Studium historyczne miasta Ciechanowa

wany u Cezarego obszerniejszy kalendarz

Brożka na rok 1667, jak podaje Estreicher.

Katalog polskich druków X V I I w. Biblioteki

im. Zielińskich zawiera, jak już wspomniałam,

przeszło 850 pozycji (w tym 29 wyżej podanych)

różnej wartości. Większość z nich posiada

wzmianki w B-fii Estr. że B-ka Zielińskich po-

siada egzemplarz cytowanego dzieła. Nowsze

cpracowania bibliograficzne po Estreicherza

uwzględniają szerzej t. zw. warianty egzempla-

rzy, czyli dzieła posiadające kilka nieujawnio-

nych przez drukarnię wydań; do tych opraco-

wań należą np. prace Badeckiego, Piekarskiego,

Budzyka. Biblioteka Zielińskich posiada jeden

okaz t. zw. literatury sowizdrzalskiej, pt.:

„Zwrócenie Matyasza z Podola" z X V I I w. —

wariant nie podany w „Literaturze mieszczań-

skiej w Polsce X V I I w." Badeckiego, oraz 2 wa-

rianty „Konstytucji sejmowych", nie notowane

w bibliografii Budzyka pt.: „Bibliografia kon-

stytucyj sejmowych XVII wieku w Polsce".

JÓZEF KAZIMIERSKI I DANIELA WARECKA - K O S A C K A

STUDIUM HISTORYCZNE MIASTA CIECHANOWA

I. OKRES PRZEDLOKACYJNY

Okres przedlokacyjny miasta Ciechanowa opracowa-

no opierając się na materiale dyplomatycznym, a mia-

nowicie dokumentach: Bolesława Śmiałego z 1065 r

nadający różne uprawnienia klasztorowi Benedykty-

nów w Mogilnie i wymieniający daniny pobierań

z Ciechanowa

)! Bolesława księcia Mazowieckiego-)

inne dokumenty z 1267 r.*) i 1337 r.*) mówią o najaz-

dach i spustoszeniu miasta i okolicy przez Prusaków

i Litwinów; dokument z 1353 r. mówi o fitndacji jed

noczenej przez Ziemowita ks. mazowieckiego kościoła

i klaztoru XX. Augustianów *), poza tym cały szereg

dokumentów w innych sprawach jest datowanych >.

Ciechanowie co wskazuje na to, iż Ciecht.nóic był nie-

wątpliwie jedną : ważniejszych rezydencji książąt ma

zowieckich; dokument lokacyjny z 140'J r.») Janusza ks.

mazowieckiego i inne mówiące o spustoszeniu miasta

przez Krzyżaków w 1463 r.i) i nadaniu ziemi ciecha-

nowskiej wraz z zamkiem w wiano królowej Bonie

(1526 r.») oraz o pożarze miasta w 1662 r.i). Oprócz wy-

. żenionych wyżej najważniejszych dokumentów posłu-

giwano się planami historycznymi miasta dla odtwo-

rzeniu układu wcześniejszego oraz oparto się na zna

leziskach archeologicznych, związanych z pracami przy

rządzaniti Placu Stalingradzkiego w pobliżu grodzika

Lwzgledniono także dość liczną, ale stosunkowo n.ałe

wartości, literaturę przedmiotu i*).

K o i c l ó t p a r a f i a l n y I grodzisko w C i e c h i n o t c i e według stanu z 1SS1 r.

<BVW Gab. R y c . Opisy z a b y t k ó w s t a r o ż y t n o ś c i w g u b e r n i i p ł o c k i e j ) .

Ziemia ciechanowska jest terenem wczesnego

osadnictwa. Złożyły się na to przede wszystkim

dogodne warunki glebowe i położenie na szlaku

komunikacyjnym łączącym Mazowsze południo-

wo-zachodnie z terenem Prus Wschodnich. Ne

tym terenie więc już w okresie od XI do XIII w.

powstało cały szereg grodów obronnych, któ-

rych zadaniem było uniemożliwienie najazdów

Prusaków a później Krzyżaków na tereny po-

łudniowo-wschodniego Mazowsza. W tym syste-

mie grodów północno-wschodniego Mazowsza

dla Ciechanowa wypadła rola jednego z najważ-

niejszych, który przy tym był siedzibą książąt

mazowieckich. Te bardzo ważne funkcje obron-

mogło pomnażać swoje bogactwa („Quod consi-

derantes et attendentes, qualiter civitates et

oppida libertatibus dotata, saepius in meliorem

statum rediguntur, et copiosius ex abundantia

oppidanorum et affluentia divitiarum decoran-

tur; et praesertim cupientes oppidum nostrum

Ciechanoviense in alium locum translocare").

Osada ta jest czytelna także na planie współ-

czesnym i planach historycznych. Można ją zlo-

kalizować na terenie obecnego pustego placu le-

żącego na wschód od grodziska i kościoła przy

skrzyżowaniu ulic Warszawskiej i Mławskiej,

zwanego na pocz. X I X w. Rynkiem Zielonym.

