e w. XI \ byli notow ani u nas s zk l a r z e , z a j m u j ą c y się z a pe w ne i w i t rażow nictw em. musieli by ć w t y m czasi e c z y n n i t a k ż e m a l a r z e , b o ć . t r u d n o p r z y p u ś c i ć , ż e b y w s z y s t k i e o ł t a r z e w z n o s z o n y c h w7 K r a k o w i e w c i ągu w. XI I I kości oł ów (P. M a rii, św\ I r ó j c y , św. F r a n c i s z k a , n o w y n o r b e r t a n e k ) b y ł y s p r o w a d z a n e z z a g r a n i c y , w z g l ę d n i e ż e b y k oś ci o ł y b y ł y c a ł k o w i c i e p o z b a w i o n e p ó ź n o r o m a ń s k i c h f r ont al e , k o n s t r u o w a n y c h częst o na k s z t a ł t p o d ł u ż n y c h I r y p t y k ó w .
Toteż jest r z e c z ą p r a w d o p o d o b n ą , że w o d n a l e z i o n y m w D ę b ni e z a b y t k u m a l a r s t w a p r z e t r w a ł o s z a c o w n e c h o ć n i e e f e k t o w n e ś w i a d e c t w o k r a k o w s k i e g o m a l a r s t w a w. XI I I . k t ó r e d o s t a r c z a ł o dzi eł r ó w n i e ż w i e j s ki m koś ci oł om di ece zj i: z d r u g i e j s t r o n y nie m o ż n a wykl uczyć-, że oma- wdane f r o n t a l e d o s t a ł o się d o D ę b n a d o p i e r o w w. XVI I w czasi e w y m i a n y wi ęks z oś ci k r a k o w s k i c h o ł t a r z y g o t y c k i c h na b a r o k o w e . Al e jest to r a cz e j w ą t p l i w e , g d y ż styl o w e g o m a l o w i d ł a byl w ó w c z a s t a k ana
-") T. D o b r o w o l s k i , S z t u k a K r a k o w a (w d ru k u ), str. 58. ryc. 21.
1J) k o d e k s s t a r o s ą d e c k i z n a m y t y l k o z fo t o g r a f ij . z k t ó r y c h d w i e r e p r o d u k u j e m y un t y m m iejscu .
l l \ c. 7. ś w ię t u . Rys. p ió r k iem w k o d e k s ie Rye. 8. I n ic ja ł w k o d e k s ie k l a s / t o n i kla-k l a s / t o n i kla-k la r v s e kla-k w S t a i v i n S a e / ii . rvisek w S t a r v m S u c / n .
c h r o n i c z n y , że r a c z e j h y (Ie.sky s p a l o n o l ub w i n n y s pos ób zniszczono, n i ż b y n i ą o b d a r o w a n o n a w e t w i e j s k i kościół. Ma l owi dł o to z d a j e się r z u c a ć wr e s z c i e p e w n e ś w i a t ł o n a st yl m a l a r s t w a m i ej sc o we go i jego e w o l u c j ę od k o ń c a w. XI I I d o p o c z ą t k ó w w. XV. bo. rzecz d z i w n a , a l e p e w n e c e c h y p r z e d s t a w i o n y c h na / r oni ni e postaci o d n a j d u j e m y n a o b r a z a c h k r ę g u k r a k o w s k o - s ą d e e k i e g o n a w e t lat t r z y d z i e s t y c h i c z t e r d z i e s t y c h w. X \ ( U k r z y ż o w a n i e z Kor z en ne j , s k r z y d ł a z Now ego S ącz a. C h e ł m c a i t d.). p o n i e w a ż i w nich u d e r z a n a s d o ś ć s m u k ł y , a z a r a z e m ni eco t w a r d y i k a n c i a s t y k a n o n f i g u r a l n y , s i lny w s p ó ł c z y n n i k pl as zc zy - znowości . p e w n a s w o i s t a . . t r u d n o ś ć" w ł a m a n i u d r a p e r y j i p o d o b n i e p r o s t a g a m a b a r wom, s p r o w a d z o n a d o k i l k u p l a m z a s a d n i c z y c h . Rze c z o c z y w i s t a , p o w y ż s z e s p o s t r z e ż e n i a s u g e r u je się c z y te l n i k o w i z n a j w i ę k s zą o st rożn ośc i ą , g d y ż a u t o r z y d o b r z e sobie z d a j ą s p r a w ę z tego, że t r u d n o ł ą c z y ć w ł a ń c u c h p r z y c z y n o w y f r a g m e n t j ednego z a l e d w i e m a l o w i d ł a z l i c zn i ej s zy m z es poł e m z a b y t k o w y m , o p ó ł t o r a w i e k u p ó ź n i e j s zym. z t y m jeszcze, że b r a k w y r a ź n i e j s z y c h ogniw p o ś r e d n i c h .
Wobe c p o w y ż s z e g o s t a n u r z e c z y w y p a d n i e w y r a z i ć gł ęboki żal z p o w o d u ni szcz ące go d z i a ł a n i a cz asu, a p r z e d e w s z y s t k i m z p o w o d u ni sz c z yci el sk i ej i cz ęs t o b e z m y ś l n e j d zi ał a l no ś c i c z ł o w i e k a , o ra z w y r a z i ć n a dz i e j ę, że j a k i e ś n o w e o d k r y c i a w z m o c n i ą na s z e wn i o s ki , o p a r t e na z byt k r u c h y c h p o d s t a w a c h i dl at ego, j a k na razie, z b y t h i p o t e t y c z n e .
