Andrzej Gruszecki
Cytadela Warszawska
Ochrona Zabytków 12/3-4 (46-47), 249-267
1959
ANDRZEJ GRUSZECKI
CYTADELA WARSZAWSKA
P rz y ro zw ażan iu p ro b le m u C y tad eli W arszaw sk iej w y su w a się szereg z a g adnień, k tó re m ożna uporząd k o w ać w trz y g ru p y . B ędą one om ów ione w k o le j ności histo ry czn eg o n a ra sta n ia .
N a północ od N ow ego M iasta w ysoka sk a rp a w iślan a tw o rz y ła w zniesienie og ran iczo n e dw om a stru m ie n ia m i: N alew k ą i D rn ą . T u ta j n a d głębokim w ąw o zem D m y , w ed łu g p lan ó w X V III w., zn ajd o w ało się grodzisko, k tó re mogło być w łaściw y m g ro d em w arszaw sk im . W południow ej części w zniesienia odbyw ały się egzekucje. S tra c o n o tu m iędzy innym i w r. 1597 w odza pow stańców kozac kich N alew ajk ę. P rz y k o ń cu X V II w . w zniesiono tu ta j kościół Z djęcia z K rzy ża. W r. 1725 n a północ o d kościoła zb u d o w an o K o szary G w ard ii Pieszej K o ro n n ej. R ozbudow ane w la ta c h 1769 i 1828 p rz y b ra ły fo rm ę paw ilonów o ta czający ch o b sze rn y k w a d ra to w y plac o w y m iarach około 200 X 200 m. T w o rzy ł on w ty m czasie n a jb a rd z ie j m o n u m en taln e założenie stolicy. N iedaleko koszar b y ł K o n w ik t P ija ró w . B ył to okres szybkiego rozw oju stolicy. W okół koszar w y ra s ta now a d zieln ica — Żoldbórz.
P o stłu m ie n iu p o w sta n ia listopadow ego ca r p o stan a w ia w znieść w W a rsza w ie tw ierd zę . O d rzuca przedłożony m u początkow o p ro je k t potężnej, trz y k o n - dygn acjo w ej b aszty a rty le ry js k ie j na placu sask im i poleca otoczyć fo rty fik a cją k o szary g w a rd y jsk ie w ra z z k o n w ik tem P ijaró w . W ykorzystanie c en tru m Ż oliborza zaoszczędziło kosztów budow y pom ieszczeń dla g arnizonu tw ierd zy .
R y c. 198. C y ta d e la w W a rs z a w ie . P ó łn o c n y b a r k b a s tio n u z a c h o d n ieg o .
D zięki tem u na teren ie C ytadeli przechow ał się s ta ry u k ła d dzielnicy zniszczony n a zew n ątrz w czasie w znoszenia tw ierd zy . W yburzono w te d y szereg ulic dla u zy sk an ia esplanady.
P la c G w ard ii, A leja G w ardii, ul. F aw o ry , B itn a i C zujna, w raz z częścią sta re j zabudow y ja k kom pleks koszar g w a rd y jsk ich z X paw ilonem , b u d y n k i po- p ija rsk ie , k am ien iczk i przy ul. F aw o ry sta n o w ią zab y tek z o k re su p o p rzed zają cego w zniesienie tw ierdzy. N iek tó re b u d y n k i ja k koszary nie zach o w ały się, zniszczone w r . 1939. P ozostałe oraz u k ła d u rb a n isty c z n y sta n o w ią cen n y zaby tek , pozostałość po n a jb a rd z ie j n a północ w y su n ięte j dzielnicy W arszaw y.
W m a ju 1832 założono k am ień w ęgielny pod C ytadelę. Z początkiem 1834 b y ła ju ż gotow a. M iała n a ry s zbliżonego do półkola, n iereg u larn eg o w ieloboku, w sp a rteg o po d staw ą o sk a rp ę w iślan ą. O d zachodu ro z w ija ł się w a ch larz czte rech połączonych k u rty n a m i bastionów i jednego półbastionu. Założone n a poli gonie załam u jący m się pod różnym i k ą ta m i, fro n ty m a ją n ie re g u la rn e części składow e, chociaż szereg w arto ści p o w tarza się. K ą ty bastionow e są ro zw a rte, boki prosto p ad łe do lin ii ob ro n y czół. K u rty n y dw óch p rzy leg ający ch do rzeki fro n tó w są załam ane.
