UKD 5511.24(083.7) :550.8 :5.28.M(438 + 4)
Jerzy ZNOSKO
Jednostkigeolo' giczhe Polski i ich stanowisko w tektonice Europy
WSTĘP
W lPolsce opulblilkowano dotychczas killka prac przedstawia,jących po-
glądy na. temat .podziału te~toniczneg(} całego Oloozaru krraju. Z nówszy'dh pufbli'kacji należy wymienić pra'cęJ. Samsonowicza (in M. Ksią:żkiewicz,
J. Samsonowicz, 1952),
w.
lPożaryskiego (19'5&, 1'957), S. Sokołowskiego',J; ·Znoskij (19159, 1960) oraz pracę W. Pożaryskiego (196'3).
Poglądy na pcidzia:ł telktoniczny podłoża .poJayw osadowY'ch (=plat- formowych') wstały .przedstawione w mojej pracy z 1962r. i w pra,cy W. lPożartySk:iego ('1964). W konsekw:encji zasadniczej odmienności ujęć zagadnień te'ktonicZlIlych w olbu pracach, poglądy w nich wyrażoneróż~
nią się krańco.wo. 'tak w dziedziniepo.jmowa:nia, ro,zwoju zjaWlLsk oroge- nicznych, przekształcenia się obSzarów fałdowych (piexwotnie igoosytn1di- nalnych) w pla'tformowe; :procesów kontynuacji i nałożenia tektoniczne- go, regeneracjitektonliczńej",jak i interpretacji tych zjawisk~
Podziiał'tektonicZriy oibsz8.TU ·Polski .:dotyczący~ podłoża i jego pokrywy osadowej przedstawiłem w pracach z lat 196'2 i 1965 oraz w niniejszym
arty!kule~godnie z z~adami legendy opracowanej przez międzynarodo
wy ze:spół geolo'gów przy 'zestawianiu mapy tektonicznej Europy (COon- gres GeolOogique Internatlional, Sous-Commission de la Carte Teoetonique du Monde "Tectonique de l'Europe". Notice explicative opour la carte tectonique interna'tionale de l'Elurope au 1': 2 500000, Mqscou, 196~).
Nomenklaturę genetyczno-tektoniczną zastOosowałem również ~godnip ~
wspoonnianą legendą ma:py tektonicżnej Europy.
lPodstawOowe zasady interpretacji tektOonicznej' w klrótJklim zarysie
przedstawiłem w pracy opu'bli:kOowanej w 1962 T. Należy jeszcze dodać, że jako górotwory (= orogen = łańcuch górSki - ale tylłko w sensie geologicznym ,w odróżnieniu od orograficznegoI) ze wz:ględów genetycz- no-te1ctonicznych rozumiem wyłącznie p Q f a ł d ()I 'W a' n e k i n e ID' a- t y 'c z n i e i w y P i ę t r 2l o no e u t w o r y g e o s y n ik l i n a In e, z uWZ!ględ.nie!niem ich własności wynIkających ze stadióW rozwoju geo- synkliny,' sukcesj'i rozwojowej gÓll"otworu i związanego z nią malgma- tyzmu . .
Kwartalnik Geologiczny, t. lO, nr 3, 1966 r.
Jedn.ostkigeologiczrte Polski 647
· Duże jednostki pochodzenia geosynklinalnego, sfałdowane i wylpię-
· trzone, mogą twOTzyĆ megaanty'klin~ia i megasynkłinoria, a te z kolei
mogąro2Jdzielać się na am:tyklinoria, i synklinoria. Wich 'budowieujaw- nia się ;bogaty inwentarz struktur i form tektoni:cznych, np. ró±nergQ ro- dzaju :fałdy, płaszczoWiny" :zapadliska, masywy śródgórskie, OIkna;czapki tektoniczne i:td. Charalkter tektoniki oIbszarów fałd~wych pochodzenia geosynklinalnego określa się ogólnie jako ,~Epejski" ("' alpi~otY'Pny
=
=
arogenicmy=
oTokinetycmly=
olbszar o te'ktonice ciągłej). Powsta- nie 'górotworu równoznaczne jest z te1ktoniCznym usztywnieniem określaI!ej części Skoru'PY ziemSldej.
P~ speneplenizowaniu górotworu wytwarza się. na nim, jako lIla ścię-.
tym podłoiZu, ,pokrywa platiormowa (osadowaJ), która jest . efektem zale- wów mJ6rz epikontynentalnych, o,bszar przechodzi w stadium rozwQju platfoI"IIllQwego {= ikraton). Skały polcrywy platformowej odma,czają się
. charakterystycznym, dość monotonnym' ijedtnolity'm rozwojem facjal- nym, całkowicie przeciwstawnym facji geosynklinalnej. Odmienny jest
też magmatyzm, jeśli w ogóle się przejawia. . Jest rzeczą zrozumiałą, ile w wyrazie tektonicznym między dbszara- mi fałdowym:i i pla1Jformowymi ffiOIgą i:stnieć obszary przejśc10we odma--
czające sięstosun'kowo żywą tektoniką i nie wygasłą caQ:kowicie mooil-
"nością podłoża ,(młode ,platfolrmy, aktywizOwane platform)1i).
, Tektonika obszar.6w plaltfo'I'lllo'wych (=kratonów) jest w sw:oim wy- razie całkowicie odmienna od tektoniki dbsz'arów geosynklinalnych. Pl.at- formy odznaczają się
tzw.
tektonIką nieciągłą (= tektonika dysjunktyw- na=
uskokowa=
sYJlorogeniczna = saksońska = germanotylpna=
· = platfo,rmowa, w tym rbw.rl,ież salinarna). Zródłem tektoniki platfOT-
·mowej j-est na ogół pionowa ruchliwość kier ,usztywn-ione'go podłoża.
Wyrazem te:ktoniki platfOlI"rtlowej są wa'ły, kopuły, galr1by, progi, n:iec-
<ki, 'rOWy, anteklizy, '8y'neklizy, brachy.antY'kliI~y, 'brachysynkliny, podusz- 'ki i wysady solne, fleksurowe odkształcenia i przegięcia, pasy.wne an-
tykliny i ,SYinikliny itd. " .
W na,z·ewnictwi'e Jednostek tektonicznych Olbszaru :PolSki. nie stosuję takiCh terminów, jak ".antekliza" i "synek1lH:a", wprowac!z.o:nych przez W. 'Poiaryskiego (1957), a które to terminy .riie dały się przyswoić nie tylko wliteratuTz'e polIsIkiej, ale i w raJdzieckiej, mim~ że dla tej ostafuiej
są rodzime. Odstępuję również od terminu "parantykUno:riumpomor-
'sko-kuj'awSkie", który zastosowano w celu podkreślenia . ni e a n t y-
klinoria,lnegó,a więc nie geosynklinalnego." charak- :eru jednOlstki tekt'onkznej pokrywy 'Platforni~wej (S. SOIkołowski, .T.
Znosko, 1'959, 19'(0). Z tych samych wzJględów nie można również sta- sował terminów "synklinorium" .brzeżne, szczecińskie, mogileńsko-łódz
ki e, miechowskie, "antylklinorium" pomorsko.4kujawS'kie; a:ni tym har- dziej "antykilinorium" śtod'kowopolskie. Ten ostatni termin wprowadził
J. Czarnoc!~i (Hł51) uważając; że antyklinorium świętokrzySkie znarjdu'je
'Swą kontynuację w podłożu Niżu ku północnemu mcihodowi. Pogląd ten
przyjął w wielU ,pra'ca,ch W. Pożaryski (1957, 1'96,3, 19·64). Tym'czasem wiadomo jest, i to od dawna, że paleozoiczny, megaantyldinorialny cokół
·GÓr Swię"to!krzyskkh nie przed'łużasię 1ru półno.cnemu zachodowi w po-
dł,()Iżuelemen tu pomorsko-kuja wskiego, lecz ku zachodnia-północnemu m- chodowi '~WNW), zgodnie z jego paleozoicznym planem strukturalnym.