Potwierdza to również konfiguracja terenu

5VTUACJA MÍAS TA CIECHANOWA W OKRESIE PRZEDLOKACyjNYM

Skala 1: 5 0 0 000

0 25

LEGENDA:

a grady kasztelańskie

o i n n e o s a d y g f o w n e dr o g t d r o g i

ne grodu (duże grodzisko panujące jeszcze w tej

chwili nad terenem), stałe przebywanie w nim

książąt mazowieckich i żyzna okolica powodo-

wały nie t vlko skupienie ludności pracującej na

potrzeby księcia i dworu jego, ale także sprzy-

jały rozwojowi osady targowej będącej dla

miejscowej rolniczej ludności ośrodkiem wymia-

ny. Istnienie osady targowej potwierdza dok''

ment lokacyjny z K00 r., który wyraźnie mówi

o przeniesieniu miasta z jednego miejsca na

ilrugie, by miało lepsze warunki rozwojowe i by

i przebieg najważniejszej drogi łączącej Nasielsk

z Mławą. Droga ta przybiera kierunek równo-

leżnikowy i przed przeprawą przez rzekę w po-

bliżu grodziska rozszerza się w typowe wrze-

ciono targowe, co wyraźnie czytelne jest na pla-

nach miasta i wynika z ukształtowania terenu.

Należy tu jednakże stwierdzić, iż istniejąca inna

hipoteza lokalizująca osadę targową w pobliżu

kościoła farnego nie może być przyjęta ze

względu na dużą pochyłość skarpy w tym miej-

scu.

13

Nie do przyjęcia jest również jeszcze jedna

hipoteza lokalizująca osadę na zachód od gro-

dziska tuż nad rzeką Łodynią, co uzasadnia się

obecnymi znaleziskami archeologicznymi na

tym terenie. Hipoteza ta zdaniem naszym nie

wytrzymuje krytyki ze względu na szersze ko-

ryto rzeki bardziej zbliżone do grodziska (na co

wskazują plany sprzed regulacji rzeki z I-szej

poł. X I X w. i teren torfowy, rozciągający się na

prawym brzegu Łodyni), oraz na fakt, iż szczu-

pły i nisko położony teren nie mógł sprzyjać po-

wstaniu osady na tym miejscu, zwłaszcza że na

wschód od grodziska był teren bardziej sprzy-

jający powstaniu osadnictwa. Nad Łodynią na-

tomiast mogło istnieć luźne osadnictwo związa-

ne z bliskością wody i grodu.

Poza grodziskiem i osadą targową istniały dwa

kościoły: parafialny i X X Augustianów. Pierw-

szy z nich jest wzmiankowany już w 1065 r.

)

a drugi powstał w 1353 r.

)

Lokacja w 1400 r. spełniła swoje zadanie.

Miasto mające odpowiednie warunki natury po-

litycznej i gospodarczej, obdarzone przywilejami

zaczęło się dobrze rozwijać. Niewątpliwie pew-

nym zahamowaniem rozwoju miasta było jego

złupienie przez Krzyżaków w 1463 r.

O dalszym jednakże rozwoju świadczy budo-

wa pod koniec X V w. przez książąt mazowiec-

kich zamku gotyckiego na północ od rynku lo-

kacyjnego w mokradłach Łodyni.

Wielkość tego zamku wybudowanego na wzór

zamków krzyżackich poświadczają obecnie za-

chowane ruiny, a o jego wspaniałym wyglądzie

może świadczyć opis z 1549 r., który podaje nam

cały szereg budowli mieszczących się wewnątrz

murów i poza murami.

) W zamku tym przeby-

wała królowa Bona. Tu również odbywały się

sądy grodzkie i ziemskie (aż do 1792 r.)

)

Wszystko to wpływało na charakter i bogactwo

miasta. Stąd lustracja Mazowsza z 1564 r. i wy-

mieniona już z 1549 r. mówią o istnieniu w mie-

ście domów murowanych, co również potwier-

dzałaby wypowiedź Andrzeja Święcickiego

z pocz. XVII w., iż miasto Ciechanów słynie

z wyrobu cegieł i kilku gmachów publicznych.

)

Nawet istnieje wiadomość o brukach w mie-

ście.

)

Lustracja z 1616 r. podaje: „jest w tym mieś-

cie kamienic i domów drewnianych wszystkich

n° 267 okrom domów orackich domów za

wałem w ulicach n ' 77, placów pustych 97

szewczych domów 56".

). Ponadto lustracja ta

daje nam wiadomość o istnieniu wałów miej-

skich, co potwierdza nie tylko obronny charak-

ter miasta, ale wskazuje także na jego bogac-

two. O bogactwie miasta świadczy również sze-

roko rozbudowana sieć ulic. Już w X V I w. do

głównych ulic Ciechanowa zaliczano: Warszaw-

ska, Zakroczymską, Mławską, Pułtuska i Pod-

piskowską czyli Pisarską, a do mających mniej-

sze znaczenie: Przasnyską,Browarną,Wodną,Po-

przeczną, Małą, Święto Małcorzacką i Wielką

Święto Małgorzacką, Tylną, Żydowską, Kowal-

ską czyli Żydowską, Parafialną, Łazienkowską,

Psią i Nadfosową. Część z nich była brukowana,

0 czym świadczą odkrycia poczynione przy po-

nownym brukowaniu miasta w XIX w.

)

Na podstawie wszystkich lustracii i inwen-

tarzy starostwa ciechanowskiego należy stwier-

dzić, iż miasto miało charakter rolniczy, a miało

104 włóki ziemi.

