Rewaloryzacja zamku w Blansku

Lubor Lacina, Véra Souchopová

Rewaloryzacja zamku w Blansku

Ochrona Zabytków 29/3 (114), 175-180

1976

V Ë R A S O U C H O P O V A , L U B O R L A C IN A

REWALORYZACJA ZAMKU W BLANSKU

N ajstarszym zachow anym zabytkiem m iasta

Blansko jest zam ek. Stoi on na łagodnym

wzniesieniu, na lew ym brzegu rzeki Svitava,

w Now ym Blansku, w park u niedaleko śród­

m ieścia. Obecnie przesłania go okoliczna, no­

wa zabudow a m iejska, tak że widok na b u ­

dowlę otw iera się dopiero przy w ejściu do

parku.

K ro n ik arz K osm a tw ierdzi, że B lansko należało do biskupów O lom ouca od daw na. Ju ż w 1136 r. m u sia­ ło w nim m ieszkać sporo obyw ateli, skoro biskup Zdik w ybudow ał w m ieście kościół, któ ry ko n sek ro ­

w ano w 1140 r. Z am ierzał on jeszcze w ybudow ać dw ór, n a p raw y m brzegu S vitavy, w m iejscu, k tó re do dziś nosi nazw ę „na zam eczku”. P rzy u p raw ie okolicznych ogrodów n a tra fia się tu na pozostałości m urów .

W czasach b isk u p a Z d ik a w m iejscu współczesnego cen tru m B lan sk a m iało swe rozlew iska k ilk a ram ion Svitavy. N astępnie pow stały z nich staw y rybne, które p rze trw a ły k ilk a se t lat. S ta ry B lansk cierpiał na nied o statek ornej ziemi. Z inicjaty w y bisk u p a Z dika pow stały więc gospodarstw a na te re n ie No­ wego B lanska. Ta część m iasta położona jest na jeszcze łagodniejszym zboczu i stąd stw a rz a znacz­ nie lepsze w a ru n k i do u praw y ziemi. We dw orze,

Ł Z a m e k Blansko, dzie dzi­ niec., p ro je kt r e k o n s tr u k c ji L. Łacina (fot. M. Matyâë) Ł Bla nsko Castle, the cour­ tyard, as designed by L Ł a ­ cina

2. Z a m e k Blansko, fasada, p ro je kt re ko n str u kc ji L. Ł a­ cina (fot. M. Matyaś)

2. Blansko Castle, the façade, as designed by L. Łacina

zbudow anym w lennych dobrach, rezydow ał zawsze w łodarz, k tó ry p ro w a d ził gospodarstw o sam odzielnie jako w asal b isk u p a ołom unieckiego, podczas gdy w S ta ry m B lan sk u w raz z należącym i doń w ioskam i a d m in istro w a ł b u rg ra b ia , było w ięc to bezpośrednie dobro biskupie.

W 1391 r. dw ór len n y w B lan sk u n ależ ał do w ło­ d arz a A lb e rta , po nim zaś do M arcin a z K unic. Po śm ierci tego o statniego w 1327 r. b isk u p M ikołaj z K ostnicy sp rze d ał dw ór P echovi z M oravican. W końcu X IV w. sy tu a c ja w N ow ym B lan sk u p rz e d ­ sta w ia ła się n astęp u jąco : „Dwór le nny w Blansku,

późniejsze N o w e Bla nsko, stal w m ie jsc u dzisiejszego za m k u . Obok stał b u d y n e k , w k t ó r y m m ies zka ł właściciel dw oru, ó w c zesny zie m ia n in lub włodarz. B u d y n e k stał na ła g o d n y m pagórku, ta k ja k obecnie stoi zam ek . Koło b u d y n k u sk u p ia ły się b u d y n k i gospodarskie. Od dw o r u lennego rozc hodziły się dro­ gi, z nich jedna wiodła do B la n sk a (Starego), które w tych czasach (ok. 1400 r.) sprawiało wrażenie m a ­ łego m ia sta i ta k często było n a z y w a n e ”

S y tu a c ja zm ieniła się znacznie w zw iązku z w ojną h usycką, podczas k tó re j Nowe i S ta re B lansko, jako dobra biskupie, bardzo ucierpiały. W dom u obec­ nego Z arzą d u B udynków , położonym n a południow y w schód od zam ku, zachow ały się jeszcze sk a rp y oporow e pochodzące z kam ienic, k tó re zostały z b u ­ rzone podczas o sta tn ie j w ojny.