648 Jerzy Znos'ko
-Ponadto element. tektoniczny pomorsko-kujawski zbudowa:gy jest z epi- kontynentalnych utwo!rów permu imewzoi!ku,· które od dawna w otocze- niu Gór Świętokrzyskich uzyskały prawidłOlwą nazwę osłOlny (pokrywy psadowej cokoŁu), a Góry -Świętokrzyskie zbudowane są z mlOgeosykli- nalnych utworów prekambru- ikarlbonu dolnego. !Pomiędzy Górami
Świętko!r'zyskiini . .a peI"lllo..,mez,oroicz~ą· jednostką pomO'l~Sko'"1k.U!jawską
istnieje zatem niezgodność wie!kOlwa, genetyczna, wykształcenia facjal- negOl, a także struk'tuxJlllna, którą mOlżna zauważyć na dowollIlej lmiapie
geologicznej~ Paleozoiczny cokół Gór SWię1;olkrzys}tich zanurzający się
pod permo-mewzoiczną pokrywę osadOlwą, może' łączyć się tektonicznie tylko z podobnymi elementami paleozoicznymi, które dla pe.r:mo-mezo.- -zoicznej osłony, jalką jest również jednostka .pOimor~o-kujawSka; mogą stanowić tylko podłoże platformowe. '
Z tyCh samych względów należa,ło!by zrezygnOlwaćz ternidnu "anty- klinorium pomorSko-kUjaWlSkie" wprowadzOnegOl przez J. Samsonowi- cza (1952) ora,z z terminów synklinorialnych zastosdwanych dO. jednostek poikTywy platformowej. .
Uzasadniony wydaje się powrót do terminu wał pomarsiko...J~ujaowski.
który zupełnie tra:fnd.e :zastosował pierwOltnie W. !PożarySki (19'5Q.:), oraz do pierwo,tnych rÓWiIlieżtratfnych terminów niecka szczecińska, niecka mo-
gitleńsko-łódzlka, riiecka miec!ho'Wska, (J.' Samsonowicz; 1'95<2; W. !Poża~
-rySki, 119'52). Ta sama uwaga odnosi się do "synklinori'um" !brzeżnego.
które· powipno być przemian.QIWane na. nieckę ;brzeżną. "
Ohara~er Jednostek· tektonicznych pla1iformy preikamil:xryjSkiejde- terminuj,e rukład podło:żJa krysta:liczne1go.. Szczegółów ukształtowalIlia po-
dło.ża krystalicznego jeszcze w pełni nie znamy, jednak:że nie ulega wąt
pliwości, że na jego aktualne ukształtowanie oIbok rudlówepeirogenicz- nyoh wpłY1Ilęły również, modelujące martfOllogicznie, procesy erozyjne.
W związku z tym trzelba uznać, że na określenie Jedno.stek tektonicz~
no-morfologIcznych do.wolnej pla;tformy nie powinięn mieć wpływu wy- brany element stratygralficzny, np. poziom, seria lu'b charakterystyczna warstwa. Element stratygraficzny jest odbiciem zdarzeń pałeogeogra
ficznyclh, ade lti'C n.am .me m6wi Q wspó~czesnym uks2Jtałtowaniu. podłoa:a
i jego strukturalnym stoSUiJlkiu do całej pokrywy osadowej .
. W przypadkiu, gdy nie można określić szczegółowiej tektoniczno-mor- fo.lo;gicznego chaTakteru podłoża, bezpieczniej' będzie określać go, jaklo.
element pozytywny lub negatywny 'i ,pozo.stać przy tymczasowym, o;gól- nym term1nie: wyniesienie hlib ohniżenie. W innych przypad!kach można przyjąć dla scha!ralkieryzowania podło'ża takie wyróżnienie, jak ~ąIb, ,g'al"'b.
ko:puła, próg, rów niecka, zapadlisko.
Kr6tką dharaikteryStykę jednostek tektonicznych przeprowadziłem na podstawne cytowanych ~j .prac tektonicznych. Zawiera:ją OiIle szcze-
gółowe spisy literatury podstawowej, dotyczącej zagadnień tektonicznych oIbsza!ru Polski, któryoh "nie 'spoSób tutaj w całości cytować. PoiI1ądto szczegółOlwe dane dotyoczące interpretacJi falktów geologicznych zawarte
są w moich ostatnich pracach {1965 a, b). Obie te prace oparte są na o'bIitym materiale i uwzględniają różne polglądy, wyrazem któryoh jest przytoczony w niCh spis literatury.Przeboga~y materiał faktyczny z wier-
ceń i badań geofizyczny eh zObrazowany jest ponadto w spiSie materiału źródłowego do. opl'acÓ'\Vania pt. "Budowa geologiczna Niżu· p()Il!&iego'~
Jednostki .geologiezne P.ol:ski 649
podredalkcją W. Pożaryskiego. Materiały źródłowe do WS'pomnfanego opracowania zawierają obok pozycji opulblikowanych rowni€'Ż rękopiś
mienne, a także archiwalne.
!PROBLEM ZACHODNIEGO Z.A:SlliJGU PLATF'ORIMY PREKAMBRYJSKIEJ
Obszar Polski na tle tektoniki. Euro.py zajmuje znamienne ,położenie.
W Pols<:e przebiegają granice' Wielkich i ró.Ż'nyc:J::t pod względem wieku:
:regionów geologicznych, . a mia:n()wicie platformy . prekamJbryjS'kiej Wschodnie'j Europy, platformy pal~zoicznejZaChodniej i &odkowej Europy oraz dbsz'aru górotwórczoBci lłIlpejsldej Europy !Południowej. Pod tym wZfględem :połqżenie /geol:Cllgiczne Polski w Europie Zachodniej i' Środ
kowej jest wyją,t!lrowe i niepo,wtarzalne.
* * *
Granka platlfornlY prekamlhryjskiej Wschodniej Europy nie jest oota- tecznie usta/lona, a to z powodu nieznajomości wieku sfałdowanego podło
ża w północno-zadhodniej 'Polsce, w Danii i w ,półm.ocnych Niemczech.
SlfaŁdOlWane podłoże na tych Oibszarach (llakryte jest grulbą pokrywą osa-
dową, która, ,być może, rozpoczyna się ,bądź to od osadóW karn1bru, bądź
Fig. 1. Zasięg p[at!:foa-m,. prekambryjskiej w ĘUJ;ópie Wig H. StiJJego
Ex1ent'o:f the pre-Camlbrian platform in Eul'OPE!, according fu H. stia.le
,f350 Jerzy Znosiko
też od osadów deWiOlllu. Ustalenie wieku sfałdowanego ,pod~(Jiża oL wie'ku pokrywy osadowej j,ednoznacznie zdeterminuje wiek 'pla,tfoł"IllY na obsza.,.
rze Zachodniej i Srodko'wej Euro'py.
Nieznajomość wię,kju sfałdowanego podłoża pOWlOduje,ż,e tektoniczna
przynaleŻ1Ilość obszaru Hola'ndii, północnych, NiemIec, ,Danii i północ
no-zachodniej Polski jest ohecnie interpretowana dwojako.
Według pierwszego, dość powszechnego poglądu grani,ca platformy prelkam/bryjskiej Wschodniej Europy przebiega od Morz§l Cz,arne;go, po- przez Rumunię j ,[Polskę w kierunkrulpółnocno-zaC'hodnim ku Zelandii 'i Jutlandii, po c-zym w okolicach Stavanger w No'rwęgH ,skręca ku pół
nocnemu wschodowi i przechodzi W ,granicę tektoniczną;.m:iędzy Tarczą Baltycką :(= fennoska1;ldzką) i skaI!'dynawskim1 Kaileoob.idami. Ten po-
,gląd ,tektoniczny ,był podtrzymywany przez M., Lima'IlowSkiego (19212'), D. N. ISobolewa (119126), S. BU'bnowa (1926), Ap. A;rchangielSldegol (1193'2) ,
i N. S. Szatskielgo (1'946), a szczególnie przez H. StHlego 1(1924, 19'50), który go wylCzerpu'jąco rozwinął, ,uzasadniając istnienie tzw. cirkum.- fennosaxmadd,ch Kaledonidó'wprzyrastających do platformy prekant-
bryjsk,ie'j I~:fi.g. 1).