) Mieszczanie posiadali liczne

grunta, a nawet istniał specjalny cech oraczy,

który obok obowiązku zbierania dziesięciny peł-

nił opiekę nad gospodarstwem rolnym miesz-

czan.

)

Rzemiosła pracowały na potrzeby rolniczej

okolicy. Przemysł był również tvDU rolniczego;

browary i trzy młyny. Jarmarki odbywały się

trzy razy w roku, a targi w każdy poniedziałek.

Przedmiotem handlu było: bydło, konie i woły

(— „po które Prusacy przyjeżdżają" — jak mó-

wi lustracja z 1616 r.) oprócz artykułów rolni-

czych. Fakt ten wskazuje, iż szlak komunika-

cyjny, idący przez Ciechanów do Prus Wschod-

nich przez Mławę i w okresie oóźniejszym nie

traci na znaczeniu.

Upadek miasta przychodzi w I-szej połowie

XVII w. i wiąże się z ogólnym upadkiem gospo-

darczym całej Polski.

Szczególnie do tego przyczynił się jeszcze na-

jazd szwedzki, który spowodował w 1657 r. złu-

pienie i spalenie miasta, oraz pożar w 1662 r,

Wówczas nie było już możliwości odbudowy

1 miasto zaczęło chylić się ku upadkowi.

II. OKRES OD POŁOWY XVIII OD XIX W.

Okres od pol. XVIII w. do połowy XIX w. opraco-

wano w oparciu o źródła kartograficzne (mapę Pert-

hees'a, Sotzmanna, Kwatermistrzostwa i plany histo-

ryczne miasta z I-szej poł. XIX w.), opisowe, rękopiś-

mienne (akta miasta Ciechanowa w Komisji Rządowej

Spraw Wewnętrznych, w Archiwum Królestwa Pol-

skiego, lustracje miasta, „Opis zabytków starożytności

w Gub. Płockiej z 1851 r." znajdujący stę w Gabinecie

Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i druko-

wane prace specjalne i czasopisma) --).

W XVIII w. Ciechanów nadal przeżywa okres

upadku. Szczególne spustoszenie w mieście po-

woduje zaraza na początku XVIII w. Oto co

podają lustratorowie przeprowadzający opis

Ciechanowa zaraz po niej: „Lustratorowie żad-

nego człowieka w mieście nie znaleźli, a ktoś

przechodzący mówił mi tylko, że ich zaledwie

kilku zostało".

) Stan ten nie wiele zmienił się

od początków X I X w. I tak więc na początku

XIX w. w opisie topograficzno-statystycznym

miasta z 1820 r. i w opisie sporządzonym także

w tym czasie przez Gawareckiego miasto nie ma

w ogóle budowli murowanych z wyjątkiem

kościołów, ani bruków. Charakterystyczny jest

tu memoriał z 1825 r., w którym właściciel mia-

sta hrabia Krasiński zwraca się do Namiestnika

Królestwa Polskiego, by zezwolił na budowę

domów drewnianyh w mieście ze względu na

ubogą ludność. Przeszkodą jest tu brak wapna

w okolicy, które sprowadza się z Warszawy.

Również stwierdza, iż domy są drewniane i kry-

te słomą a dachówki nikt tu nie zna. Wysiłkiem

znrządu miasta z poparciem włndz rządowych

zaprowadzono porządki w mieście z pocz. II-giej

ćwierci X I X w. Wówczas wybrukowano cały

szereg ulic wraz z rynkiem, przeprowadzono ich

regulację, a także uporządkowano grunta miej-

skie (lata 1825—1850). Bardzo ciekawy jest tu

projekt uporządkowania stosunków w mieście

złożony przez obywatela miasta Zawadzkiego

w 1844 r. do Komisji Rządowej Spraw Wew-

nętrznych. Proponuje on zcalenie gruntów miej-

skich, przeniesienie zabudowań gospodarczych

poza miasto i oczyszczenie w ten sposób śród-

mieścia z budowli gospodarczych drewnianych

i krytych słomą, a szpecących miasto. W ten

sposób zapobiegnie się pijaństwu i umożliwi od-

danie domów zajmowanych dotąd przez rolni-

ków, rzemieślnikom. Dzięki tym wysiłkom

stan miasta ulega poprawie i już w 1851 r. de-

legacja, dokonująca opisu zabytków w gubernii

płockiej z polecenia Rady Administracyjnej

Królestwa, zanotowała, iż miasto Ciechanów

„jest nieco porządniejszym od innych miaste-

czek, ma piękny ratusz, dużo domów murowa-

nych, a wszystkie niemal dachówką kryte."

)

Ciekawą ilustracją wzrostu miasta może być

liczba ludności zamieszkałej od XVI—XX w.:

L.p. lata liczba ludności liczba

domów

1. XVI w. 2442 407

2. 1660-3 318

3. 1676 391

4. 1777 792 132

5. 1797 996 186

6. 1808 1395

8. 1824/5 2384 2322»)

9. 1827 2640

10. 1857 3393

11. 1872 5404

12. 1897 7627

13. 1908 8820

14. 1921 11977

Tabela ta jest potwierdzeniem świetności

miasta do XVI w., jego upadku w XVII w. i roz-

woju miasta do końca XVIII w.