Od 1431 r. dw ór len n y w N ow ym B lan sk u należał do w ło d arza z M ilićina. W stosunkow o k ró tk im cza­ sie doszło do k ilk u zm ian posiadaczy d obra lennego B lansko. W 1444 r. M ikołaj z V ażan odstąp ił dw ór sw em u k rew n em u Ja n o w i S em ikovi z Sem ikovic. N ależały do niego już w tedy cztery fo lw ark i, dw a k ra m y m ięsne w m ieście, p astw isk o i las. J a n S em ik 1 J. P i 1 n a ć e k, P a m ê ti m èsta B la n sk a a okolnicu

hradu, B lansko 1927, s. 45. Tenże a u to r p rze d sta w ia

nie pozostaw ał długo posiadaczem dw oru, po nim w ła ś c ic ie la m i. byli: J a n z Vilém ovic, P u śk a z K u n ś- tâ tu , Jeżek z Boskovic, P rocek z K u n śta tu , B e rn a rd z P oćernic, p a n i Ć ern o h o rśtv i z Boskovic.

W 1526 r. m a ją te k B lansko przeszedł — jako zastaw od b isk u p a T hurzy — w posiadanie rycerza J a n a D oubravki z H ra d iśta , k tó ry nieco później zakupił dw ór w N ow ym B lansku. W tedy też przyłączono ten sam odzielny dotąd organizm gospodarczy do pozo­ stały ch dóbr. Od tego m om entu h isto ria S tarego i Nowego B lan sk a je st w spólna. Nowy w łaściciel p rzeprow adził rem o n t b udynków i n ap ra w ę staw u rybnego.

J a n D o ubravka, zw any tak że z łaciń sk a D u b ra v iu - sem, był w sw oim czasie pow szechnie znaną osobi­ stością, w sław ił się jako lite ra t i polityk. Był je d ­ nym z w yższych dow ódców w ojsku ..уел podczas w ojny obro n n ej przeciw ko T urkom . Ja k o poseł na sejm był u czestnikiem w ielu działań politycznych, m iędzy in n y m i zasiad ał w kom isji p rac u ją c e j nad ujednoliceniem p ra w a ziemskiego.

W 1541 r., po śm ierci B e rn a rd a Z oubka, D oubravka został b isk u p em O lom ouca, a B lansko o bjął b r a ta ­ nek — W acław Skala. W tym czasie na zam ku r e ­ zydow ał b u rg ra b ia i prow adzono re je s try b u rg ra - biow skie. Od 1588 r. B lansko było w posiadaniu A m brożego z O tte rsd o rfu , b ra ta znanego S ix ta z O tte rsd o rfu , osław ionego sw ym i pism am i praw nym i. W 1567 r. cały m a ją te k B lansko został sprzedany m oraw sk iem u podkom orzem u Joachim ow i Zoubkovi ze Z detina, k tó ry go o d stą p ił już w 1568 r. M a teu ­ szowi Z alkovskiem u z Zalkovic. W czasie, gdy m a ­ ją te k był w p osiadaniu najstarszeg o syna Ja n a , do­ szło do przebudow y m u ró w zam ku i zakupiono w ów ­ czas, m iędzy innym i, r u ry do sp row adzania wody do b u dynku. T rzeba dodać, że p rzy zam ku stały w książce praw dopodobną, ry sunkow ą re k o n stru k c ję budynku.

gorzelnia i brow ar. Czas przebudow y zam ku określa cios kam ien n y um ieszczony nad w jazdem do zam ku z datą „1604”.