Fi.g. 2. Zasięg p!1atformy prekambrY'Jskiej w iEuJropIewg tE. B.Ba.iley'a iExte!l1t 01: the pre-Camłwian pla1lformi.n Europe a,coording to E. B. Bailey
Drugi, odmienny pogląd sprecyzowany został .przez, E. B. Bailey'a (192-8) i !'O,zwinięty przez E. B. Bailey'ai O. Holted,a'hl',aJ(1938). PrzyjilnO- wali oni, że podłoże prekambryjskie Wśchodni'ej ,Europy, stanowi j1edno-
Jednostki geologiczne Polski 651
rodny fundament, cią'gn:ący się poprzez Środkową i p6łn0cno-zadhodnią Europę aż do środkowej Anglii, gdzie na An:glessey, w Caernaa:von i ;na
IPółwyspieŚw. Dawida, w ShropShire i· na południu środlkowej An·glll (Urikon i ,Ch~) stwierdzono wyraźne fałdowanie, metamorfizm i WIU!lk:a- r.izm pre'kamlbryjski. W tym :stailie .rzeczyciągły łańCUJChkailedóńs1d
istnia1fuy .tylko w Skandynawii, Anglii, SZlkocji· i Irlandii, a utwory ,góro-
twóxczościkaledońskiej w Axdenach,w Masywie Bra~banokim, w G6ra~h Świętokrzyskich i w DOibnudży l'eprezentowałytby oderwane, reUktowe masywy - regenerowane lWb nie regenerowane - wśród.górotworu wa.,.
ryscyjski€lgo.
1D00 tak daleko rozprzestrzeniającej się na zaChód .platformy prelkam- 1lryjskieJprzyrastają Alpidy Wschodniej i Środlkowej Europy oraz Wa- ryscydy Środkowej i Zac'ho.dnliej Euiropy (fig. 2).
Ten ,pogląd te'ktoni<:zny uz,nawali ostatnio N. S. Szatskij ł A. A. Bdg- danOlW (1961', 1962, 1964) oraz H. Kollbel (1'9519), ~ry SWój' :poigląd nie- . dawno dość znacznie zmodylfilJrow.ał ('1963).
Wyniki badań geofizycmych i wiertniczydh, które wylkonanopo ro- ku 1'94'5 .na obszal'ze !Polski, NRD i Danii, mają się wska,zywać, że bar- cziej prawdopodobny jest pierwszy pogląd. Szczegółowe rozwarLanla do-
tyczące tego żagaldnienia .przedstawiłem w pracy z 1004 r.
PODZlI'AŁ TEKTONlICZNY OBSZARU POLSKI
Na Oibszarze !Polski występują części następujących dużych jednostek tektonicmydh (fig. 3):
1 - platforma prekambryjSka WSchodniej Europy, do której nałe
ży obszaT Polski wsdhodniej i p6łnocno-wscbodnie'j',
2 - :górotwory paleozoiczne - Ka,ledooidy i Waryscydy, które na Dolnym i Górnym Śl~, częściowo w Krakowski-em oraz w Góradh Święto'krzys!lci.cll wyłaniają się spod pokrywy platfol'lIllowej,
'3 - platforma lpaleozo.iczna Srodkowej i Zachodniej Euu:-o<py, do któ- rej na[eży oIbszar Po},ski zachodniej', półniocno-zachodn:iej i centl'alnej,
4 - Alpidy, których częiść na terenie Po~południowej stanowią
Karpaty (Tatry, lPienmy, Karpaty fliszowe) i zapadliSko przedgórSkie
.( = zapadldskoprzed,ka:ripackie;).
PIJA1I1FORIM:A PIłJEK.AMBRYJ1SK:A
Pla1Jforma. prekam'bryjska zbudowana jest· z'dwóch zasadni:czyoh pię
ter tetktoniczn,ych,. tj . .zesfałdow:anego podłoża i z po'kry'wy osadowej.
Sfa'łdowaIie podłoże jest piętrem do1nytml i może rozdzielać się na poszcze- gólne ,piętra struktura'lne, z kt6rychkażde odzwierciedla. poszczególne eta,py jego rozwoj'U!, :wy:rCllźone fałdOiWaniem, Ina!gtnatyzmem i meta-
morfizmem. .
PodłOlŻe głębOiko zerodowane i całkowioCie ;po2'Jbawione sfałdJQIWanycll
serii osadowyCh tworzy p ł Y tę krY' s t a l
r
Co z n ą. Jest to płyta wie- ku archaiczno-proterozoicznelgo, zbudowana .ze zmetamorlizowanego, w ,głównej niierze zgnejooWlane.go i zmi'gInatytyzowanego fU!l1damentu:krystalicznego, który poprzebijany jest intruzjami kwaśnych i zasado- wych skał ,głębinowY'ch i wylewnych.
Kwa-rtalnik 'Geologiezny - 5
652 Jerzy ZnOS'ko
Q R 2 E
z
~7~Z
_3illIIII]4
o ! ! ! r ,(:}}js t::::;:::]6 r 7 /,8
Fig. 8. Jednostki telktoniczne . Polski Tectoni'cad u:nL~ of Poland
s
o b s z a r y f li ł d o w a ń p r ek a m b ryj s k i c h Gplatforma prekambryjska) : 'l - ObSzary wyniesIonego podłoła krystalicznego z cienką pokrywą .osadową ,(platformo-
wą): 2 - obszary obnłłonego podło:m krystalicznego z grubą po~rywą osadową (plat-
formową) : o b s z a r y f a ł d o w a ń IP a l e o z o i c z n y c h GKaledonidy d .wa- ryscydy): 3 - górołlwory. pałeozoiczne: 4 - platforma pałeozoiczna: o b s z a r y f a ł d o wa ń t r z e c i o r z ę d o w Y c h (Ailpidy): O - Tatry, Pienmy, Kail'paty. fli- szowe: 6 - zapadlisko prZedgÓrskie (= przed'karpackie): 7 - granice nasunięć: fliszu kar,padkieg,o, ramzowskie, łysogórSkie: 8 - granice jednostek <tektonicznych - góro- tworów odsłoniętych lub sfałdowanego podłała pod pokrywą· platforIJ1ową: 9 - granice jednostek tek.tonicznych perm.o-Q1ezozoiczne:! pokrywy platformowej
Ar ea s o f p r e-C a m b il' i a n fol d i n g B (pre-Cambrlan platform):. 1 - areas of uplifted crystamne basement With thin sedimentary cover (platform cover):
2 - areas ot lowered crystalłine basement wlth thick sedimentaty cover ({llaUorm cover); areas of Palaeozolc.foldll1lgs (ca.ledorudes·and variscides): 3 - Pa·laeozoic mountain bata: ł - :,'Palaeozoic.platform: a r e a s o f T e r ,t ł /lo r 'y 'f 0'1- d i n g s (A14>ides): 5 - Tatras, Jilieniny, ;fl~CaTlP&th1ans: 6 -.foredeep(CarpatMan foredeep): 7 - boundaries ot ov'eil'fOllds: ~r.pathdan flysch, Bamzow.o overtdld and
Łysa Góra overfold: 8 - boundaries of tectonical units,i.e. uncovered mountain belts, 'or foldedbasemen.t U1lIder othe ,platform c,over: 9 - boundades ,ottectonical units of
the Permo-Mesoz.oic platform cover ' .