)

Przy rekonstrukcji rozplanowania miasta

w poł. X I X w. za podstawę przyjęto plan mia-

sta z 1851 r. drukowany u Kuncewicza,

) frag-

menty planu miasta z lat 1811—1816, znajdu-

jące się w aktach Komisji Rządowej Spraw

Wewnętrznych, szkice rozplanowania miasta

z lat 1811—1816, znajdujące się także w KRSW,

mapę Kwatermistrzostwa i inne drobne wzmian-

ki opisowe w aktach KRSW. Dane te naniesiono

na podkład współczesny w skali 1 :5000.

Na szczególne omówienie zasługuje tu rozpla-

nowanie miasta w części przyległej do rynku

lokacyjnego (rynku publicznego).

W wyjaśnieniu należy tu podać, iż ta część

w latach 1940/44 została w znacznej części przez

hitlerowców zniwelowana tak, iż na obecnym

planie podkładowym historyczne rozplanowanie

jest prawie nieczytelne. Rekonstrukcja rozpla-

nowania historycznego ujawniła szereg uliczek,

dziś już nieistniejących, do takich należy zali-

czyć: ul. Kowalską czyli Żydowską, Psią i Ży-

dowską. Ważnym jest tu zniekształcenie ul. S-to

Małgorzackiej i Pułtuskiej przez wyburzenie

pierzej rynku do nich przyległych i stworzenie

z nich szerokiej ulicy. Innym szczegółem rekon-

struowanym jest plac, jaki istniał w poł. X I X w.

przy ul. Mostowej i uliczki, łączące go z ulicami

Warszawską i S-to Małgorzacką, oraz droga

idąca z Warszawy do Przasnysza poprzez ulicę

Tylną z pominięciem rynków (Niemcy przez

postawienie budynków wpoprzek ul. Tylnej

przy ul. Pułtuskiej przerwali całą komunikację).

Na oddzielne omówienie zasługuje fragment

planu miasta przy Rynku Zielonym. Trudno

jest w tej chwili bez specjalnego zbadania mó-

wić o funkcji rynków „zielonych", zwłaszcza, że

do Rynku Zielonego w Ciechanowie nie udało

się odnaleźć żadnych materiałów, które pozwo-

liłyby określić jego charakter i funkcje. Rekon-

strukcja pozwala stwierdzić, iż pokrywał on

się z pustym obecnie placem, co również po-

twierdzają schematyczne odręczne plany miasta

z lat 1811—18. Faktem jest, iż był on funkcjo-

nalnie związany z Rynkiem Publicznym i przez

niego przechodziły drogi idące z Warszawy do

Mławy oraz Pułtuska i Przasnysza także do

Mławy.

Na prawym brzegu rzeczki Łodyni na omó-

wienie zasługuje skrzyżowanie dróg przy karcz-

mie Ostatni Grosz. Skrzyżowanie to dziś jest

czytelne w planie miasta, chociaż przeprowa-

dzono tam linię kolejową.

Z zabytkowej zabudowy należy wymienić tu

zbudowany w 40-tych latach X I X w. ratusz

zaprojektowany przez architekta Henryka Mar-

coniego a przebudowany pod koniec XIX w.

)

Na uwagę zasługiwałyby tu budynki drew-

niane, które jednak w znacznej części zostały

rozebrane przez Niemców w czasie ostatniej

wojny. Zaznaczyć tu należy, że ich inwentary-

zacja sprzed rozbiórki znajduje się w Archiwum

Powiatowym w Mławie.

Na zakończenie należałoby pokrótce omówić

projekt niemiecki z czasów ostatniej wojny.

Hitlerowcy postawili sobie za zadanie zniszczyć

w mieście wszelkie ślady polskości poza kościo-

łami i zamkiem, które uznali za relikty germań-

skie. Plan ten nie liczył więc się zupełnie zroz-

planowaniem historycznym miasta i przewidy-

wał zburzenie wszystkiego, zniwelowanie terenu

i wzniesienie na nim miasta o zupełnie innym

rozplanowaniu, z główną ulicą przebiegającą

wzdłuż ulicy Warszawskiej o szerokości 60 m.

Ziemię pochodzącą z niwelacji terenu miano

użyć na stworzenie skarp po obydwu stronach

rzeki. Torfy miano wykopać i stworzyć jezioro.

Ten plan został częściowo zrealizowany, czego

dowodem są wykopy przy Rynku i ulicach Tyl-

nej i Kowalskiej, zburzone pierzeje Rynku i ro-

zebrane całe partie zabudowy. Projekt ten zna-

lazł swój wyraz w sporządzonym planie miasta

Ciechanowa, do którego nie mogliśmy jednak

dotrzeć.

15

PLAN

MÍASTA CIECHANOWA

i r. 1851

Skala 1 : 5 0 0 0

LEGENDA

P R Z Y P I S Y

1) Kodeks D y p l o m a t y c z n y Wielkopolski, t. I, ur. 3.

2) Kodeks D y p l o m a t y c z n y Księstwa Mazowieckiego Lubo- mirski, wyd. I., s. 37

3) Słownik G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a Polskiego, t I, s. 675.

4) Tamże.