T w ierd zę otacza w ysoki, ziem ny w a ł o ziem n y m p rzed p iersiu . W w ale tym , od w e w n ą trz n a dw óch i pół fro n ta c h z n a jd u ją się sklepione k azam a ty słu żące za m ag azy n y i sch ro n ien ia dla załogi. Od s tro n y zew n ętrz n ej u podnóża w ału przebiega za o p atrzo n y w strzelnice m u r C arn o ta. W b a rk a c h z n a jd u ją się s k a - zam a to w an e b a te rie a rty le ry jsk ie . M u r te n służył jak o przeszkoda p rz y fo rso w a n iu w ału, o ra z lin ia ogniow a obrońców . P rz e d w ałem w y k o p an a była fo sa z ro w em w od n y m zasilanym w odą z D rny. P rz e d fosą k ry ta dro g a o słan ian a stokiem . P rz e d każd ą k u rty n ą na za łam an iu k ry te j drogi b y ły place b ro n i z m u
ro w an y m i półkolistym i b u n k ra m i.
N a froncie w odnym od stro n y rzek i tw ie rd z a była stosunkow o bezpieczna. Z u w ag i n a to, ja k i u k ształto w an ie te re n u nie ro zw inięto z te j stro n y fro n tó w
R ys. 199. C y ta d e la . B u n k ie r p la c u b ro n i p rz e d fr o n te m p o łu d n io w y m .
R y c . 200. C y ta d e la . S k a z a m a to w a n e s ta n o w is k a a r t y le r ii w b a r k u b a s tio n u n a
bastionow ych. N asyp przebiega lin ią łam an ą. O brona ogranicza się do m u ru C arn o ta w yciągniętego na g ó rn ą k ra w ę d ź sk a rp y wdślnej, k tó ra w y k o rzy stan a jest jak o n a tu ra ln a przeszkoda.
N ato m iast m ocną obronę skierow ano n a p rzy leg ają cą do tw ie rd z y lin ię b rz e gu. Od p o łu d n ia b roni d o stę p u w y su n ięta z k ą ta sk ra jn e g o b a stio n u kap o n iera o dwóch poziom ach sk aza m ato w an y ch stan o w isk a rty le ry jsk ic h . W spiera ją z ty łu m u ro w a n a b a te ria rów nież o dw u poziom ach ognia działow ego. P o d o b n a k ap o n iera i działo b itn ia b ro n iły dostępu od północy. T rzecia k ap o n iera w y su n ię ta n a osi obecnej b ra m y stra c e ń prow adziła ogień w sp ie ra ją c y w o b u k ie ru n k ach w zdłuż linii brzegow ej.
P ierw o tn ie n a te re n C y ta d e li p ro w ad ziły trz y b ram y . W e froncie zachodnim b ram a K o n stan ty n o w sk a (Pow ązkow ska) oraz dw ie od stro n y W isły: M ichaj- łow ska (B ielańska) i Iw an o w sk a (Straceń). O sta tn ia b y ła uzupełniona w p rz e d m u rzu dw om a do d atk o w y m i b ra m a m i, n azw an y m i po r. 1918 b ra m a m i S te fa n a O krzei i Jó zefa M ireckiego. B ram ę czw artą, od połu d n ia, A lek san d ro w sk ą (No- w om iejską) p rzeb ito dopiero w la ta c h osiem dziesiątych. D ojazd do b ram zabez pieczony b y ł przez m osty zw odzone. W odę do tw ie rd z y d o p ro w ad zały d w a przechodzące n a d fosą m u ro w a n e ak w ed u k ty . M usiały być ró w n ież stu d n ie, bo inaczej zb y t łatw o m ógł b yć odcięty dopływ wody.
R ów nocześnie z b u d o w ą głów nego obw odu tw ie rd z y w zniesiono z d ru g iej stro n y W isły, n a przeciw C y tad eli szaniec Śliw ickiego. F o rt te n o słan iał p rze p ra w ę przez W isłę — m ost łyżw ow y b u d o w an y przez załogę C ytadeli zw ykle n a w iosnę. T a k p rz ed staw iała się tw ie rd z a w la ta c h trzy d ziesty ch i czterd zie stych. B yła zd o ln a do o b ro n y w czasie re g u la rn eg o oblężenia.
Z b a te rii n a w a łac h m ożna było prow adzić obronę daleką. W spom agana była przez w ypro w ad zo n e przed f u rty oddziały, k ó tre grom adzone n a placach broni
R y c. 201 C y ta d e la . M u r C a r n o ta n a p o łu d n io w y m czo le b a s tio n u p o łu d n io w o - w sc h o d n ie g o . Ś ro d k o w y o d c in e k , w y re m o n to w a n y w 1959 r.