Na zgradowanympodłożu leży z wyraźną dy.skordancją kątową i z du:- . żyro hiatusem stratygraficznym pokrywa osadowa, która stanowi piętro,
górne plattfo.rmy. Płyta krystaliczna, mimo rozległego' i głębollciego zr6~
JednoStki geologkzne POllski 653 .lania, ma jednak u'rOZmaiCone ukształtowanie powierzchni, spowodowa- ne albo tektoniką ,uskdk.ową, albo szerokopromiennymi ugięciami. .Am.pli- tuda: ,wyniesień i Oibniień fundamentu, jest (w wartościaohbezwzględnych)
'duża i prze'kracza czasem 10
kim,
ale w stosunku' do prOlmi~ia obszaróW:wy.niesiohychlUib dbnitonyeh jest nieznficzna. 'Wskutek tego. nachylenie powierzchni podłoża krystalic2'Jneg<> nie pr~kracza kilku 8topni~ ..
Skały pokrywy . osad~wej (platfOT1ll,owej) . wykszta~oone są w ifacjacli epikontynentalnych. MiąmZość i skład litologiczno-stratyg.raficzny śk.ał
pokrywy osadowej odzwierciedlana określonych obszarach platformy
historię i i'Iiteńisywp.ość J:IllICłhów podłoża. Na wyniesionych pal"tiach podło
ża pokryWa osadowa je.st cieńsza i wykaztujeczęsto·· znaczne 1uki: st!ra..,.
tygralfiCZlne, na Oibniżonych partiaCh fundamentu Aatomiast - grubsza
i stratygraficznie 'bardziej kompletna. ' .
Skały podłoża 1m-yStaliczne'go wyianiające się spod po!kry'wy osadowej
tworzą t a T c Z ę kry s t a:l i c z n ą. W obrębie platfocmy prekam';' . bryjmej . Wsclloclniej . Europy istnieje Tarcza Bałtycka (fenll1oskandz:ka) i Ukraińska (wołyńsko-azowska). Tarcze. te bądź to nie mają pokrywy osadowej. (Tarcza Bałtycka), bądź też mają tylko miejscami otaik ma-
łej ,gI"ltbości, 'Że ,płyta krystaliczna: odsłan'ia się w . każdej doliil~e, jarze luJb na'\Vet wpłyfkidt Wcięciach terenowyCh (Tall"cZ'a UkraińSkar) .
. . Uk.ształtowaniepowierzohlni płyty krystalicznej oraz ZT6ż:n~oowana niiąZsZlOŚĆ pakTy.wy osadowej pozwalają wyróżnić w obrębie platJformy prekam'bryjskiejwyn,iesiO!Ile . i obniżone jednostki tektoniczno-mor.folo- giczne. N;a, dhszarze PoJsk.i wyróżnia się ·w dbręb'ie pla,tformy' prek.anl- ibryjSk.::iej następujące .duże jednostki, tektonlczno-morlologiczne.
OBNI2ENIE PERYBAŁTYCKIE
. IPowstanie ofbniżenia (niecki) perYlbałtyck'iego (nadbałtycltiego) datuje
się na okres przed dolnym kambrem. Fwndam:en.t krystaliczny 7fuudowa- :ty jest zapewne z kom(pleksów svekx>feńskich, kał"e'~ich i gockich. Po- :kryWa osadowa .wypełnłająca obniżenie wykazuje prawddpOdO\bnie. Vi planie struktur.alnym dwa' piętra, dolne - ' ;paleozoiczne, kt6re z1:)udo- wane jest ze Skał kambru, ordoWiku, sylu:rru;, pel'llńl iskał wylewlnych preordorwic!kidh (?), oraz górne - zJbudowane ze skał trias~, jury, klredy i kenozoilku. . fPokry'wa osadowa osiąga poolad 3000--3500 mg:rulbości
w na;tgłębszych. miejscac'h oSiowej strefy obhiżenia funda~ntu kIrysta- licznego.
WYNIESIENJE' ŁEBY
Wyniesienie ŁebystanOłWi wspólne północne zbocze niecki. perybał
tycldej i Tarczy Bałtyc'kiej, zanurzającej się k!u południoWi pod pokry-
wą osadową. Wyniesienie Łeby jest więc' elementem jednoskrzydło
wym.PoIdłO\Że krysta:l'iczne wyniesienia Łeby ~budo"wane jest 'prawdo- ipodoonie . :tylko z kompleksu 'gocik:iego, a pokrywa. osa'clowa z osadóW kambru, ordowiku., Syluru,permu, triasu, kredy i keinozOi.kJu 1. Giru'bość
pokrywy osado.wej wyilliesienia .. Łeby ~iąga prawdopodoJbI!ie 2500 m.
1 Według' danych zakładu Złót Soli IG w pokryWie' osadowej wyniesienia Łeby stwier- dzono ostatnio równie:!:' obecność osadów jury. !lrtóre są ~ewne 06tailcem' erazYilnym.
654 Jerzy Znooko
WYNIESIENIE MAZURSKO-SUWALSKIE
Wyniesienie (ga:rb) mazurSko-suwalskie o 'prawie równole:żnikowym
ukil:adzie jest zachodnim przedłużeniem ga'rbu białoruskiegiO, stanowią
cym wielki element s:lcladowy platformy pre1oombryjskiej", które~ fun- dament 'krystaliczny stopnidWo zan·urza się ku zachodowi. !Podł~e kry- Staliczne' wyniesienia mazursko-'suwalskiego tworzą prawdopodObnie . :komplekSlY svekofeńskie, 1ka,:rIeliSkie i ,gockie. W planie struJktur.alnym pok;rywa osadowa wykaz.uj-e wyTaźnie dwa piętra. GóTIle piętro 2!budo- wane
jest
w partiach osiowych z osadów triasU' dolnego, ju:ryŚX'odkoweji górnej, !kredy środkoweJ i górnej omz :z kenozoiku. iN"a skłOll1adh wy- iriesienia pokrywa platformowa u.zUpełniona jest dolnym piętrem struk-
turalnym.Twcttzą 'je osady permu, sylU!rU, ordowiku 'i karnlbru oraz Ina
połwdniowym zboczu utwory s'inianu, w którym występują' równd.eż !ba-
LaJlty. . . .
,skład pięter struktUlI'a'lnych pokry'Wy osadowej wskazuje n.a to,
że powstalnie 'gar.bU! mazursko-suwaJskiego był9 dwuetapowe.J ego skrzy-
dłopołudnli.owe zaznaczyło się już przed 'sinianem, a ptJł.nocne - pr~
dolnym kamibrem. Ogólnie zatem jest to element pre'kamlbryjski. Jest bard.z.o pxawdOipodolbne, że wyniesienie to ma ·chara'kter zręibu tektonicz-
nego. . . " ..
GrU!bość pokrywy osadowej w najlball'dziej wyniesiony>C'h. częściach
podłoża ikirystaIicznegowynosi około 350 lm, a . ,na wschodzie, pozagra.- nicam.d kra-ju, zaledwie kilkadziesiąt metrów .. Na skrzydłach! północn~
i ··południowym milłżsrość pokrywy stopniowo wzrasta do l'OOO:m, a w stre-
fie osi:Owej, stopniowo zanurzającej 'się ku zachodowi, osiąlg;a na peryfe-
ri~ w,yn1esi.enia 2000 m. .
OBNI:2:ENIE PODLASKIE
Obniżenie podlaSkie o ohaa:-akterze rowu tektonicznego jest zacnodnim
przedłużeniemz:apadli.ska prypeckiego, od którego oddzielone jest 'pomo- stem poleskim. Kierunek obniżenia podlaskiego, pod.oibnie jak i :zapad- lisIm !prypecki,e~ lbiegnie :zę wschodu na zachód.
1PodłQ'.Że krystaUczme rowu podlaSkiego Z'budowa-ne jest ze Skał "archai- cznych i proterozoicz.nych, podobnie jak podłoże wyniesienia mazurs'ko-
-Bu'Wa,1sk.i~go oraz TMCza Ukraińska-o .
Pokrywa pla·tfo'l'mowa obniżeni'a podlaskiego rozpoczy.n,a· się utwora- mi 'sinianu, które zawi.'erają kilka pokryw bazaltowych il\l,zu'Pe~ione są następnie (kug6rze) osadamd lkamlbru dolnego i górnego, ordowiku, sylu'- ru, permu, jury środkowej i: :górnej, kredy -środkowej i górnej oraz ke- nozoiku. Skład ~krywy osadowej wskazuje na to, że powstanie rowu podlaskiego nastąpiło już przed Slini.anem. .