5) Stronczyliski. Opisy zabytków starożytności w gub.

płockiej przez d e l e g a c j ę wysiani) z polecenia Radv Admini- s t r a c y j n e j K r ó l e s t w a w r. 1851 z e b r a n e — 1855 r . s. 396—397

8) Kod. Maz L u b o m i r s k i e g o , s. 342— 343 7) Sł. Geogr t. I, s. «75.

8) Tamże.

») T a m ż e i W w . Ga w a r e c k i . Wiadomość hlstoryczno-sta- t y s t y c z n a o mieście C i e c h a n o w i e . Pamiętnik h i s t o r y c z n y płoc- ki. t. 2, W a r s z a w a 1810.

10) St. Arnold, T e r y t o r i a plemienne w u s t r o j u administra- c y j n y m Polski piastowskiej ( X I I — X I I I w ) . K r a k ó w 1927:

M. Baliński 1 T. Lipiński. S t a r o ż y t n a Polska pod względem h i s t o r y c z n y m i s t a t y s t y c z n y m opisana. W a r s z a w a 1885; Iland- bueh ftlr den Reglerungsbezlrk Zlchenau mit O r t s c h a f t v e r - zelchnll. Allenstein 1943; K Raniecki. Grody św. W o j c i e c h a : Ciechanów. Ciechocinek, Cieszyn. Nowy pogląd na s t a r e w y - darzenia dziejowe na podstawie wykopalisk c i e c h a n o w s k i e m C i e c h a n ó w 1938 i St W e y m a n . Cla I drogi h a n d l o w e w P o l s c e piastowskiej, P o z n a ń 1938.

11) W. H. G a w a r e c k i . op. cit.. s. 1—1«.

l i ) Kodeks D y p l o m a t y c z n y Wielkopolski, t. I. ur. 3 13) Stronczyński, op. cit., s. 396—7.

14) A r c h i w u m G ł ó w n e Akt Dawnych, W a r s z a w a : A r c h i - w u m S k a r b u K o r o n n e g o . Oddział 46. księga 139, k. 501—504.

1J) W. II. G a w a r e c k i . W i a d o m o ś ć o zamku w mieście Cie- chanowie, K a l e n d a r z y k P o l i t y c z n y na 1843 r.. W - w a 1843 (tu t a k ż e widoczek z a m k u ) .

16) T o p o g r a p h i a slve Masoviae descriptlo a u t h o r e Andrea Święcicki de Magna Swięcice. Notarlo territorli Nurcnsis.

V a r s a v i a e 1634; w tłumaczeniu Wł. Smoleńskiego. kwartalniK Kłosów r. I. t II. W a r s z a w a 1877

MC ulic 1 1854r

• wapo':*a|na i t t c uht

•w• hor'j'o ': tV.dn wtpulcictna

• koryto fi Łydyfl I 1g5lt

1 g,odr sio

I

3 VI«(Elor AuguStianew

H ' a tuS I 5. iKm«l<

6. ryneL p„bkc1(^

7. rynek i'alontj

8. karcirna .Ostatn, u r o a i '

9 PriMn^sl«

10. Pisanka .'Podp.sko~ika/ 11. Pustułka

U.Tylna

I I K o w a l s k a cztjli ZydowsUa j Zijdcw6Ua

1ŁPt..

16 Pnijfotia /Pi*ta/

17. WanzawaUa

16. Sw Mafgorzacka

1S. fWawa

ZD Fama /Parafialna/

'l ' Łazienna

22. Zakrociiimua

23. Mtawik.

I / J W. II C . . w a r e c k i , op. cli , •„. 1—18.

18) A r c h i w u m S k a r b u Koronnego, 0.46.149.

19) W. H. Gawarecki. op. cit., s. 1—18.

20) A r c h i w u m Skarbu K o r o n n e g o : lustracja z a m k u z 1549 r.

(0.46.13:»). lustracje s t a r o s t w a ciechanowskiego z 1616 r.

(0.46.149). z 1680 r. ( L u s t r a c j e — dz. 18.64. s 5i5—7). z 1720 r.

(0.54.28 wol. 2, k. 333—4) i z 1789 r. (0. 46, 165).

21) I T. Baranowski, A ^ r a r i c a — Cech o r o c k i w Ciecha- nowie. Przegl. hist.. t. X X . s. 6J— 73.

22) M A T E R I A Ł Y A R C H I W A L N E DO M I A S T A C I E C H A - N O W A :

A. W zespole Komisji Rządowej Spraw W e w n ę t r z n y c h : a) nr 4296 — h i s t o r y c z n o - t o p o g r a f i c z n o - s t a t y s t y c z n y opis m.