R yc. 202. C y ta d e la . O k rą g ły b u n k ie r w fo rc ie T r a u g u tt a .
R yc. 203. C y ta d e la . F o r t L e g io n ó w w k o m p o n o w a n y w k w ie tn i k i p a r k u .
m ogły być rzu can e n a przedpole dla niszczenia robót oblężniczych i n aw iązan ia bezpośredniej w alk i z n ieprzyjacielem . W razie p rz y stą p ie n ia n iep rzy jaciela na blisk ą odległość i sz tu rm p rz e m a w ia ła u k ry ta w głębi fosy obrona bliska — lin ia ogniow a m u ru C a rn o ta p o k ry w a ją c a zap o rą ognia krzyżow ego dno fosy. U zb ro jen ie tw ie rd z y po w zniesieniu fo rtó w w ynosiło 555 dział, głów nie p rze znaczonych do b o m b ard o w an ia W arszaw y. W iększość zapasu pocisków sta n o w iły pociski zap alające.
W obec szybkiego ro zw o ju a rty le rii o raz grożącej w o jn y z P ru sam i, C ytadela u leg a w la ta c h 1849— 65 m odernizacji. Z ostaje otoczona pierścieniem sześciu fortów . P o w sta ją w ted y : b ro n iąca d ostępu w zdłuż lin ii brzegu od północy B a te ria N ad b rzeżn a (fo rt R ym kiew icza), od zachodu fo r t S iergiej (Sokolnickiego), od południow ego zachodu fo rty : P a w ła (M ierosław skiego) i Jerzego (H auke'go), od p o łu d n ia u w y lo tu B o n ifrate rsk iej fo rt A lek sieja (T rau g u tta), zaś u w ylotu Z akroczym skiej fo rt W łodzim ierza (Legionów).
W spierające się n a w z a je m fo rty stan o w iły pierw szą w y su n ię tą przed C y ta delę lin ię oporu. P o g łęb iły obronę, odsuw ając dalej od ją d ra tw ierd zy m ożliwe stan o w isk a a r ty le rii n iep rzy jac ielsk iej.
U sy tu o w an ie C y ta d eli w ów czesnych w a ru n k a c h w W arszaw ie, na teren ie Żoliborza, było p ra w id ło w y m , w ręcz klasycznym pociągnięciem . W y jaśn ia to zagadnienie ów czesny ro sy jsk i podręczn ik fo rty fik a c ji stałej. ,,Gdy zaś w now o zaw ojow anych m ia stach ob aw ian o się b u n tu liczn y ch i n iep rzy jazn y ch m iesz kańców , budo w an o w n ich czasem niew ielkie w aro w n ie, n azw an e cytadelam i,
R yc. 204. C y ta d e la . J e d y n a z a c h o w a n a k a p o n ie r a n a n a r o ż n ik u p o łu d n io w o -w s c h o d n im .
w k tó ry ch , w czasie podniesionego b u n tu , załoga chronić i przeciw k o m iastu b ro n ić się m ogła. C y ta d e le sk ła d a ły się po w ięk szej części z 4, 5 lu b 6 n a ro ż n i ków (bastionów )... N a jb ard ziej zaś sta ra n o się budow ać cy tad ele w najw yższej części m iasta, lu b też n a d płynącą cod nim rz e k ą T ak dlatego, ażeby cytadela przez m ia sto g ó ro w a n ą być n ie m ogła, ja k też, ażeb y m ieć k o m u n ik a c ję z rz e k ą i być jej panem .... P om iędzy m iastem d cy tad elą ta k dla g órow ania n a d w e w n ę trz n ą jego p rzestrzen ią, ja k też ażeby pobliskie dom y nie przew yższały w a łów cy tadeli zostaw iano pospolicie w o ln e m iejsce i na koniec s ta ra n o S'ę jeszcze 0 to, ażeby leżące n a przeciw ko cy tad eli ulice ogniem jej m ogły tak że być s try - c h o w a n e ” . P o n a d to C y ta d ela w p o w iąz an iu z M odlinem i D ęb lin em m ia ła p o w ażne zn aczenie stra te g ic z n e. S tw ie rd z a to u rzęd o w y d o k u m e n t carsk i. „A le k san d ro w sk a cy tad e la położona p"zy głów nych d rogach k o m u n ik acy jn y ch k ra ju 1 sta n o w ią c a je d y n y w K ró le stw ie P o lsk im u m o cn io n y p u n k t na lew y m b rzeg u W isły posiad a b ard zo w ażne znaczenie s tra te g ic z n e , ta k d la u trz y m a n ia k r a ju na lew y m b rz e g u W isły, jak i d la ub ezp ieczen ia p rz e p ra w y n asz y c h w o jsk przez rzek ę, jed n o cześn ie prz ezn acz en iem jej je st zabezpieczyć n asze w ła d a n ie n a d miastem*'.
