Z dziejów polsko-gruzińskich stosunków kulturalnych z połowy XIX wieku : opisy Gruzji Mateusza Gralewskiego

Bohdan Baranowski

Z dziejów polsko-gruzińskich

stosunków kulturalnych z połowy

XIX wieku : opisy Gruzji Mateusza

Gralewskiego

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Humanistyczne 29, 175-182

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA • LUBLIN

PO L SK A • ПОЛЬША . PO L A N D

VOL. X X IX , 16 SECTIO F 1974

I n s ty tu t H istorii U niw ersy tetu Łódzkiego

B o h d a n B A R A N O W S K I

Z dziejów polsko-gruzińskich stosunków kulturalnych z połowy XIX wieku (opisy Gruzji Mateusza Gralewskiego)

И з истории п ол ь ск о-гр узи н ск и х к ул ьтур н ы х отнош ений середины X IX в. (описания Грузии М. Гралевского)

D e l ’h isto ire d es rapports cu ltu rels entre la P ologn e e t la G éorgie v ers la m oitié du X I X e s. (D escription de la G éorgie par M ateusz G ralew sk i)

W lite ra tu rz e polskiej zachow ały się liczne opisy K aukazu, k tó re sta ­ now ić m ogą ciekaw e źródło do histo rii l u b , etn o g rafii tam ty c h krajów . W m inim alnym stopniu by ły one w ykorzystyw an e w dotychczasow ych bad aniach naukow ych. Dopiero w ostatnich latach nastąpiło na ty m polu pew ne ożywienie. W iąże się ono z rozw ojem b adań n a d stosunkam i g ru - zińsko-polskim i w przeszłości. Z tego zakresu ze stro n y gruzińskiej pisali: J a se Cincadze G u ram Zedginidze 2 oraz P olak z pochodzenia S tanisław Rawicz 3, ze stro n y rosyjskiej M ark Żyw ow 4, n ato m iast ze strony polskiej J a n R e y c h m a n 5, M ieczysław I n g lo tfi, W acław K u b a c k i7, Bohdan B ara­ now ski.8

Polska lite ra tu ra z X V II i X V III w. dotycząca K aukazu nie była zbyt

1 J. C i n c a d z e : M a t ie r i a ły k is to rii p o l s k o -g r u z in s k i c h w za im o o tn o s z e n ij X V —X V I I w w ., T b ilisi 1966, s. 99; id.: S to s u n k i p o ls k o - g r u z iń s k i e w X V —X V I I w.,

„P rzegląd O rien ta listy czn y ”, 1960, nr 33, s. 3— 13.

2 G. Z e d g i n i d z e : I z is to rii p o ls k o - r u s s k ic h d ip l o m a t ic z e s k ic h otn o s zen ij

s I r a n o m ( D ie j a ti e ln o s t’ B ogdana G urd żick o g o ), T b ilisi 1971, s. 23.

3 S. R a w i c z : Ż iz’n i t w o r c z e s t w o pols k o g o p o e ta T a d e u s z a Ł a d a -Z a b lo c k o g o

w G ru zii, T b ilisi 1971, s. 28.

4 M. Ż y w o w: P o lsc y p oeci k a u k a s c y (M a te r i a ły bio graficzne), „P am iętn ik L i­ tera ck i”, 1959, t. 50, s. 563—591.

5 M. I n g l o t : P o la c y p is z ą c y na K a u k a z ie w p i e r w s z e j p o ło w i e X I X w., „P a­ m iętn ik L itera c k i”, 1957, t. 46, s. 538— 551.

6 J. R e y c h m a n : K a u k a z , w w yd . zbiorow ym : P o lsk a i P o la c y w c y w il iz a c j a c h

ś w ia t a , t. 1, W arszaw a 1939; id.: P o la c y w górach K a u k a z u do k o ń c a X I X w., „W ier­

ch y ”, 1954, t. 23, s. 19—58; id.: Ze s t o s u n k ó w lite r a c k ic h p o ls k o - g r u z iń s k i c h w X I X w., „P rzegląd H u m a n isty czn y ”, 1961, t. 5, nr 3, s. 119— 124; id.: P o d r ó ż n i c y p o ls cy na

B li s k i m W s c h o d z ie w X I X w .; W arszaw a 1972, s. 176— 247 i in.