N a z a k o ń c z e n i e w a r t o może u m i e j s c o w i ć d o k ł a d n i e j f r o n t a l e z D ę b n a w m a l a r s t w i e o g ó l n o e u r o p e j s k i m epoki r o m a ń s k i e j i p o s t a w i ć j a s n o
k w e s t i ę j e g o z a s a d n i c z e j gen e al ogi i g e o g r af i c z n e j i s t y l i s t y c z n e j . W t y m ce l u t r z e b a p r z y p o m n i e ć i st n i en i e w e Wł oszech j u ż w w. XT b e n e d y k t y ń s k i e j s z k o ł y w Mont e C assino, p i e l ę g n u j ą c e j t r a d y c j e g r e c k i e , w o b r ę bi e k t ó r e j t r a f i a ł o się p o d o b n i e „ k r ę g l o w a i e “ t r a k t o w a n i e f i g u r y l u d z ki ej (np. d e k o r a c j a koś ci o ł a S. Ange lo w F or mi s) , j a k w m a l o w i d l e z, D ę b n a , co n a ś w i e t l a i n t e r e s u j ą c o n i e z w y k ł y w p r o s t t r a d y c j o n a l i z m n i e k t ó r y c h form r o m a ń s k i c h . S z k oł a b e n e d y k t y ń s k a o d d z i a ł y w a ł a n a F u r o p ę p ó ł n o c n ą . 111. i. na N i e m c y , g d z i e o d n o ś n y s t yl t r w a ł j e s z c z e w w. XLT. W t y m czasie, tj. w w. XII r o z w i j a ł o się w e Wł o s ze ch m a l a r s t w o s z t a l u g o w e , n a j w c z e ś n i e j z a t e m p o z a g r a n i c a m i B i z a n c j u m . J ego z a b y t k i m n o ż ą się w w. X I I I . a wi ę c w s tul eci u, w k t ó r y m z .Bolonii p r z y b y w a j ą do K r a k o w a d o m i n i k a n i e (1222), k t ó r z y z a p e w n e i p ó ź n i ej u t r z y m u j ą s t os u n k i ze s w o i m o ś r o d k i e m m a c i e r z y s t y m . Jest wi ę c r z e c z ą m o żl i w ą , że p ó ź n e malarstwu) r o m a ń s k i e w r a z y ze s w y m i g r e c k i m i c e c h a m i p r z e n i k a ł o d o nas b e z p o ś r e d n i o ze s woj ej w ł o s k i e j o j c z y z n y , a t a k ż e p o ś r e d n i o p o p r z e z i nne k r a j e , l eżą ce n a p ó ł n o c od Alp, a od d a w n a c z e r p i ą c e z b o g a t y c h zł oży w ł o s k o - b i z a n t y ń s k i e j k u l t u r y a r t y s t y c z n e j . s i ęg aj ą c e j s w y m i k o r z e n i a m i ż y c i o d a j n e g o a n t y k u . P e w n e a n a l ogi e de s ki z D ę b n a z w c z e ś n i e j s z y m m a l a r s t w e m ś l ą s ki m m o g ł y b y z n a leźć u z a s a d n i e n i e m. i. wt f a k c i e z w i ą z k ó w d o m i n i k a n ó w k r a k o w s k i c h z w r o c ł a w s k i m i ( k o n w e n t w r o c ł a w s k i b y ł c ó r k ą k l a s z t o r u k r a k o w skiego). p r z y c z y m n i e od rzeczy b y ł o b y przy p omn i eć, że n a j s t a r s z e w i t r a ż e p ol s k i e (z pucz. w. XIV) z a c h o w a ły 7 się w ł a ś n i e w k l a s z t o r z e d o m i n i k a n ó w w7 K r a k o w i e . W s t r z y m u j e m y się j e d n a k od s f o r m u ł o w a n i a k o n c e p c j i i s t ni en i a wr K r a k o w i e w. X l f l —XI V j a k i e j ś m a l a r s k i e j s z k o ł y d o m i n i k a ń s k i e j , bo b r a k na to k o n k r e t n i e j s z y c h d o w o d ó w : nie możemy wTięc. w ł ą c z y ć d o tej . . sz k oł y“ t a k ż e f r o n fule z D ę b n a .
F ro n i n ie to j ed no cz y w sobie t r a d y c j o w l os ko -b i za n t y ńskie. k a l i g r a
f i cz ne w a r t o ś ci . . p ó ł n o c n e “ , z n a n e j e d n a k z n a c z n i e wc ze ś ni ej i we W ło szech, — u j a w n i a t y p o w y d l a s we g o c z as u i deal izm t r e ś c i o w o - f o r n u i l n y . o r a z n a pól l i n i o w ą n a i w n o ś ć k s z t a ł t o w a n i a , o b c ą w s z y s t k i e m u , co z n a my 7 z tego c z a s u w Ni e m cz e ch w z a k r e s i e m a l a r s t w a s z t a l u g o we g o . M o m e n t y t e u m a c n i a j ą nas w m n i e m a n i u , że p o z y s k a l i ś m y w o p i s a n y m f r a g m e n c i e n a j s t a r s z e w Polsce, z a p e w n e w K r a k o w i e w y k o n a n e dzieło m a l a r s t w a s z t a l u g o w e g o , w y p r z e d z a j ą c o lai sto z g o r ą z na ni ' n a m d o t y c h c z a s po l s ki e z a b y t k i tego m a l a r s t w a . 30