C. z 1820 r.

b) nr 4207 — kopie przywilejów m. C.

c) nr 4218 — plan m. C. z zaznaczeniem rewiru dla sta- r o z a k o n n y c h z 1816 r. w r a z z wykazem rodzin chrześcijań- skich i żydowskich przy poszczególnych u l i c a c h .

dl nr 1309 — plan m. C. z zaznaczeniem dzielnicy żydow- skiej z 1811 r. oraż różne drobne wiadomości d o t y c z ą c e cha- r a k t e r u miasta. Jego ulic, p l a c ó w i mostów.

e) nr 4310 — zatarg Ż y d ó w z burmistrzem z powodu prze- siedlenia ich d o dzielnicy żydowskiej (1818 r.).

fi nr 4311 — w h d o m o ś c l o planie m. C. s p o r z ą d z o n y m przez Kłokowskiego geoni w 1819 r. oraz dane o w ł ó k a c h w ó j t o w - skich.

g) nr 4312 — wiadomość o złożeniu p r z y w i l e j ó w i lustracji m. C w Przasnyszu (1821 r.): brukowanie ulic i rynku (1821 r.).

h) nr 4313 — wzmianki o lustracji m. C w 1765 i 1789 r.

z 1822 r.

i) nr 4314 — zakaz budowania domów d r e w n i a n y c h (1828 r.);

m e l i o r a c j e I b r u k o w a n i e 8 ulic (1827 r.): w y k a z domów (1823 r.): c h a r a k t e r y s t y k a miasta złożona przez j ? g o właści- ciela Krasińskiego księciu Namiestnikowi K r ó l e s t w a Polskiego (1825 r.) oraz rozporządzenie Namiestnika w sprawie budo- w a n i a domów.

J) nr 4315 — reperacjo m o s t ó w i latarni (1827 r.) oraz w y k a z rzemieślników m. C. (1830 r.).

k) nr 4317 — plan części m i a s t a : r y n e k , ulice — W a r s z a w - s k a . Psia, K o w a l s k a , P r z y f o s i c (1112 r.); opis planu m. C.

z p r o j e k t e m r e s t a u r a c j i po p r z e b u d o w i e w g . planu Ł u s z c z e w - s k i e g o (1812 r . ł : b u d o w a r a t u s z a (1843 4 r.); projekt n a p r a w y m i a s t a złożony przez M a r c i n a Z a w a d z k i e g o (1814 r.), w z m i a n - ka o p r z e s ł a n i u planu p o m i a r o w e g o w r a z z r e j e s t r e m w pusz- c e b l a s z a n e j d o K R s W <1843 r.).

1) nr 4318 — plan s y t u a c y j n y części m . C. z 1845 r. ( c z ę ś ć r y n k u , u l i c e — K o w a l s k a , P u ł t u s k a . Psia. Ż y d o w s k a ) ; p r o j e k t d o m u w m. C. z 1814 r. (rzut. s y t u a c j a , e l e w a c j a ) o r a z s p r a w a p o s z e r z e n i a ul. Psiej.

ł) nr 4319 — d a n e o p l a n a c h i o d r y s a c h s p o r z ą d z o n y c h przez Ł u s z c z e w s k i e g o (1858 r . ) o r a z b u d o w a m o s t ó w (1858 r.)

m ) n r 4321) — r e g u l a c j a ulic i p r z e s u n i ę c i a w z a b u d o w i e (1815 r.) oraz b r u k o w a n i e ulic. w i a d o m o ś c i s t a t y s t y c z n e 0 m. C. (1866 r.).

B W Z b i o r z e K a r t o g r a f i c z n y m A r c h i w u m G ł ó w n e g o Akt D a w n y c h :

p l a n y — s y t u a c y j n y i p l a n y a r c h i t e k t o n i c z n e k l a s z t o r u A u g u s l i a n ó w w m. C. (AD, t. 17—1).

C. W P a ń s t w o w y m I n s t y t u c i e Sztuki (klisze):

a) z a m k u (1910 r . ) — baszta ( n r 7764). f r a g m e n t m u r ó w ( n r 7766) i w i d o k o g ó l n y (nr nr 1645 B . i 1646 B ) .

b kościoła f a r n e g o <1910 r.) — nr n r 6605 B. 1648 B 1 6604 B .

c) kościoła p a r a f i a l n e g o <1916 r . ) — nr nr 5666 B 6601 B 6603 B . 6602 B . 6606 B i 1647 B.

d) r z u t y z a m k u z p o c z ą t k u X I X w.

D B i u r o P o m i a r ó w P o w i a t o w e j R a d y N a r o d o w e j w C i e c h a - n o w i e :

plan g r u n t ó w m . C. z 1851 r. w y k o n a n y przez Ł u s z c z e w - skiego.

E. P o w i a t o w e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w M ł a w i e :

zbiór p l a n ó w , fotografii i akt b u d y n k ó w p r z e z n a c z o n y c h n a r o z b i ó r k ę przez N i e m c ó w w l a t a c h 194 —1944.

21) S t r o n c z y ń s k i , op. cit.

24) T a m ż e .

25) T a b e l a miast, wsi i osad K r ó l e s t w a Polskiego, t. 1.

26) St. P a z y r a . S t u d i a z d z i e j ó w miast n a M a z o w s z u od X I I I do p o c z ą t k u X V w., L w ó w 1939. s. 282—305.

27) K u n c e w i c z . P l a n y p r z e g l ą d o w e miast polskich. W a r - s z a w a 1929.

28) St. Ł o z a . Słownik a r c h i t e k t ó w 1 b u d o w n i c z y c h P o l a - k ó w . W - w a 1931. s. 210.

ZA Ą C Z N I K I ZRODf.OWF.