7 W. K u b a c k i : M a l w y na K a u k a z i e , W arszaw a 1969, s. 7— 90.

8 B. B a r a n o w s k i : Z n a jo m o ś ć W s c h o d u w d a w n e j P o lsc e do X V I I I w ieku , Łódź 1950, s. 212—214. '

176 B ohdan B aran ow sk i

obfita. Pew ne, nie zawsze zresztą zbyt ścisłe wiadomości o G ruzji i G ru ­ zinach podał w k o m entarzach do tzw. „pam iętników jan c z a ra ” tłum acz języków wschodnich w polskiej służbie dyplom atycznej z pierw szej po­ łowy XVII w., Sam uel O tw inow ski.9 Nie zachow ał się do naszych czasów, zniszczony w okresie d ru g iej w ojny św iatow ej, bardzo ciekaw y opis geo­ graficzny w ybrzeży M orza Czarnego, sporządzony przez polskiego inży­ niera w ojskowego S ebastiana A dersa, k tó ry w latach czterdziestych XVII w., w zw iązku z planam i w ojny z T urcją, w p rze b ra n iu kupca po­ dróżow ał po tam ty ch tere n ac h .10 Dla X V III stulecia pew ne znaczenie m a­ ją łacińskie prace Tadeusza K rusińskiego — polskiego zakonnika p rze b y ­ wającego przez w iele la t n a tere n ie P e rsji i K aukazu.11 Z aw arty ch zostało w nich wiele wiadomości dotyczących stosunków politycznych, gospodar­ czo-społecznych, a także etnograficznych południow ego K aukazu.

W X IX w ieku zarów no G ruzja, jak i przew ażająca część ziem polskich znalazły się pod panow aniem carskim . Nic więc dziw nego, że w zajem ne stosunki pom iędzy p rzedstaw icielam i obu narodów poczęły staw ać się coraz to bliższe. W ielu Polaków znalazło się na K aukazie, szczególnie w la ­ tach 1830— 1860, i odw rotnie — spora liczba G ruzinów p rzeb y w ała na ziem iach polskich. W o kresie w ojen prow adzonych z góralam i północnego K aukazu w ładze carskie w ysyłały tam w cielonych do rosyjskiego w ojska Polaków z K rólestw a Polskiego, ja k rów nież z te re n u U k rainy, B iałorusi i Litw y. W edług oceny pam iętn ik arzy polskich z tego okresu, w szeregach arm ii carskiej na K aukazie przebyw ało wówczas stale od 20 do 50 tysięcy Polaków, k tórzy stanow ili około 20—30% żołnierzy i oficerów garnizonów kaukaskich. Prócz tego pew na liczba Polaków znajdow ała się ta m w c a r­ skiej służbie cyw ilnej, p racu jąc jako lekarze, inżynierow ie, czy naw et zw ykli urzędnicy. '

Inteligencja polska liczna była n a K aukazie szczególnie w latach 1830— 1860. P rzew ażającą część m łodzieży polskiej zaangażow anej w różnego rodzaju akcjach patrio tyczny ch w y syłały w ładze carskie n a K aukaz i w cie­ lały do szeregów w ojska. W śród nich sporo było ludzi uzdolnionych, do­ skonale w ładających piórem . W garnizonach kaukaskich, szczególnie w Tbilisi, działała silna polska gru p a literacka.

Dla bad ań nad h isto rią lub etn o g rafią K aukazu znaczną w artość po ­ siadają liczne polskie pam iętn ik i lu b opisy ty ch krajów . Stosunkow o n a j­

9 P a m i ę tn i k i janczara, K rak ów 1912, s. 261. Z nacznie c iek a w szy m ateriał z a w ie ­ rała kopia, która zn ajd ow ała się w zbiorze ręk o p isó w B ib lio tek i N arod ow ej w W ar­ sza w ie (sygnatura: Pol.F.IV .100), która u leg ła zn iszczen iu w 1944 r.