Po cz terdziestu siedm iu latach w ład a n ia rodziny Zalkovskich m a ją te k przeszedł w posiadanie rodu Slejniców . S tan ę li oni w szeregach pow stania sta - w ow skiego i w zw iązku z ty m u trac ili m a jątek , który od 1620 r. sta ł się w łasnością K inskych z V ychnic i Tetova. W 1626 r. m a jątek sprzedano baronow i F ranciszkow i Magni.

W 1631 r. zam ek przeszedł w ręce L va z Rożm itanu. W p osiadaniu jego i jego potom nych pozostaw ał do 1694 r. Po uszkodzeniach w czasie w ojen szw edzkich został w yrem ontow any przez nowego w łaściciela — A rnosta Leopolda h rabiego G ellhorn. P rzy tej okazji zyskał zam ek now ą w ieżę zegarow ą, opatrzoną datą „1695”.

O statnim w łaścicielem dóbr była rodzina k siążąt Salm u. W tedy to połączono dobra b lanskie z d o b ra­ mi w Râjci. Z arządca dóbr rezydow ał w obu zam ­ kach jednocześnie. P ra w e skrzydło zam ku w B lan ­ sku odnow iono wówczas w stylu renesansow ym ; plan opracow ał a rc h ite k t z P ra g i B edrich W achsm an. O rem o n tach przeprow adzonych w latach dziew ięć­ dziesiątych X IX stulecia inform uje nas in teresu jący list pisany w 1884 r. przez synka zarządcy zam ku — F ran ciszk a O dehnala. L ist był schow any za listw ą drzw i na pierw szym piętrze. M iędzy innym i dow ia­

dujem y się z niego o herbach: „były też tu, w bocz­

nej izbie, zn a k i nam alowane na ścianie ja sk ra w y m i farbami, znaleźli je tapicerzy w 1882 r., gdy s k ro ­

bali ścianę” 2.

W B lan sk u znajdow ał się także Z arząd H ut. P rz y ­ kładem w yrobów m etalurgicznych, które cechow ała w ysoka jakość, jest rzeźba na stu d n i zam kow ej oraz la n a stu d n ia n a podzam czu.

W d ru g iej połow ie m inionego w ieku p rzebyw ał w B lansku, pełniąc obow iązki le k arza książęcego i h u t­ niczego, d r H en ry k W ankel, k tó ry ze w zględu na sw ą n iezm iernie bogatą działalność badaw czą n a ­ zw any został „ojcem archeologii m o raw sk iej”. Jego gabinet przyjęć i słynny gabinet kenozoiczny z n a j­ dow ały się w b u d y n k u na podzam czu. Od 1897 r., kiedy m etalu rg iczn e p rzed sięb io rstw a książąt Salm a p rzejęła w posiadanie firm a B reitfeld i D anëk, ro ­ dzina S alm a osiadła na zam ku w R âjcu, a na zam ku B lansko zlokalizow ano biu ra. W części m ieszkalnej p rzebyw ał przez długi czas rom antyczny bajkopisarz F erd y n an d S aar.

2 V. G r o l i c h , Histo rickć pisemnosti bez adresata, „Letopisy rnesta B lansko”, 2, 1970, s. 33.

Po 1945 r. zam ek s ta ł się w łasnością państw a. P o­ dzielono go na m ieszkania i m agazyny. Pod jego dachem znalazła sw e pom ieszczenie także O kręgow a B iblioteka Ludow a. Dzięki in icjaty w ie R ad N arodo­ wych — O kręgow ej i M iejskiej — przy czynnym w spółudziale R ady M uzealnej, pow ołanej przez spo­ łeczeństw o m iasta, zaczęto m yśleć o renow acji zam ­ ku i jego a d a p ta cji na cele m uzealne.

W la ta c h 1957—1958 b rn eń sk i a rc h ite k t d r inż. L ubor Ł acina opracow ał p ro je k t całkow itej przebudow y obiektu, i uporząd k o w an ia ogrodu. Po opróżnieniu bud y n k u zaczęto p rac e przy pomocy O kręgow ego O środka O chrony Z abytków i O chrony P rzyrody (K rajské S tżedisko P om âtkove Péce a O chrany P ri- rody); realizow ano je w latach 1959—1969. P ro je k ­ ta n to w i udało się oczyścić obiekt z w szystkich p r a ­ w ie naleciałości budow lanych z X IX i X X w., k tó re nie m iały isto tn ej w artości artystycznej.