C ytadela, je d n a z n ajlep iej zachow anych w Polsce tw ie rd z z tego okresu sta n o w i cen n y z a b y te k fo rty fik a c ji. J e s t ty m ciekaw sza, że w zn iesio n a jak o jed n a z ostatnich, w okresie jeszcze pełnego ro zk w itu fo rty fik a c ji. P ro je k to w a n a przez carsk ic h inżynierów , w śró d k tó ry c h b yli doskonali fachow cy, stan o w i n iejak o podsum ow anie k ilk u setletn ieg o o k resu ro zw o ju fo rty fik a c ji now ożytnej. A rty le ria, sta ow iąca n ajisto tn iejszy czyn ik w a ru n k u ją c y rozw ój fo rty fik ac ji, jeszcze do połow y X IX w. niew iele ró żn iła się od a rty le rii n a w e t szesnasto- w iecznej. Pociski b y ły okrągłe, ładow ane od p rzo d u niegw intow artej lufy.
Cel-R yc. 205. C y ta d e la . D z ia ło b itn ia b r o n ią c a d o s tę p u od p o łu d n ia w z d łu ż lin ii b rz e g o w e j.
ność, donośność, ja k i siła p rz e b ija n ia ta k ie j b ro n i bvła niew ielka. Z atem i tw ie rd z e w znoszone ja k o osłona przed tą a rty le rią m ogły rów nież opierać się n a sta ry c h zasadach i m a teriała ch . D opiero w d ru g 1 ej połow ie X IX w., n ie d łu go po w zniesieniu C ytadeli n a stę p u je g w ałto w n y rozw ój a rty le rii. Z ostaje w p ro w ad zo n a b ro ń odtylcow a, lu fa g w in to w an a, ła d u n k i ro zry w ające. Rozpoczną się p ró b y p rzy sto so w an ia fo rty fik a c ji do c o raz potężniejszej, m iażdżącej siły ognia a rty le rii. N astęp u je rozrzu cen ie lin ii fortów . Z o stają w prow adzone stalow e p a n cerze. F o rty fik a c ja coraz b a rd z iej w ta p ia się w ziemię. W ysiłki te nie zdołały
R y c. 207. S z k ic o w y p la n C y ta d e li. Z z a b u d o w y tw ie r d z y w ry s o w a n e ty lk o n ie k tó r e b u d y n k i p o ru s z o n e w a r t y k u le . K a z a m a ty i p r z e d p ie r s ie w a łu n ie za z n a c z o n e . L in ią p r z e r y w a n ą o z n a c z o n e są b u d y n k i zn iszczo n e. 1) d z ia ło b itn ia p o łu d n io w a , 2) k a p o n ie r a , 3) d z ia ło b itn ia w b a r k u b a s tio n u , w fosie, 4) b r a m a A le k s a n d r o w s k a (N o w o m ie jsk a ), 50 b u n k ie r p la c u b ro n i, 6) b r a m a K o n s ta n ty n o w s k a (P o w ą z k o w s k a ), 7) M a u z o le u m H ib n e ra , K n ie w s k ie g o i R u tk o w sk ieg o , 8) b r a m a M io h a jło w s k a (B ie la ń sk a ), 9) d z ia ło b itn ia
p ółn ocn a, 10) b ram a Iw a n o w sk a (S traceń), 11) b u d y n k i p o - p ija r sk ie , 12) d o m n iem a n a k a m ien iczk a przy u lic y F a w o ry, 13) U lic a F a w o ry , 14) A le ja G w ard ii, 15) K oszary G w a rd y jsk ie, 16) P la c G w ard ii, 17) X P a w ilo n , 18) fo rt W łod zim ierza (L egion ów ), 19) Ś ró d m iejsk a T rasa O bw odo w a , 20) fo rt A le k s ie ja (T raugutta), 21) U lica M ic k ie w i cza, 22) A le ja W ojsk a P o lsk ieg o , 23) fo rt S ierg iej (S o k o l- n ick iego), 24) B a te r ia N ad b rzeżn a (fort R y m k iew icza ),
R yc. 208. C y ta d e la . B ra m a O k rz e i.