Gru.'bclść po!kryIWy osadowej w szerokiej strefie osiowej oIbniJżenia wy- nosi od 1'000 do' ponad 25'00 m.
WYN·IESIENIE SŁAWATYCZ
Wyni'eSien1e Sława.tycz ochall'akterze zrębu tektoniczp.ego jest za- choki.n.ilm przedłu!żeniem wyniesienia Ratna na Wołyniu i wraz z nim sta-
.~owi(Il:ajdalej na zachiód wysun1ęty cypel krystalkzne-go fUlIldamentu
obn~nego w Tarczy Ukraińskiej ..
Jedno.stki geólogkzne Polski . 655
PoIkrywa platfQTmowawyniesi€nia Sława tycz jest cienka i skąpa.
Zbudowana jest z wulkanicznych utworów sinianu, ze strzępów ~u,
z jury środkowej i górnej, z kredy środkowej i .górnej <>raz ken<>wiku~
Slcliłd pokrywy osadowej wyniesienia i przylegających do niego od
północy i południa <JIbniżeń wSkawje na tO', że wyniesienie mogło zacząć się farmować jUJŻ z końcem sinianu i musiało <>statecznłe powstać . przed karbonem, 1ctórego osady zapemiły O!bniżenie nadlbuŻ8ńskie, a następnie przekraczająco nakryły również wyniesienie Sławatycz. -
Grubooć pokrywy osadowej waha się od 4'00 m. na wyniesieniu do l!OOO m na ostro żapadających 21boczadh.
OBNI2ENIE NADBUZAJ.Il'SKIE
Obni:żenie {niecka) lIladlbtrżaIlSkie wraz z ni€Cką lwowską jest ele- m€ntem pokrywy platformowej-, która zaściela zac!hodnieZ'bocze zalIl:urza-
jącego -się -fundamentu krystalicznego, odsłoniętego w Tarczy Ukraiń
skiej. tPodłoże krystaliczne dbniżenia nadlbu!żańskiego poznano tylko w Kaplonosach, gdzie stwierdzono prekambryjskie granity. Pokrywa OBa;..
dowa ()Ibniżenia nadbu,żański€go z-budowana jest -z utworów sinianiu, kamlbru, o-rdowiku, syluru, dewonu, ~tóry. potężną serią wypełnia po-
łudniową część obniżenia ,nastę.pniez Qsadówkar.oonu, jury śroIdIlrow€j
i górnej, ikredy środkowej i górnej, trzeciorzędu i czwartorzędu. Gru-
bość pokrywy <>sadowej walha się od 1500 m iIl:a wschodzie do ponad 3!5OQ ID na zachodzie.
Obniżenie nadJbUiŻańskie zawiera w salbi€ drugorzędny zrąIb tekto- niczny Dubi€nki o prrebiegu równoleżnikQwym, który nie przEfuij-a si~
jednak spodkatbonu (B. AIeń, 1964).
Skład pokrywy osadowej wskazuj€ na 1<>, że powstanie i roz<:złonkQ
wanie dbn'Lienia nadlb11Żańskiego 'było wieloetapowe. Część południowa,
ograniczona zrębem Dubienki, zdecydowanie'UlformQwała się przed de- wonem. Zrąb Dulbienki i północna część o:bni'Żenia nadbużańskiego iUlfor-
m{)lWały się na. przełomie dewonu i kaJ:ioonu.
GO:aOTWORY PALEOZOICZNE
Na Q,bsZla1'zePoJski górQtworypaleozo:czne odsł<m'ięt€ są w Sudetach, Górach Święto!k:rzyskioh araz fra-gmentaxycZiIlie we wschodlIlim i p6łnoc
no-wschodnim <>ibrzeżeniu śląsko-krakowskiego zagłębia węglowego. Na
;poz.ostałym .obszarze lPolski (centralnej, zachodniej i północno-zachod
riej) zerodowane 1 zrównane górotwory paleozoiczne stanowią podł&e
p6kry'wy platf<>Tmy paleozoicznej.
~ALEDONIDY
Kaled<>nidy reprezentuje południQwa część Gór Świętokrzyskich
(Kielcydy). ~udowane są one z miogeosynk:linalnych, klastycznych (tffi.i- szopodQlbnych?) Skał prekamlbru i kambro-sylw.-u z bardzo nieznacznymi w'kladkami skał węglanowych. Utwory te osadziły się w rowi€ 'brzeżnym.
geosyn\).{lliny kaledońskiej. Kaledońskie Kielcydy (eksterni~y), zgodnie z pozycją tektoniczną rowu brzeżnego, ujawniają 'bardzosła:bo wyrażony
sll'ooekwe-ntny i posttekronicznymagmatyzm, który reprezentują diaiba<zy i lamprofiry.
656 Jerzy ZnoOs1ro
_ Serie skalne kaledońskich Kielcydów są intensywnie sfałdowane. W górotworze zaznaczają się wyraźnie dwie fazy g1ównycil fałdowań: faza
starokaledońska - przedo!l"dowic'ka i młodo kaledońska - przedzi!geńSka.
Obie fazy laMowe są -wyrażone ostrymi dyskordancjami kątow:ymi i bar- dzo często transgresywl1lymi zlepieńca'llli ordowiku lub deWlOIlu,
Wel'lgęncj.a kaledońSkich Kie1cydów nie 'jest 'UlStalona. Jesf możliwe, że ich OJbecna południowa wergencja jest wtórna. Wewnętrzne łańcuc:h~
kJaledońskie (intern idy) zna:jdująsię na południe od Kielcydów i ,nakryte
są karpackim flisz,ero i osadami miocenu za'Padliska przedkarpackiego.
O ich istnieniu świadczą iSyn- lu'bpostorog,en'iczne zlepieńce lud/lowu z obszaru Kraków-Bochnia, synor.ogeniczne !Szarogłazy ludlowu Gór
Swiętlrorzyski<fu oraz Ikrystaliniik w Rzeszotaracm, którego wiek metaImoc- fizacji .określono jak.o kaledoński (J. Borucki, M. Sałdm., 1965).
WARYSCYDY
Waryscydy odsłonięte są na Dolnym: i Górnym 'SląSlru(Suidety Za- chodnie i Wschodnie) .oraz w północnejcz,ęsci Gór Swięto;krzyskic'h (Ły
sogóry).
- S u d e t y 'z a c h Q d n i e ~bud.owane są aż po strefę nasunięcia ram- zowskiego głównie ze skał metam.orficznyC'h prekambru i -paleozoi.kJu~
poprzebijanych intruzjami; wykazująo:ne' obecność kilku faz fałdowań
i metamorrrizmu. Rozwój :flacjalny osadów i magmatyzm Sudetów'Zachod- nich wska~ują na ich eugosyn:klina1ny charalkter i, determilnują je jailro
waxyscyjskie internidy. Nakładający się metamorfizm na prekambryjiSki i staropaleozokznygórotwór Sudetów, jest wyrazem regeneracji te:kto- r:dc2Jnych. Paleozoic:zmej regeneracji tektonicznej . oparla się jedynie kra gnejsowa Sowich Gór, :która podczas roZwoju waryscyjskiej geosynkliny,
a.:następnie podczas jej inwersji zachowała się jako' sztywny Ibldki, speł- niający rolę niewielkieg.o śr6dgórskiego masywu. '
Ostatnie, 'główne sfałldowaniegórotwóJ:cze Sudetów Zachoonic'h oobyłiO się pomiędzy dQlnym i 'górnym karbonem. Proces f.oIUlloWania gÓTotwd.r'u
zakończyły :p6źnotektoniczne intruzje granitoidiÓw \(Karkono!Sze, Strze- gom) oraz subsekwentny i posttektoniczny wwl!kanizm (-da,cyty, diabazy, ,Iriekllfiry, porfiry). 'Zapadliska śródgórskie \(zapadlisk.o pół!!ocnosudeclde ł poWdniowosudeC'kie), powstałe z końcem aktu 'górotwórczego, za~io
Iie, zosta1ły molasowymi i niekiedy węglondśnymi utworami górnego k1ar-
·bonu i dolnego permu.