P rzebudow any obiekt posiada obecnie czytelną kom ­ pozycję i fu n k cjo n a ln e zróżnicow anie pomieszczeń. Z architektonicznego p u n k tu w idzenia rozw iązanie to m ożna uznać za bardzo udane. B udynek m a w dzięk w łaściw y p ro w in cjo n aln em u renesansow i; od strony dziedzińca został wzbogacony nowo w zniesionym k ru żg an k iem z d rew n ian y m i słu p am i i odnow iona d ekoracją freskow ą. A u to r przebudow y nie trzy m ał się n azbyt p urystycznie przew ażającego w b u dynku ren esan su , s ta ra ł się bow iem zachow ać i cenne do­ d atk i z X IX w. — a tty k ę i b ogatą snycerkę w n ętrz p ro jek tu a rc h ite k ta H. W achsm ana.

W efekcie przeprow adzonych p rac zachow any został zabytek z epoki ren esan su , k tó ry będzie dobrze słu ­ żył now ym celom jako m uzeum i tym czasow o jako biblioteka.

Pod w zględem architektoniczno-budow lanym

przebudow a obiektu przedstaw ia się n a stę p u ­

jąco:

Na podstaw ie obecnego p lanu zam ku m ożna

w yróżnić kilka etapów budowli.

N ajstarsza

faza, późnogotycka — to obiekt z okrągłą w ie­

żą.

Z wczesnego renesan su pochodzą tra k ty

obok

kw adratow ej

k latk i

schodowej

oraz

skrzydło, k tó re na p a rte rz e posiada długie po­

mieszczenie, zapew ne salon lub pokój stołowy,

a na piętrze daw niej m ieściła się 17-m etrow ej

długości sala, zapew ne galeria. Nie przy w

ró-4. Z a m e k Blansko, fasada, stan przed re ko n stru kc ją (fot. L. Łacina)

4. Blansko Castle, the façade in its state prior to reconstruction

3. Z a m e k Blansk o, szczyt i okrągła baszta, stan przed re ko n str u kc ją (fot. L. Łacina)

o'+„+ nsJCo Castle, the gable and the round tower, state prior to reconstruction

5. Z a m e k Bla nsko, bram a w ja zdow a, stan p rze d r e ­ k o n s tr u k c ją (fot. L. Łacina)

5. B lansk o Castle, th e entrance gate in its sta te prior to reconstr uction

cono pierw otnego w yg lądu tej sali i zacho­

w ano jej podział, poniew aż w p o w stałym w jej

części narożnej pom ieszczeniu, w yłożonym d re­

w nem , m ieści się gab in et z ekspozycją cen­

nych rzeźb z d ru giej połowy X IX w. Jeszcze

6. Z a m e k Bla nsko, plan p arte ru po re k o n str u k c ji (fot. L. Łacina)

6. B la n sk o Castle, a pla n of the ground floor after reconstr uction

w okresie renesansu, jed n ak o w iele później

niż tra k ty wyżej w spom niane, pow stał tra k t

następny, k tó ry zam knął czw orokąt dziedziń­

ca i połączył pozostałe skrzydła z n ajstarszą

częścią zam ku. W okresie b arok u dostawiono

głów ną k latk ę schodową z drew na. W czasie

rem ontu w 1818 r. ark ad a pierw szego piętra

została g ru n to w n ie przebudow ana na. galerię

m urow aną i p o k ry ta tynkiem . O statnie p rze ­

budow y przeprow adzono w latach 1870— 1880

w sty lu neorenesansu w edług p ro jek tu H en­

ry k a W achsm ana. O bjęły one elew ację zam ku

(dodano fasadzie szczyt z atty k ą) oraz w n ę­

trza, k tó re otrzym ały drew n ian e boazerie, bo­

gato rzeźbione stro p y i tapety . Cała d eko ra­

cja była dziełem H. W achsm ana, praskiego

a rc h ite k ta i m alarza.

W X IX w. dodano w iele elem entów m etalo­

wych, odlew anych.