je j u rato w ać. W obec dzisiejszej s tra te g ii i bro n i atom ow ej, stra c iła ostatecznie ra c ję b ytu. Je j u p ad e k n a stą p ił na oczach naszego pokolenia. P rzeszła w całości do histo rii podobnie ja k zam ki średniow ieczne. T ym bardziej w y m ag a ochrony, że w ielu ludzi w obec szybkiego tem p a tego procesu, nie odczuw a jeszcze jej za bytkow ej w artości. N iszczą ją ja k o ,,a u striack ie czy carsk ie b u n k ry “ , łącząc p a trio ty czn e zadow olenie z pokaźnym n ie ra z zyskiem z w y dobytej cegły. W iele ju ż zniszczono. N aw et w M odlinie nie m a już an i jednego kom p letn eg o fro n tu .
R yc. 210. C y ta d e la . B r a m a B ie la ń s k a .
R yc. 212. C y ta d e la . F o sa n ie p o trz e b n ie z a s y p a n a i k a z a m a ty p r z e c iw s k a r p y w fo rc ie T r a u g u tta zn iszczo n e w c z a sie b u d o w y Ś r ó d m ie js k ie j T r a s y O b w o d o w e j.
C y tad ela, siln a tw ierd z a służyła do w a lk i z ro zb ro jo n y m ju ż p rzeciw n i k iem : z w ięźniam i. X P aw ilo n zo stał częściowo p rzerobiony n a w ięzienie już w czasie bud o w y C ytadeli. N a jego podw ó rzu zn ajd o w ała się szopa, gdzie zak u w an o w ięźniów w k a jd a n y . T u ta j u rzęd o w ała osław iona k o m isja śledcza dla p rzestęp stw politycznych.
P ie rw si w ięźniow ie, uczestnicy p o w stan ia listopadow ego tra fili tu ju ż w 1834. N ie w ykluczone, że byli tu przew iezieni uczestnicy nocy 29 listo p ad a w ra z z P io tre m W ysokim . Od tego ro k u , aż do 1921 przeszła przez je j m u ry w ię k szość rew o lu c jo n istó w polskich. Byli tam w ięzieni Ś w iętokrzyżacy, uczestnicy sp isk u K s. Ściegiennego w ra z z nim sam ym , uczestnicy ru ch ó w w olnościo w y ch 1846— 48, w szyscy w y b itn iejsi przyw ódcy i uczestnicy p o w stan ia 1863— 64, członkow ie pierw szych kółek socjalistycznych z la t siedem dziesiątych z L u d w ik iem W aryńskim , członkow ie Z w iązku R obotników P olskich, II P r o le ta ria tu , SD K PiL, uczestnicy rew olucji 1905 r., aż do o sta tn ic h członków K P P w ięzionych w la ta c h 1919— 1921.
Ja k o w ięzienie służył nie ty lk o X Paw ilon. W okresach n asilen ia ru ch ó w re w o lu c y jn y c h cała C y tad e la z a m ie n ia ła się w w ie lk ie w ięzienie. K a z a m a ty pod w ałam i b y ły szczególnie zapełnione w la ta c h 1846, 1863— 4, 1905— 7, kiedy C ytadela p o ch łan iała tysiące o fiar. W północnej kaponierze trz y m a n o uczest nik ó w p o w stan ia styczniow ego, sk ąd m iejsce to nazw ano później „n a ro ż n i kiem p o w stań có w “.
Z fo rtó w szczególną h isto rię m a n iezachow any szaniec Sliw ickiego, gdzie w czasach paskiew iczow skich był p u n k t zb o m o -w y sy łk o w y n a S y b ir. W ięź n io w ie p rzec h o d zili p rzez m ost, tu ta j żeg n ały ich ro d z in y i k ib itk a m i alb o m arszem pieszym o dsyłani b y li n a S yberię. F o rt T ra u g u tta w la ta c h 1905— 1907 służył jako w ięzienie dla u czestników rew olucji. P rzeszło przez niego ty siące w ięźniów .
R yc. 213. C y ta d e la . W a ły C y ta d e li s ta n o w ią tło Ś ró d m ie js k ie j T r a s y O b w o d o w e j. W g łę b i n a le w o B r a m a N o w o m ie js k a .