10 Opis S eb astian a A dersa zn ajd ow ał się w d ziale ręk o p isó w B ib lio tek i K ra ­ siń sk ich w W arszaw ie (nr 2983). R ów nież i on u leg ł zn iszczeniu w 1944 r.

11 T. K r u s i ń s k i : T ragica v e r t e n t i s belli p ers ici h istoria p e r r e p e r t i t a s clades

Z d ziejó w p o lsk o -g ru ziń sk ich stosu n k ów kulturalnych.., ₁₇₇

liczniejsze są opisy północnego K aukazu, gdzie w carskiej służbie wojsko­ w ej przebyw ało w ielu Polaków. W ielu polskich autorów opisyw ało rów ­ nież G ruzję. K ilk a drob n ych szczegółów podał S tanisław Nowacki, w zięty do niew oli podczas w ojen napoleońskich i w y słan y na K aukaz.12 Z tych sam ych m niej w ięcej czasów pochodzi n iezbyt zresztą ciekaw y opis je­ zuity Józefa S u ry n a .13 Trochę później, około 1830 r. pisała o ty m k ra ju n iejak a P a u lin a K .14 Sporo ciekaw ych opisów G ruzji dał Leon Janiszew ­ ski 1S, k tó ry o dgryw ał dość dużą rolę w życiu k u ltu ra ln y m Tbilisi w latach czterdziestych X IX w. Z kolei w ym ienić m ożna opisy K saw erego P ie­ traszkiew icza 16, A dam a Id zk o w sk iego 17, H en ryka D zierżka 18, Ja n a Za­ łuskiego 19, W incentego D aw ida 20, Ju liu sza S tru ty ń sk ieg o 21, M ichała Bu-

tow t-A ndrzejkow icza 22, W ładysław a Strzelnickiego 23, czy też trochę póź­ niejsze R om ualda K lonow skiego.24 Specjalną uw agę należałoby może zwrócić na opisy G ruzji, jakie dał K azim ierz Łapczyński — postać nad ­ zw yczaj in teresu jąca: nie ty lk o w y b itn y botanik, k tó ry zajm ow ał się b a­ daniam i nad roślinnością K aukazu, ale rów nież doskonały znaw ca lite ­ ra tu r y gruzińskiej, k tó ry na język polski tłum aczył znakom ite dzieło Szoty Rustaw elego.25

12 S. N o w a c k i: P o d r ó ż e do G eorgii w cza sie m o j e j n ie w o l i w R osji o d b y t e

w r o k u 1813, 1814 i 1815, P oznań 1833.

13 L ist k sięd za J ó zefa S u ryn a T. J. op isu jący podróż z M osdoku przez góry K aukaz ku m ia stu T y flis, „M iesięcznik P o ło ck i”, 1818.

14 P a u lin a K.: W s p o m n ie n i a z G ru zji, „N iezap om in ajk a”, W arszaw a 1839. 15 L. J a n i s z e w s k i : O b r a z y i m y ś l i z p o d r ó ż y do T y flisu z 1841 r. o d b y t e j , „R ubon”, 1849, t. 10; P i e l g r z y m k a do m o g i ł y A l e k s a n d r a G r i b o j e d o w a na górę św.

D a w i d a w T yflisie, „B ib liotek a W arszaw sk a”, 1843, t. 3. Por M. I n g i o t : J a n is z e w s k i Leon (1810— 1861) [w:] P o ls k i S ł o w n i k B io g ra f iczn y, t. 10, W rocław 1962— 1964,

s. 525—526.

16 K. P i e t r a s z k i e w i c z : W y j ą t k i z n ie d r u k o w a n y c h d o tą d p a m i ę tn i k ó w , „D ziennik D om ow y”, 1841.