Z a ł ą c z n i k nr 1 Di

J a ś n i e O ś w i e c o n e g o X i ę c i a N a m i e s t n i k a K r ó l e w s k i e g o w K r ó l e s t w i e P o l s k i e m .

c d

W i n c e n t e g o H r a b i K r a s i ń s k i e g o J e n e r a ł — A d i u t a n t a J C K M

P r o ś b a

P o ł o ż e n i m i a s t a C i e c h a n o w a , k t ó r e g o intrat j e s t e m dzie- d z i c z n y m p o s i a d a c z e m , przez k e n n n k t przedr.zy r z ą d o w e j Jest n a j n i e s z c z ę ś l i w s z e .

W r. 1816 K w a t - r a J e n e r a l n a p o d c z a s batalii g o ł y m i ń s k i e j z u p e ł n i e zniszczyła 10 rrrasto, k t ó r e p o t e m z r a b o w a n e było.

Daleki • od wsz"]klef;o snłnwu. nie z n a j d u j e w o k o l i c a c h w a p - na I t e na n a j g w a l t o w n i e j s z ? p o t r z e b y z W a r s z a w y k o ł a m i s p r o w a d z a .

ZuDcłnie rolnicze, ze z b i o r ó w s w o i c h przy tak w i e l k i e j t a n ^ ś c i l e d w i e podatki r z ą d o w e o n ł a c a . a lud zubożały k o s z t o w n y c h m u r o w a ń ponosić nie .i«*' w stanie, gdy t y m c z a - s e m p o d ł u g p o s t a n o w i e n i a WasTeJ N i ą ż ę c e j Mości d a c h y r o z - r z u c a n e i z a k a z n a p r a w y d o m ó w p r z y m u s z a ludność j e g o do r o z e j ś c i a się

Z t y c h p r z y c z y n o s m a l a m się u p r a s z a ć łaski W a s z e j X i ą - ż ę c e j Mości o coTnienie dla m i a s t a C i e c h a n o w a r z e c z o n e g o p o s t a n o w i e n i ! I o ->rzwoł nie tak n a p r a w y jak i b u d o w a n i a n o w y r 1 d o m ó w z d r z e w a 1 pob J a n i a onycfcże d r z e w e m , g d y ż n a w o t d a c h ó w k i tu p n w i c nie ? n a j a . a ja dla moich w ł a s n y c h b u d o w l i i v : w s i a c h o k o l i c z n y c h J e s t e m p r z y m u s z o n y z w a p - n e m i m a j s t r ó w z W a r s z a w y s p r o w a d z a ć

P r z y t e m u z y s k a w s z y t ę laskę W a s z e j X i ą ż ę c e j Mości b ę d ę w s t a n i e d o d a ć l u d n o ś c i f a b r y c z n e j i r ę k o d z i e l c z e j m i a s t u ! g d y ż kilkadziesiąt f a b r y k a n t ó w z a g r a n i c z n y c h m i a ł o z a m i a r tu osiąść, a m u r o w a n i a tak k o s z t o w n e g o w t y c h o k o l i c a c h nikt nie jest w s t a n i e się p o d j ą ć .

C h c i e j Wasza X i ą ż ę c a Mość p r z y j ą ć o ś w i a d c z e n i e m e g o u s z a n o w a n i a , z k t ó r e m m a m h o n o r b y ć Waszej X i ą ż ę c e j Mości N a j n i ż s z y m Sługą

J e n e r a ł W i n c e n t y Krasiński

Dnia 19 Lipca 1825 r.

O p i n o g ó r a , o b w ó d przasnyski, woj. płockie.

( A r c h i w u m G ł ó w n e Akt D a w n y c h . W a r s z a w a ; K o m i s j a R z ą - d o w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h , nr 4314).

Z a ł ą c z n i k n r 2 P r o j e k t , za p o m o c ą k t ó r e g o m i a s t o C i e c h a n ó w w k r ó t k i m c z a s i e będzie m o ż n a l i c z y ć do p i ę k n y c h i p o r z ą d n y c h m i a s t a o b y w a t e l e g r u n t ó w o r n y c h wi- docznie w z r a s t a ć zaczną, stąd Kasa E k o n o m i c z n a s t a - nie się z a m o ż n i e j s z ą bez n a j m n i e j s z e g o u c i e m i ę ż e n i a o b y w a t e l i , a t o w taki sposób.