R yc. 214. C y ta d e la . Ś r ó d m ie js k a T r a s a O b w o d o w a o b ie g a n a ro ż e w a łu f o r tu T r a u g u tta , k tó r e g o z ie le ń s ta n o w i d o b re o to c z e n ie d la T ra s y .
O d ro k u 1864 przeniesiono sąd w o jen n y z X P a w ilo n u do b u d y n k u koszar A lek san d ro w sk ich . T u o d b y ł się sły n n y proces przyw ódców W ielkiego P r o le ta ria tu z L u d w ik iem W a ry ń sk im . J e d e n z uczestników procesu pisze: „W o to czeniu żołnierzy w yszliśm y z dziedzińca X P aw ilo n u k ie ru ją c się do w ielkiego g m achu gdzie b y ła u rz ą d z o n a sala sądow a. M iesiąc ca ły zdołał nas przy zw y czaić do w id o k u konn y ch kozaków z p ik am i otaczających ten gm ach pon u ry , do tych p a tro li k o n n y ch i pieszych, do tej dróżki, k tó rą nogi nasze w śniegu w y d e p ta ły .“
W czasie re w o lu cji 1905— 7, sąd został przeniesiony do b u d y n k u p o p ija r- skiego (kasyna).
Szczególnie sćlne w ra ż e n ie p rzeżyw ali w ięźniow ie p rz y p rzek raczan iu po raz pierw szy b ra m y C y tad eli. „M ost n a fosie był zw odzony, n a sp raw io n y łoskot znów u k a z a ła się n o w a m u m ia i „h asło “ zap y tała. Z abrzęczały znów łańcuchy, opadł m ost i o tw o rz y ło się w n ę trz e piekła, sw obodnie w jech aliśm y do śro d k a, b ra m a z h u k ie m z a trz a sn ęła się za n a m i.“ O to w spom nienia je d nego z w ięźniów .
M iejscem tra c e n ia b y ły do 1865 sto k i C y tad eli od stro n y Now ego M iasta, m iędzy fo rta m i T r a u g u tta i Legionów . T u ta j w zniesiono pierw sze szubienice
Rye. 215. Cytadela. Szubienica na w schodnich stokach
już w 1846. Stracono tu około 50 uczestników pow stania styczniow ego z Ro mualdem Trauguttem. Każdej egzekucji przyglądał się tłum zgromadzony w zdłuż ulicy Konwiktorskiej. Pow ieszeni dla wzbudzenia tym w iększej grozy pozostawali przez parę godzin na szubienicach. Grzebano zw ykle na miejscu egzekucji lub w fosach Cytadeli. Od 1886 zaczęto dokonywać egzekucji na stokach Cytadeli od strony W isły. W latach 1905— 1908 powieszono tam około 300 uczestników rewolucji. Ciała grzebano na zboczu skarpy wiślanej, w fo sie, bądź na esplanadzie od p ó łio cy . Tutaj też dokonywali egzekucji N iem cy w latach 1915— 16. Tracono również w fosach Cytadeli. Jeszcze w 1925 roz strzelano tam Hibnera, R utkowskiego i Kniewskiego.
Trzeba jeszcze raz podkreślić, że cała Cytadela wraz z fortam i, a niie tylko X Paw ilon, była związana z martyrologią polskich w alk w yzw oleńczych. W ciągu dziesięcioleci Cytadela urosła do roli sym bolu w alki i cierpień ca łych pokoleń polskich rewolucjonistów. Zasługuje na podobną ochronę i od powiednie, godne jej potraktowanie jak Oświęcim czy Majdanek.
Stan ow i rów nocześnie cenny zespół obronny, gdzie przechow ał się stary układ Żoliborza. Całość tw orzy jedyny w swoim rodzaju zespół wartości, z któ rego m im o zniszczeń jeszcze w iele się zachowało. Istnieje p ełn y obwód w a łów i fos ze zniszczonym i w nieznacznym procencie kazam atam i. Zacho w ała się tylko jedna kaponiera Wschodnia została zniszczona w okresie m ię dzyw ojennym w czasie urządzania Bram y Straceń. Kaponierę północną roze brano po w ojnie w czasie zakładania m auzoleum Kniewskiego, Hibnera i
Rut-R ye. 216. C y ta d e la . M a u z o le u m K n ie w s k ie g o , H ib n e r a i Rut-R u tk o w s k ie g o w fo sie f r o n tu p ó łn o c n e g o . M u r C a r n o ta w m ie js c u k a p o n ie r y w y c ią g n ię to do p o ło w y s trz e ln ic ,
u z y s k u ją c n ie w ła ś c iw y p se u d o g o ty c k i k re n e la ż .