17 A. I d z k o w s k i: W s p o m n ie n i a K a u k a z u , „B ib liotek a W arszaw ska”, 1943, t. 2. 11 H. D z i e r ż e k : W s p o m n ie n ia K a u k a z u , „A th en aeu m ” 1843, t. 4.

18 J. Z.[a ł ę s k i]: T y f li s , „D ziennik W arszaw sk i”, 1854, nr 65 i in.

20 W. D a w i d: W s p o m n ie n i a z p o d r ó ż y i w y c i e c z e k po K a u k a z ie , „B iblioteka W arszaw sk a”, 1854, t. 3, 1855, t. 2.

21 J. S t r u t y ń s k i : M iscellanea, W ilno 1855; K i l k a badań geolo gicznych i d z i e ­

j o w y c h K a u k a z u , B erlin 1857.

22 M. B u t o w t - A n d r z e j k o w i c z : S z k i c e K a u k a z u , t. 1— 2, W arszaw a 1853. 23 W. S t r z e l n i c k i : S z k i c e K a u k a z u , Ż ytom ierz 1860.

24 R. K 1 o n o w s k i: W y c i e c z k i po K a u k a z i e i G ru zji, „T ygodnik Ilu stro w a n y ”, 1875, t. 1.

25 A. Ś l u s a r s k i : K a z i m i e r z Ł a p c z y ń s k i . W s p o m n ie n i a p o śm ie rtn e , „W szech­ ś w ia t”, 1893, t. 12, nr 1, s. I— 4; A. Z a l e s k i : K a z i m i e r z Ł a p c z y ń s k i . K i l k a s łó w

w s p o m n i e ń , „P am iętn ik T ow arzystw a T atrzań sk iego”, 1893, t. 14, s. 71— 77; W. E.

R a d z i k o w s k i : P r z y c z y n e k do w s p o m n i e ń o ś.p. K a z i m i e r z u Ł a p c z y ń s k i m , „P a­ m iętn ik T ow arzystw a T atrzań sk iego”, 1905, t 26, s. 35—43.

178 Bohdan B aranow ski

Ze w szystkich polskich p am iętników i opisów K aukazu z tego okresu najw ażniejsze znaczenie m a niedoceniona w dotychczasow ych badaniach książka M ateusza G ralew skiego, w y d an a d ru k iem dopiero w 1877 r. pod ty tu łem K a u ka z, z po d ty tu łem O pisanie kraju. Ludność. Z w ycza je i o b y ­

czaje,26 K siążka ta poprzedzona zcstała zresztą szeregiem a rty k u łó w tego

au to ra o tem atyce gruzińskiej.27

A utor opisu zasługuje na specjalną uwagę. U rodził się on w 1826 r. w e wsi M azew niedaleko Łęczycy. B ył synem prostego chłopa i jego p raw d zi­ we nazw isko brzm iało G rala. M łodym chłopcem , zdradzającym już od dzieciństw a niepospolite zdolności, zainteresow ał się dzierżaw ca w si M a­ zew, jeden z pow ażniejszych uczonych z pierw szej połow y X IX w., p ro ­ fesor praw a u n iw ersy tetu w arszaw skiego, W acław A leksander M aciejow ­ ski.28 Dzięki niem u M ateusz G rala oddany został do szkoły w Łęczycy, w k tó re j zapisano go pod nazw iskiem G ralew skiego. Jak o 17-letni chłopiec aresztow any w 1843 r. za działalność patrio tyczn ą, w y słan y został w 1844 r. do służby w ojskow ej na K aukaz, gdzie p rzeb yw ał przez 12 la t (1844— 1856). Po pow rocie do W arszaw y b rał żyw y udział w p racach ko nspiracyjnych, publikow ał w iele pism , odegrał dość dużą rolę w pow staniu styczniow ym , po którego u pad k u przebyw ał n a em igracji w zachodniej Europie. N astęp ­ nie w rócił do Galicji, gdzie zajm ow ał się badaniam i etnograficznym i i tam w ydał sw oją książkę o K aukazie. Z m arł w 1891 r .29