'Wergencja Sudetów Zac'hodnich jest najprawdopoddbniej skierowana
kiu: północy, a rozci~głość ,górotworu ma kierunek wschód - zachód. Na
ich przedpolu, ale już' Igłęboko pod :pokrywą plat!fo-rmową, znajdOlWlać się
powinien węglonośny rów przedgórski.
W następnym okresie waryscyjski górotwór Sudetów Zachodn:ich !był
,niejedn.okrotnie odmładzany morfol.ogicznie wskutek działaLności tekto- niki dy:z,junktywnej (góry załomowe). "
S Ul de ty W s c h o- d n i e i częścioWQ odsłonięte .zaci.loon'ie obrze'żenie zasgłę!bia śląs1«Hkrakowskiegozbud.owane są z 'dwu stref tektQnicznych i reprezent'll'ją tzw. Mor.awO!Silesidy. ZaChodnia, wąSka, strefa MorawolSi- lesidów, przyi~gająca do nasunięcia ram:zowskiego, reprezentuje wewmę
trzną część Igórotworu (ewgeosyn'klinalne 'internidy!). Zlbuoowana j'est ona z krystalicznych skał dewonu z 'potężnymi wulkanitami wstępneg.o
Jecinostki geologiczne Pol:ski 657
(initia1nego) 'magmatyzmu, z intruzjami i o.zn.alkami metamo.rfizmu. Głów
ne Sfałdo.wanie tej wewnętrznej eugeosynk1'inalnej strefy odbyło się między dewonem i karbonem.
Zewnętrzną część .górotworu reprezent:uje szeroka, wschodnia część
Mora'WlOSilesidów. :Powstała ona z wypiętrzenia osadów rowu )brzeżnego.
1loosymkliny (eksternfi.dy) wykształconych w if-acji miogeosynkli'nalnej, dla k;tórej 'szczególnie charakterystyczne są osady do.lnego karbolllU rozwi-
nięte w facji kulmu. Osady te są produktem "gwałtdWłl'ie n'iszczonyclh internidów, powstałyCh w starszym alkcie .górotwórczym, k;tóry !bez!po-
średn'io poprzedza:ł ·bądź to !pOWstanie, ibądź też intensywne pogłębienie
rowu !brzeżnego geosy!l1kliny.
Ostatecznesfaidowanie MorawosileSid6w odbyło się W. ,górnym kar- bon'ie. Wergencja Morawosilesidów jest wYraźnie wsChodnia, a rozciąg
łość skierowana z południa lkup6łnocy. Na przedpdlu Morawosilesidó'w
utwo.rzyło się zapadlisko śląsko-krakowskie.
Sudety Zlachodn'ie i Wschodnie różIiią się wergencją i rozciągłością
i dlatego. nie stanowią jednej organicznej jednostki tektonicznej. Oba górotwory zrastają się w strefie Niemczy i n~unięcia ramu.owskiego.
które ku południowi przechodzi w nasunięcie morawSkie. Nasunięcie
ramzowskie jest zatem szwem tektOl:nicznym między obydwoma waryscyj- skimigórotworami. Waryscyjskie Sudety i Morawo.silesidy przyrastają
do wielkiego prekambryjskiego Masywu Czeskiego, który tylkocżęśclo
wo uległ ,waryscyjskiej regeneracji tektonicznej.
Z ,a, 'P a. dl l i s koś l ą s k <>-kr a k ow. s k ie stanowi jedno. z licznyoh
śródgórSkich zapadlisk wa:ryscyjskich. Sztyw.ne podło.że zapadliska ztbu- dowane jest ze Skał krystalicznych -prekambryjskich i staropaleozoicz- Iiych -2'imetamorlizo'wanych częściowo. iW epoce ~ledońskiej ora,z z cien- kich ł niekompletnyc'h stra,t~graficznie skał dewonu i dolnego kar.bonu.
ŚląskoJkrakowskie zatpadaisko ograniczone jest od północy i wschodu
łańcucl1em gór waryscyjskich (Kra'kowidy). Napołu~iu od zapadliskJa
znajdują się ikrystatliczne masywy kaledońskie i waryscyjskie, które są częściowo wkomponowane w łańcuch karpacki, a w ogromnej mierze na- kryte fliszem karpackim. Ogranirczenie zapadliska łańcuchami górSkimi nadaje mu charakter śród,górski.· ŚląsJro..;krakowskie zapadlisko wypełnia.,.
ne jest grulbymi, paralicz'nymi i 'limnicznymi osadami górnego. karlOOnu z pokładam'i węgla kami-ennego. Utwory zapadliska uzupełniają się rów-
nież mollasowym;i. osadami .dolne/go permu. W z,ewnętrznych o:1EzaraCh zapadliska posttektoniczny wulkanizm xeprezentu:ją dia!bazy, melaJfiry i porfiry.
Łys {):g Ó r y są najdalej ku wschodowi wysuniętą częścią strefy su1b- waryscy'jskiej Europy Zachodniej i środkowej. Strefa su:bwaryscyjSka
uformowała się na przedpo1u górotworu waryscyj8kiego. jako jego. S~
roki rów Ibrzeżny. Wewnętrzna część tego rowu, granicząca z mterniida- mi waryscyjskimi, jest sfałdowana oraz· wypiętr,rona i reprezentuje wa- tyscyjskie ekstern idy. Część zewnętrzna strefy su;bwaryscyjSkiej, ' xoz-
winięta na sztywnym przed:murzu,gwałtownie wytraciła przejawy sfał
dowania i zachowała swój depresyjny charakter, który w wielu miejscach
<ioątatecznie' umożliwił sformo.wanie l"OWIU :przedgórskiegona przedpolu
wypiętrzonych i sfałdowa!nych ekstetnidów. .
Jerzy Znooko
Łysogóry Z'budO'wane są ze skał stail'szego i młodszegO' paJleozolkti w rozwoju miogeosy.nklina1n.ym. Kontakt z prekamlbrem i charakter skał
pl'ekamioru nie jest dotychczas mlany. W przekroju' całego pIoleozoikiu
Łysogór istnieJe konkO'rdancja kątowa. Włiasnego magmatyzmu ŁY130góry
nie posiadają. _ieją w niob. tylkO' ka,ledońSk.ie subsekowen'tne i polSttekto",:,
nic~e dialbazy i lamprOl:firy, którYch apofizy ipl'zebiły się w regionŁy-
so:gór. '
Ostateczne sfałdowanie i wypiętrz~ie Łysogór od'byłO' się po kar'bo- nie dO'lnym, a przed ,cechsztynem, prawdO'podoibnie jednla.k w górnym l1Jlb po gÓir.nym karbonie. Na północy, tj. na przędpo.lu Łysogór zaznacza się
niędokształcony rów przedgórski, wypełnio.ny limnicznymi osadami we- stfa'lw, (których .brak w Łys()ig1ÓraCh..
RO'zdą.gl()Ść Łysogtór przebiega ze wschodu na :zJaC'hOO z lekkim odchy- leniem ku WN'W i ESE. Obecna wer.gencja Łysogór - południowa, jest nabyta p6ź'niej, w -czasie tektonicznych procesOw alpejskich, które spo-
wodowały morfoldgiczne odmłodz'enie całych Gór Swiętokr2-yskioh, a na- wet nasunięcie w ich ipo'łud.niowym obrzeżeniu' ordow.iku na jurę, a de- wonu na trias.
PLA/l']1()RMA P AIJEOZOICZNA
P,latforma paleozO'icznaZ'budowana jest z dwóch pięter struktu'l'alnych.
Do~ne piętro tworzy usztywniO'ne, sfałdowane i przynajmniej częściO'wo
zmetamor'iizO'WaJ1e' podłoże paleozoiczne 10 konsolidacji kaledońskiej
i waryscyjsld.ej. Górne piętro reprezentuje pokry.wa osadowa. Między
skonso'l:iJdowanym podłożem i jego pokrywą pla,uO'rmiOwą istnieje z reguły duża dyskordancja kąto.wa i ,powszechny hiatus stratygr'a·ficmy O' zróżni
cO'wanym, ale za,wsze dużym zasięgu czasowym.