B yły to:

na dziedzińcu

przeszklona m arkiza, sp iralne schody, o d k ryta

k latk a schodowa prow adząca z pierw szego pię­

tra do ogrodu i poręcze na wieży. W szystkie

elem enty były w yrobam i blanskim i. Poniew aż

jed n ak nie harm onizow ały z duchem ren e sa n ­

sowego obiektu zostały zdem ontow ane. Nie­

k tó re z nich, bardziej typowe, zachow ano jako

eksponaty, k tó re w zbogaciły w ystaw ę odlew ­

nictw a blanskiego. Pozostaw iono jedy n ie de­

korację stu d n i na podzamczu.

N ajw ięcej ucierpiał zam ek w pierw szej poło­

w ie X X w., w czasie przebudow y na m ieszka­

nia, np. sienie podzielone zostały poprzeczny­

m i ścianam i na niew ielkie pom ieszczenia po­

mocnicze (kuchnie, spiżarnie, kom órki, kloze­

ty itp.). Zadaniem rew alo ry zacji było usu n ię­

cie tych w szystkich przeróbek oraz nadan ie

budow li w yrazu, k tó ry odpow iadałby jego

7. Z a m e k Blansk o, pla n pierwszego piętra po re­

k o n s tr u k c ji (fot. Ł. Łacina)

7. B la n sk o Castle, a plan of the first floor after re­ construction

8. Z a m e k Blansko, dziedziniec, p ro je kt rekonstrukcji L. Łacina (fot. M. M atyaś)

8. B la nsko Castle, the courtyard, as designed by L. Łacina

9. Z a m e k Blansko, galeria pierwszego piętra z no­ w y m i słu pam i d r e w n ia n y m i (fot. M. Matyaś)

9. Bla nsko Castle, th e first floor gallery w ith n e w wooden posts

10. Z a m e k Blansko, dziedziniec z przywróconą a r k a ­ dową galerią wspartą na drew nianych słupach (fot. M. Matyaś)

10. Blansk o Castle, the courtyard w ith arcaded galle­ ry resting on wooden posts restored

11. Z a m e k Blansko, portal b ram y w jazdow ej, p ro­ j e k t re k o n str u k c ji Ł. Łacina (fot. M. Matyaś)

11. Bla nsko Castle, the portal of the entrance gate, as designed by Ł. Łacina

tektonice oraz funkcjom m uzealnym . Z budo­

wlanego p u n k tu w idzenia chodziło tu o w y b u ­

rzenie ścian działowych, usunięcie instalacji

i ko n stru k cji stalow ych kominów.

U sunięto

także narożne w ykusze na poziomie pierwszego

Piętra fasady, w yburzono galerię pierwszego

piętra, a na jej m iejscu przyw rócono ark ad y

w sparte na słupach d rew nianych i um ieszczo­

no p o rtal głów ny (kam ienny z żelazną b ra ­

mą).

Cały b udynek otrzym ał nowe, dębowe

okna oraz nowe dębow e drzw i i ościeża przejść

w sieniach. Podłogi na p a rte rz e m ają form ę

klepiska z w ypalonej gliny, a na pierw szym

piętrze są dębowe. Dziedziniec w ybrukow ano

kam ieniem polnym . W czasie prac ty n k arsk ich

odnaleziono pozostałości fresków , k tó re n a ­

stępn ie poddano resta u ra c ji. Na fasadzie n a ­

trafiono na renesansow e sgraffito, całkow icie

jed n ak zniszczone w czasie rem o n tu w o k re­

sie klasycyzm u. Częściowo je odrestaurow ano

jako p rzy k ład pierw otnego otynkow ania b u ­

dynku.

W nętrza u tw orzone są przez am filadę sieni, w

k tó ry ch zw iedzający mogą swobodnie poruszać

się dzięki istnieniu dwóch k late k schodowych.

P ro ste u k ład y pom ieszczeń dały możliwość no­

woczesnego urządzenia dwóch głów nych eks­

pozycji m uzealnych: ekspozycji k rasu m o raw ­

skiego i daw nego odlew nictw a w B lansku.