P o n i e w a ż g r u n t a o r n e na m i e ś c i e C i e c h a n o w i e w z n a c z n e j r o z c i ą g a j ą się o d l e g ł o ś c i , bo przeszło w i o r s t c z t e r y i t o w t r z e c h p o l a c h po w i ę k s z e j części r o z d r o b n i o n e . W y p a d a u s k u t e c z n i ć p o m i a r o n y c h do czego już g e o m e t r a r z ą d o w y pan Łuszczewski Jest p r z e z n a c z o n y m . S k o r o w y m i a r g r u n - tów o r n y c h n a s t ą p i , d e l e g o w a ć u r z ę d n i k a a d m i n i s t r a c y j n e g o i c z ł o n k a s ą d o w e g o , k t ó r y c h t o w y m i e n i o n y c h dwóch u r z ę d - n i k ó w diety przez właścicieli g r u n t ó w z a s p o k o j o n e być m a j ą . N a s t e p n i e z w o ł a ć właścicieli g r u n t ó w i k a ż d e m u oddać t y l e g r u n t u w j e d n y m polu ile miał w t r z e c h p o l a c h (tu n a l e ż y m l e ć u w a g ę na k l a s ę g r u n t u , jeżeli k t ó r y m i a ł lepszą k l a s ę g r u n t u , a d o s t a n i e się o n e m u g o r s z a , w i n i e n w stosunku w i ę c e j d o s t a ć i d e c y z j a od g e o m e t r y i u r z ę d n i k ó w d e l e g o - w a n y c h z a ł e ż y ć w i n n a , bez dals zej r e k l a m a c j i lub ten co o t r z y m a lepszą k l a s ę g r u n t u w s t o s u n k u podług o s z a c o w a n i a winien n a t y c h m i a s t dopłacić). S k o r o taka k l a s y f i k a c j a czyli r o z s e p e r o w a n i e g r u n t ó w n a s t ą p i w ł a ś c i c i e l e t y c h ż e wiele z te- go k o r z y s t a ć b ę d ą . bo ten c o miał np. j e d e n p ó ł w ł ó c z e k w t r z e c h polach dziś będzie miał t r z y półwłóczki obok sie- bie czyli w J e d n y m k a w a l e . Urządzi sobie na t r z e c h p o l a c h i j u ż t a k o w e l e p i e j u p r a w i , lepiej d o p i l n u j e , a t e m s a m e m lepszego s p o d z i e w a ć się może. N a d t o nie zrobi o n e m u nikt szkody. B u d o w l e s w o j e j a k o t o s t o d o ł y , c h l e w y , szopy itp s ł o m ą p o k r y t e w ś r o d k u m i a s t a dziś e g z y s t u j ą c e poprzenoszą czyli p o p r z e s t a w i a j ą na s w o j e g r u n t a , a n a w e t i d o m y miesz- k a l n e p o p r z e s t a w i a j ą O c z y s z c z ą m i a s t o z d a c h ó w słomą po- k r y t y c h . n a j w i ę c e j pożarowi u l e g ł y c h , wzniosą się p r z e d m i e - ścia, f o r m u j ą c kolonie, a lak rolnik w y ł ą c z n i e z a t r u d n i a ć się będzie g o s p o d a r s t w e m nie tak j a k t e r a z p i j a ń s t w e m , bo już o n e m u t r u d n i e j będzie c h o d z i ć d o s z y n k u o c z t e r y w i o r - s t y odległego. Miasto z n a c z n i e się r o z o r z e s t r z e n i . oczyści, zaś d o m y w m i e ś c i e w ł a s n o ś c i ą rolników b ę d ą c e ż ^ j m o w a n e b ę d ą przez r z e m i e ś l n i k ó w I i n n y c h p r o c e d e r z y s t ó w i 10 nie m a ł ą k o r z y ś ć r o l n i k o m przyniesie. I ten t o sposób m o ż e być n a j - łatwiejszy do p o d c i a g n i e n i a g o s p o d a r s t w a miejskiego." u p i ę k - szenia m i a s t a (a później i i n n y c h ) . Położenia t a m y p i j a ń - s t w u . l i c z n y m p r o c e s o m k a r n y m i c y w i l n y m , i szkód w y r z ą - d z o n y c h j e d e n d r u g i e m u , k t ó r z y u z b r a j a i ą się w k!J e i n a - p ę d z a i a g w a ł t e m s w o j e i n w e n t a r z e w zboża i łąki. a n i e - szczęśliwy rolnik n i e m a w zimę z c z e g o ż y ć . co d a ć i n w e n - t a r z o w i . nie m a c z e m z a p ł a c i ć p o d a t k ó w s k a r b o w y c h , a to w s z y s t k o w y n i k a z p i j a ń s t w a i n i e p o r z ą d k u .

P r z e d s t a w i a j ą c y niniejszy p r o j e k t posiada o p r ó c z d w ó c h d o m ó w n a j p i ę k n i e j s z e z a b u d o w a n i a s u m i e n n e , j a k o to sto- d o ł " o 170 łokci d ł u g ą , o t r z e c h k l e p i s k a c h , c h l e w na 40 sztuk b y d ł a , o w c z a r n i ę n a 210 sztuk o w i e c , s t a j n i ę na 18 koni, s i e c z - k a r n i e i spichrz, w s z y s t k o w d o b r y m s t a n i e lecz słomą da- c h y p o k r y t e , o p r ó c z d o m ó w co pod daehówrką I k ł e n c e m , a g o t ó w j e s t e m p i e r w s z y r o z e b r a ć c a l e z a b u d o w a n i e g u m i e n - ne i m g r u n t , gdzie w y z n a c z o n y bodzie, p r z e n i e ś ć i n r z » « t a - wić. Tudzież d o m mieszkalny na t y m ż e , i każdy w ł a ś c i c i e l g r u n t u z o c h o t ą t o u c z y n i t y m b a r d z i e j , k i e d y Rząd tak m i e ć z e c l i - e .

W C i e c h a n o w i e , dnia 12/24 p a ź d z i e r n i k a 1844 r

M a r c i n Zawadzki b y ł y u r z ę d n i k i o b y w a t e l

( A r c h i w u m G ł ó w n e A k t D a w n y c h . W a r s z a w a : K o m i s j a R z ą - d o w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h , nr 4317).

17