Podłoże staropaleozoicme o konsolidacji ka,ledońskiej &twierd..zono przy pomocy wierceń' w zachodniej L ulbelszczyźriie (Lublinidy), w oDsza-
rzepomiędzy Wi'słą i SaIIlem olraz na Górnym Sląsku (Wistulid'Y). To samO' podłoż,e rozpoznano taue !pOd miocenem zapadliska przed!karpac- kiegO' oraz pod fliszem karpackim. Nie nlal€iży ono lednak do plattfor.my paleozoicznej, aIle dO' oIbszaru igórotwórczo\Ści al'pejskiej. PodłO\Że o ka-
ledońiskiej konsolidacji istnieje zapewne również na południO'wym Ma- zQ.\yszu, na Kujawao'h i Za~hodnim lPomorzu. Pokrywa platfonnowa na tych obszarach rozpoczyna się osadami emsu, lbardzO'często dopierO' osa- damli karbonu luJb młodszymi.
!Podłoże młodopaleozoiczne o waryscy'jskiej konsolidacji stwierdzono przy pomocy wierceń na Dolnym Sląsku, w IQIbszarze wielu~ko.Jkralkow
skim i miechowskim (KraIkowidy). To samo podłoże istnieje najipewniej w ,Wiellropolsoe. Ukryte pod ;poilm'YJWą platformy Kra'kowidy reprezen'tują .w~scyjskie ekste:rnitly i ujawniają dotść różnorodnie wyxażo,ny magma-
tyzm initia'lny, !Synorogeniczny i posttektoniczny.
N!aprzedpolu górotworu waryscyjskie,g,o w koń'cowej fa:zie je,go wy-
piętrzenia utwOlrzył się rów przedgórski, wypełniony paralicmymi .i lim- nicznymi osadami !karbonu górnego. NiedOlkształcooy -i wygasający ku wschodowi l'ÓW przedgórski rozpoZl11a-P'P'również na o'bszarze Lubelszczyz- ny oraz wwj.dłach Wisły i Pilicy. !Po-winien -się on przedłużać na przed-
Jednostki geologiezne P.ołski 65f}
polu łańcucha warYiSCyjskiego ku zac'hooow'i ,i łl!czyć z rowem :przedgór- skim Westfalii, Belgii i połud!niowej Anglii. Swiadczą o tym morskie
.wkładki w osadach westfalu A na Lubelszczyźriie (A. ZelichowSki, 19,614).
WaryscyjSki rów przedgórski, podo.bnie jak i z,albradowane łlańcucihy,
wary.scyjskie, znajdują :się w całości pod pokrywąipla.tformową, która rozpoczym.a się miej'scami od osadów dolnego permu, a powszechnie od
osadów górnego permu lub młodszych. .
Podłoże pllatformy paleozoicznej przyrasta do platformy prekambryj- skiej wzd~ strefy wgłębnego rozłamu teikton'icznego, który po skonsoli- dowaniu się podło'm paleozoicznego, po jego speneplenirowan1u inakry- ciu pokry,wą osadową, przekształcił się w tektoniczny szew. <Strefa
wgłębnego rozłamu tektonicznego, stanowiącagranioę telktoruczną mię
dzy :platformą prelmmbryjSką i paleozoiczną, ciągnie :Się przez cały ob- szar Polski - od: południowego wschodu ku północnemu zachodowi.
Platforma paleozoiczna ;podlegała staro- i młOdoaJ'pejsl,dm ruchom
~oł'ogenkznym, które w głównej mierze wyrażone są tektoniką dys-
jUlllktyw.ną i tektonIką salinarną. Te ruchy tektOniczne, trwające w róż
nym natężeniu 'przez cały mezo,roik, ukształtowały na poigranicZiUi kredy i trzeciorzędu aktualny stan telktoniczny pokrywy platJformowej .i s.p0W'0-
dowały powstanie pozytywnych i ne~tY'wnych. elementów tektonicz- nych. W wielu przypadkach w nowo powstałych. elemen'tach tektonicz- nych zaznaczają się wpływy rysów tektonic7Jnychsfałdowane'go podlloża,
które uwydatniają się jako tzw. tektonika poto~a {elementy potomne).
W obrębi~ poikrywy osadowej platformy paleozoicznej wyróżnia się następu:Jące jednostki tektoniczne: wał pomol'Sko-1mj,awSki, !llieckę szcze-
cińską, nieckę mogileńsko-łódZ'ką, niec~ę miechowską (nidziańską) ()I!'az - w strefie zrośnięcia platfonny prekamlbryjskiej z paleozoiczną - !lliec-
ką !brzeżną· .
Na 1llkrytych pod pokrywą platf()JI'IIlJ()wą· waryscyjskich Kxakowirdacl:t i na zanurzającyCh się pod tę pokrywę Sudetach wyróżnia się monoklinę śląskie-krakowską i przedsudecką. Jednostki tektoniczne pokrywy pIla- ttforIllOwej mają rozciągłość na ogół z południowego wschodu! ku 'PÓłnoc
nemu zac'hodowi. Jest ona przypuszczalnie. rÓw1nolelgła do brzegu plat- formy prekambryjskiej i do rozciągłości Kaledonidów przyrośniętyoh do platfdrmy prekambryjskiej, ale Skośna i wy:l"aźnie odchylOlIla od kierunku waryscyjSkiego (świę1:Oikrzyskiego).
Pokrywa osadowa platfoxmy paleozoicznej na monoiklinieprzedsudec- kiej i śląsk:o-kralrowSkiej jest stosunkowo cienka i waha się od kiJlkJu-
dziesięciu do kilkUIllaStu setek metrów. Na wale i w nieckac'h pokrywa osadowa osiąg,a 3000+4000 m, a może nawet więcej.
-RuChy alpejslkie oprócz utworzenia elementów telktonieznych po:kry- wy platformowej spowodowały znaczne oomłodzenie tektoniczno-mor- fdlogicwe Gór Swiętokrzyskich i Sudetów. WZmog'ły i poidkreśliły one starsze rysy tektoni.czne, doprowadzając nawet do:pow:Stanita gór załomo
wych, do odkształceń serii mezozoicznych .i .. do przesunięć iu)ndameintu paleozoiczne.gó w sto6i1hkUdo mezozoicznej pokrywy, co obserwuje się
SZ'Czególnie w południoWym i zachodnim dbrzeże~iu Gór SWiętokrzys
kich. Z ruchami tymi Z'Wiązane.są również wylewy ba'zalt6w w Sudetach.'
660 Jerzy Zn<JISiko
AlIJPDDY
Alpidy reprezentowane są wlPolsce przez 'I'atryz lPodhalem, !Pieniny, Karpaty fliszowe oraz zapadlisko przedgórskie (przedlkarpackie).
Tatry zbudowane są z trzech człon6w: l - ze skał osłony metamor- ficznej i intruzji :gra,niWweiprzelbijającej tę osłonę; 2 - z serii wier- chOwej; 3 - z 'Serii reglowej. Itt'lttuija ,gr.anitov.v:ą.,-najprawdopodolbniej waryscyjska, oraz jej :metamorficzna osłona tworzą tatrzański' trzon kry- staliczny . Seria wierehowa i płaszczowiny reglowe Zlbudowane są ze
skał tri.aJSu,
JUTy
i kredy dolnej. Serie wierchowa i reglowa wstały SIfałdawane i· przesunięte ku północy po albie, a przed eocenem środkowym.
Mezozoiczne serie tatrzań\skiereprezentują utwory eugeosynlkli-nal- ne i należą do Karpat Wewnętrznych (internidy) .
. Karpaty Wewnętrzne oddziela od Karpat IZewnętrz!nycih !Pieniński !Pas
Skałko:W)", !który jest 7.lbudo:wany z osadowych serii \liasu -,- kampanu .i mastry'chtu - pa'leogenu.