kowskiego. Tamże w n iew łaściw y sposób zrekonstruowano mur Carnota w szyi kaponiery. Został zredukowany tylko do połow y strzelnic, przez co pow stał pseudo średniowieczny krenelaż. Obniżony mur okazał się za niski i musiano ustaw ić na nim ogrodzenie z drutu kolczastego nie licujące z powagą mauzo leum. Nadm urowanie muru Carnota do prawidłowej w ysokości pozwoli na uniknięcie tych błędów. Zachowały się obie działobitnie i dwa bunkry pla ców broni. Istnieją w szystkie bramy. M imo zachowania pewnej ilości elem en tów obwodu twierdzy, jest już tylko jeden kom pletny front. Zachował się na osi A lei Wojska Polskiego. Można tam odczytać jeszcze stok, co jest rzadkim przypadkiem. Istnieje kryta droga, bunkier placu broni, schody do fosy, fosa z rowkiem w odnym oraz w a ł od zewnątrz z murem Carnota, furtam i dla w ycieczek i krytym i stanow iskam i artylerii. Zabudowa wnętrza tw ierdzy zo stała znacznie zniszczona w czasie ostatniej w ojny. Zachował się X Paw ilon, część budynków popi jarskich, cerkiew, kamieniczka przy ulicy Fawory, oraz kilka obiektów w zniesionych razem z twierdzą. Z Fortów zniszczone zostały forty: M ierosław skiego, H aukego i S liw ick iego. Bateria nadbrzeżna została zniekształcona służąc jako w ysypisko gruzu. Pozostałe forty istnieją. W for cie Traugutta przy budowie Śródm iejskiej Trasy Obwodowej zniszczono zresztą niepotrzebnie kazam aty przeciwskarpy i zasypano z jednej strony fosę. Podobnie przy w znoszeniu tej trasy rozebrano kazam aty przeciwskarpy przed bastionem południowo-wschodnim . Równocześnie starano się nie naru szyć muru Carnota i w ału, co udało się zrealizować. Mur Carnota został w tym roku w yrem ontow any od tej strony staraniem użytkownika.
Obecnie, w obec perspektyw y opuszczenia tego terenu przez obecnego użyt kow nika powstaje zagadnienie adaptacji Cytadeli i włączenia jej w organizm miasta.
R y e. 217. C y ta d e la . W a ł f o r tu T r a u g u t t a w łą c z o n y do P a r k u M ło d zieżo w eg o . N a d s z a n ie c w y k o r z y s ta n y ja k o p o c z ą te k to r u s a n e c z
k o w e g o .
S zczęśliw ie Cytadela nie ham uje rozwoju m iasta w kierunku północnym, jaką to rolę spełniała do pierwszej w ojny światowej. M iasto dawno ją prze kroczyło i rozwinęło się dalej. Również szczęśliw ie nie leży ona na żadnym ciągu kom unikacyjnym . Tranzytowe arterie: ulica M ickiewicza, W ybrzeże Gdańskie i Śródm iejska Trasa Obwodowa przebiegają na jej obrzeżach nie naruszając twierdzy. Istnieje jeszcze, nie będąca arterią przelotową,
skiero-R yc. 218. C y ta d e la . W id o k od s tr o n y W isły . W ał C y ta d e li s ta n o w i z ie lo n ą śc ia n ę d rz e w w łą c z o n ą w p a r k .
R ye. 219. C y ta d e la . W e jś c ie n a w a ł fo r tu S o k o ln ic k ie g o (p a rk im . S. Ż e ro m sk ie g o ).
wana na Plac Gwardii Aleja Wojska Polskiego. Niezgodna z przebiegiem hi storycznych ulic, stanowi niezbyt udany twór urbanistyki przedwojennej. Samo życie potwierdziło jej w adliw ość. Mimo dużej szerokości zresztą przy drobnej zabudowie jest m artwym trawnikiem . Kierunek wschód-zachód na tym odcinku przejęła usytuowana na m iejscu historycznego mostu łyżw o- wego Śródm iejska Trasa Obwodowa,
R y c. 220. C y ta d e la . W ał f o r tu S o k o ln ic k ie g o w łą c z o n y w zieleń p a r k u im . S. Ż e ro m s k ie g o .