Pokoje na pierw szym p iętrze przy fasadzie,

posiadające bogaty w ystró j snycerski i rzeź­

biarski, zostały przeznaczone na salę odczy­

tow ą i koncertow ą m uzeum .

P racow nie i pom ieszczenia pomocnicze zloka­

lizowano na drugim piętrze. W całym b u d y n ­

k u założono now ą instalację elektryczną, wo­

dociągową i san itarn ą; p ierw otne ogrzew anie

c e n traln e uzupełniono elektrycznym .

Po p rzeprow adzeniu sanacji p a rk u zam kow e­

go m ają być jeszcze w ykonane p race a rc h i­

tektoniczne, szczególnie w okolicy staw u z ty ­

pow ą roślinnością krasow ą i c h a ra k te ry sty c z ­

ną dla skał w apiennych. Ogród zam kow y, dzię­

ki sw em u cen traln em u położeniu, służy obec­

nie jako p a rk m iejski.

N ależy rów nież zakończyć p race porządkow e

na podzamczu, bowiem cały te re n zam kow y

pow inien stanow ić harm o n ijn ą całość i w ejść

w skład współczesnego śródm ieścia przem ysło­

wego m iasta Blansko.

dr V ëra Souchopovâ dr inż. Inibor Łacina

L i t e r a t u r a

1. C e c h J., D ëjiny m ësta Blanska, B rno 1905. 2. G r o 1 i с h V., Historickć pisemnosti bez adresata,

„L etopisy m ésta B lansko”, 2, 1970.

3. G r o 1 i с h V., Pruvodce — V la stivë d n é m u z e u m

Blansk o, B lansko 1969.

4. K n i e s J., B la n sk y okres, Vla stivëda m oravskà, B rno 1902.

5. P i 1 n a ć e к J., Pam ëti m ë sta B la n sk a a okolnich

hradû, B lansko 1927.

6. P r o k o p A., Die M arkgrafschaft M ähren in kunstg eschic htlic her Bezeihung, W ien 1904.

7. S t a r e c k a Z., B lanenské vodov ody staré i nové, „L etopisy m ësta B lan sk o ”, 2, 1970.

8. W a n k e l H., Bilder aus der Mährischen Sw e iz

u n d ihrer Vergangenheit, W ien 1882.

RECON STRU CTIO N OF THE CASTLE OF B L A N SK O

The oldest historical m o num ent of th e tow n in B lansko is th e castle, w hich developed from a f o r­ tifie d m a n o r-h o u se d atin g from th e 14th century. The au th o r p re se n ts th e h istory of th e m an o r-h o u se and th e esta te of Blansko. T he 16th ce n tu ry re b u il­ ding of th e m a n o r-h o u se changed its c h a ra c te r t u r ­ ning it into a fo rtified m an o r-h o u se, w hich, in tu rn , w as f u rth e r re b u ilt in 19th — and 20th centuries. The la te st reb u ild in g s caused considerable d efo rm a­ tions to th e building. T herefore, w h en in 1958 they proceeded to its reco n stru ctio n , th e firs t th in g to

12. Z a m e k Blansko, ko r y ta rz na pie rw sz ym piętrze (fot. M. Matyaś)

12. Bla nsko Castle, the first floor corridor

13. Z a m e k Blansko, dziedziniec, fragm e nt z w id o ­ k ie m na wieżę zegarową, projekt re ko n str u kc ji L. Łacina (fot. M. Matyaś)

13. Blansko Castle, the courtyard, a fragm ent with the v ie w on the clock tower, as designed by Ł. Ł a ­ cina

do w as to rem ove all th e annexes. In this w ay the castle reg ain ed its R enaissance character. G othic elem ents (e.g. the Round Tower) have been also preserved. N ow adays a m useum and a lib ra ry are situ ate d in th e castle.

E lectricity, w a te r piping and sew erage have been laid on inside th e building. M oreover, th e p a rk th a t su rro u n d s th e castle has been arra n g e d till now and th e approaches of th e castle, w h ere a d m in istra ­ to rs live and m unicipal offices are located, a re now being arran g ed .