Serie osadowe Pasa l?ienińskiego przec'hodziłyprocesygórotwórcze
przy Końcu okresu kredowego ipo paloogen,ie. Powtarzające się ruchy tektoniczne spowodowały w gł6wnej mierze potrzaskanie i rozdzielenie JPasa PiEmińskiego na oddzielne bloki, ookorzenione od swego podłom. W tym stanie Plas Skałko,wy przedstawia .strefę swoistej megaibre1kcji tek- topiczne}, którego pod'łoże nie. jest dotąd :poznane.
Na zewnątrz od Pienińskiego Pasa Skałkowego znajdują się \Karpaty
Zewnętrzne - oIliszowe (eksternidy), zbudowane z klastycznych utwo- rów kredY' i ,paleogenu. Utw01"y flis:zowe Karpat reprezentują potęmej miąższości kompleks naprzemianległych łupków ilastych i piaiSlrowc6w z wkładkam.izlepieńców. Osady te na:gromadziły się w 'brzemym rowie geosynkliny i(miogeo.sy:n:klina). Dla utworów tych charakterystyczne jest ubóstwo skamd.eniałości, oIbecność różnego rodzaju hierogliłf6w, Ifralkcj~
nalne warstwowanie ora.z struktury spływowe (:fa,cja fliszowa).
Ze względu na peWlną różmorodność facjalną o,sadów fliszowych, -uza-
leżnionych od swoistego rozwoju poszczególnych części rowu hrzeiJnego geosynkliny !karpackiej, wyróżnia się :flisz krośnieńSki i ma'gul"ski.
Osady ifli:soowe zostały sfałdowane i spłaszczowinowane z początkiem
neo>genu. lPoszczeg6lne części IDarpat :Qdznaczają się przewagą oikreślone
go stylu tektonicznego. Kar:paty Za,chodn'ie charakteryzują się ,głównie słaibo i nieregularnie przefałdowanym.i płaszczowinami, Karpaty Srodko- we si~nie i regularnie przę.fałdowanymi . płaszczowinami, a KaIl"'paty Wschodnie złuskowanymi płaszczowinami (Ski!by). .
W Kal"lpatach fliszowych wyróżnia się kilka stref tektonicznyoh, któ- re odpowiadają jednostkom pła'sz'czOWIDOwym. Od. południa ku· północy są to,: strefa magurska, strefa prżedmag6rs'ka i dukielSka, streifa krośnień
Ska (płaszczowina mąska, ;podSlą:ska i skolska).
Mal,gmatyzm reprezentowany jest w Karpatach CieszyńSkich . przez intru'zje zasadowydh: cieszynitów; w kredzie ś1ą'Skięj występują porfiryty iandezy't)11, a w Pieninach ci w strefie ma:gurmej andezyty' i haza:lty.
Karpaty fliszo,we mają w podłożu różne elementy tektonkzne. Kar- patyZa.chodnie nasunięte są częściowo na karłbon' zapadliska ś1ąSlro-kra
ko,wskiego, a częściowo na' mezozoiczną pQ'kry'Wę m.eVamol"fiku kaledoń
.skiego al'ho 'Podło,ża waryscyjskiego. Karpaty SrodJkowe i -Wschodnie w
Jednostki geologiczne Polski 661
całości .nasunięte są ma ipO'kr)'1wę osadową podłoża !kaledońskie/go lub wprost na samo podło.że.
Na przedpolu Krarpat fliszow)'1C'h utworzyło się w neogenię zapa!dli~
sko przedgórslkie (i:p=
row
przedgórski) wypełniony osadami molasy, któ'ra zawiera W soIbie formację solonośną i ·gazonośną.Zapadlisko przedgórskiel'Olzwinięte jest na TÓżnydh o;gniwach kaledońs1ciego i warytScyj~kiegO podłom, a miejscami na pdkrywie platformowej tego podłoża.
Instytut Geologiczny Warszawa, ul. Rakowiecka 4
Nadesłano dnia Z lutego 1961i r.
PISmENNICTWO
AlREŃ B. ,(11964) -Geologia wgłębna wschodniej !Polski na przekroju Fasty - Ty- szowce. Kw.art. geoI., 8, p. 77-00, nr 1. iWarszawa.
BAIiLEY ffi:. B. (1928) - The 'Palaeo,z{)j;c mountain sy.stem.s of Europe 800 Amel'ka.
Rep!;. iBritiosh ..Alss. .Aidv. Stc. sec., [e]. p. 57-76. IGlasgow.
BA'llI.IEY E. B., HOIll1ED.MłL O. (19'38} - Pa1eozoioohe Th:feln und Geibi'rge. Alb.
II. Northwastern 'Europe Caledonides. IReg. ,0001. 'der ffi:rde, 2, .p. '1 ... 7'8.
Leipzi·g.
BORUOKI J., SAŁDAIN M. {1965) - 'Promi'eniotw6rc7lość naturalna i wiek bez-
względny (.K~) .s~ał krystalicmych z otworu Rzeszota'ry l1G 2:. Kwart.
geo1., 9, p. 1-,116, nr 1. Warszawa.
BUBN'OFF IS. (1900) - Geo.logie von Europe. 11', 2'. Berlin.
CZ.AI'RiNIOaKl1 J. ,Gl!9S1) - Zzagadn'ień paleageo~aficmY'ch i złoż.o:wylc!h oochsz;t;;ynu :w Polsce. Pr. Państw. I:nst. GeoI., 7, p. 19--25. W'ars:zawa.
KOIJBIEL H. (1009) - stand um tErgenlbi'Sge der K,a·rtierung des tdeferen Unter,grun- des Nord.astdeutschl.ands u'nd angrenzender Gebdete. iBerichte 'Geo1.
Ges., ł, p. 1115-156, nr 2/3. Berlin. . (
KOUBEL H. (1'963) - Der GrtlLtlIdgelbirg.s!bau Nordostdeut9C'hlands im· Gesam'brahmefIll - der lbenadllbartenGebiete. Geologie. Jg. lZ, p. 674--<682., nr 6. Berlin.
ES1ĄŻK~I7',ITI1i!E'"WnlI·CZ M., :SA/MlSQINIOWICZ J. '(1952) -Zarys geologii ~lskL; lPaństw.
IWyd. Nauk. lWarszalwa.
L'I'1VL~I M. (IW) - ,O krzy.żowaniu się łańcuchów Europy środlkowe'j w
!Polsce i o liniach' ana1ogicznYf!h biegnących ,pod tymi łańcuchami.
Spraw. ;Państw. [onst. Geol., 1, nr 4-6, p. 55'l-6()(). ,Wa.l'1'·zawa.
POżAiRYSiKI iW. ,tl9621) - P·odłoże me7lOzoiczne KuJaw. BiuI. Państw . . Inst. Geal., Ib. iIl., !p. 1---<62. WaJl"szawa.
POŻ.A1ł.YlSlKI W. (19156) - Podział stru'ltwra'lno-'geologiezny Polski ja{w podstawa
badań. Prz. ·geoI., 6.p. 2'37-24'1', nr 6. Wąrs~wa.
POŻ.AlR'Y1SKlll W. 1(1957) - Południowto-zachodnia lm'awędź Fenno,..Sarmaejd·. Kwart.
, .gedl., l, p. 31813-4:M. nr 3-4. Warszawa.
roŻAJR'Y1SK.I IW. (1963) - Jednostki geo1ogk-me Po~ki. Prz.geoI., 1.1, p. 4-Jl'O, nr 1. Warszawa.
POZAJRY1SKI W. (1964) - Zary.s telktoniki paleowiku i mezozoiku N·iżu Polskie'go.
Kwart. geol., 8, p. 1--4J1/, nr 1. W.a.rsz-a;wa.
SO~ S., ZNlosmo J. ~959) -'Mapa tektonif!zna Polski. 1: 11 000 Q(I(}.
Atlas geoI.· Polski. ·ta'bl. 7.Wa'l"Szawa.