R ye. 221. C y ta d e la . P a r k z a ło ż o n y w e fo sie p rz e d f r o n te m p ó łn o c n y m .
Tereny otaczające Cytadelę zostały już uporządkowane. Otoczyła ją zie leń. Od południa założenia parkowe i sportowe przy Śródm iejskiej Trasie Obwodowej w chłonęły oba forty. Przy czym w ał fortu Traugutta w ykorzy stano na tor saneczkowy dla dzieci. Park ii urządzenia sportowe przylegają do Cytadeli od strony Wisły Założono park w fosie przy mauzoleum H ib nera, K niewskiego i Rutkowskiego. Park im . S. Żeromskiego w chłonął fort Sokolmickiego. W ały Cytadeli i fosy tworzą całość z zielenią parków w zbo gacając w ysokościow y układ terenu. Mniej udana jest zabudowa ulicy K ra jewskiego, gdzie duże bloki mieszKaniowe przytłaczają Cytadelę.
Powstaje zagadnienie odpowiedniego zużytkowania wnętrza Cytadeli. Jej charaktei narzuca wprowadzenie instytucji publicznych, m uzealnych i na ukowych, gwarantujących zabezpieczenie i podkreślenie zaw artych w Cyta deli wartości.
Zagadnienie to częściowo zostało rozwiązane. Decyzją Premiera X P aw i lon przejmuje Muzeum Ruchów Robotniczych. Przystępuje do rekonstrukcji starego układu cel i pomieszczeń. Pow stanie w tym obiekcie muzeum zw ią zane z tym w ięzieniem d w ięzionym i tu rewolucjonistam i.
Zagadnienie nie ogranicza się tylko do tego obiektu. W ym agają odpo w iedniego upam iętnienia kazamaty, a szczególnie fort Traugutta i m iejsca straceń dotychczas niezbyt szczęśliw ie opracowane i wym agające odpow ied niej korekty. W ydaje się, że należałoby przenieść na ten teren, nie posiada
jące odpowiedniego pomieszczenia całe Muzeum Ruchów Robotniczych.
W perspektywie, jako zam knięcie placu Gwardii od północy, można by w y stawić dla tego muzeum now y budynek. W zniesiony w najbliższym sąsiedz tw ie X Paw ilonu i bramy straceń, tw orzyłby z nimi logiczną całość. Jako drugie muzeum związane z terenem Cytadeli nasuwa się Muzeum Wojska Polskiego, dla którego można by w znieść budynek zam ykający P lac Gwardii od południa. Kazam aty oraz teren leżący na południe od Placu G w ardii byłby w ykorzystany na ekspozycję sprzętu w ojskow ego na otwartym powietrzu.
Zabudowa Placu Gwardii od wschodu, o ile nie będzie wyraźnej potrzeby użytkowej, nie wydaje się konieczna. Można zamknąć go zielenią, zaś na osi bramy straceń i X pawilonu wystawić odpowiedni akcent plastyczny zwią zany z rewolucyjną historią Cytadeli.
Budynki popijarskie i zabudowę partii południowej można by wykorzy stać na wprowadzenie uczelni wojskowej. Cisza, zieleń oraz sąsiedztwo zbio rów i biblioteki Muzeum Wojska szczególnie przemawiają za takim rozwią zaniem.
Takie użytkowanie byłoby zgodne z podwójnym charakterem Cytadeli; miejsca martyrologii i zabytku sztuki wojennej. Charakter zarówno muzeów jak i uczelni jest zgodny z emocjonalnymi wartościami Cytadeli. Wprowa dzenie tych instytucji nie jest związane z rozebraniem jakichkolwiek elemen tów obronnych, które w każdym wypadku powinny być zachowane i zabez pieczone *. 1 D a n e h is to r y c z n e d la o k r e s u p o p rz e d z a ją c e g o w z n ie s ie n ie tw ie r d z y z a c z e r p n ą ł a u t o r w g łó w n e j m ie rz e z p r a c y S ta n is ła w a H e r b s t a „ C y ta d e la W a r s z a w s k a ” , d la d z ie jó w tw ie r d z y (w ra z z c y ta ta m i) z p r a c y H e n r y k a M o ścick ieg o „ C y ta d e la W a r s z a w s k a ja k o r e j o n z a b y tk o w y ” . O b ie p r a c e w m a s z y n o p is ie w z b io r a c h C Z M O Z , M in is te r s tw o K u ltu r y i S z tu k i.