T rudno jest dokładnie ustalić, w jakich latach G ralew ski przebyw ał w G ruzji. Podczas swego dw unastoletniego pobytu n a K aukazie stosu n­ kowo najd łu żej zatrzy m ał się w D agestanie, k tó ry był wówczas tea tre m działań w ojennych. K ilkakrotn ie baw ił przez dłuższy czas w Tbilisi, zw ie­ dził dość dokładnie znaczną część G ruzji, a n aw et A zerbejdżan i A rm enię. W opisach G ruzji G ralew ski sporo m iejsca pośw ięcił sy tu acji ludu gruzińskiego. Z n ieu k ry w an ą sy m p atią pisał o ciężkim położeniu g ru ziń ­ skiego chłopa: „L ud pozostaw ał w niew oli. F eudałow ie się o niego nie upom inali, a w ładze też o niego nie d b a ły ”.30 W n o tatk a ch swoich z za­ chw ytem pisał o uczciwości gruzińskiego chłopa: „O byczaje jego pozostały też sam e p raw ie co i daw niej [...] Liczba p rzestępstw zw yczajnych byw a

26 M. G r a l e w s k i : K aukaz. W spom nienia z d w u n a sto le tn ie j niew oli. O pisanie kra ju . Ludność. Z w yc za je i obyczaje, L w ó w 1877, ss. 560.

27 M. G r a 1 e w s k i: K ilk a słów o G ruzinach, „ B raterstw o”, 1865, t. 3; B en d lik on 1865; Polacy na K aukazie, „D zien n ik L itera c k i”, 1869; G ruzja z O setią, „S ob ótk a”, 1875, t. 3.

28 J. B a r d a c h : W acław A le ksa n d e r M a ciejow ski i jego w spółcześni, W rocław 1971, s. 299—307; W kręg u W acław a M aciejow skiego, „K w artaln ik H isto ry cz n y ”, 1972, t. 79, s. 371— 378.

28 J. R e y c h m a n , M. T y r o w i c z : G ralew ski M ateusz [w:] P olski S ło w n ik B iograficzny, t. 8, W rocław 1959, s. 540— 541.

Z d ziejów p o lsk o -g ru ziń sk ich stosu n k ów kulturalnych... ₁₇₉

bardzo m ala [...] Nie słychać p raw ie o złodziejstw ie lub rozbojach. Domy u G ruzinów , n aw et w Tyflisie, nie zam yka się n a żadne zam ki”.*1 Pisał 0 ru chach chłopskich w M ingrelii po zakończeniu w ojny krym skiej, któ re stłum ione zostały przez w ojsko sprow adzone na prośbę księżnej D adiani, a także o ruchach chłopskich w Sw anetii.

Z achw ycony gru ziń sk ą pieśnią ludow ą G ralew ski — człowiek o dużych uzdolnieniach poetyckich — dokonał k ilk u przekładów jej na język polski. Z pew nością są to jedne z najciekaw szych przekładów poezji gruzińskiej n a język polski. Chociaż nie w iem y, w jak im stop niu tłum acz opanow ał język gruziński, m ożna jed n ak przypuszczać, że znajom ość ta była raczej dość słaba i że tłu m aczy ł on tek sty pieśni za pośrednictw em języka ro sy j­ skiego, a nie bezpośrednio z gruzińskiego na polski. W arto jeszcze dodać, że w sw ym opisie G ru zji zam ieścił duże fra g m en ty z R ustaw elego.

Sporo m iejsca pośw ięcił G ralew ski opisom życia stolicy G ruzji i jej historii. Z w racał w nich uw agę n a pom ieszanie różnych stylów budow nic­ tw a w a rc h ite k tu rz e m iasta, gdzie w ystępow ały obok siebie: typow e bu­ dow nictw o kauk ask ie i typow o zachodnioeuropejskie. O pisyw ał G ralew ­ ski „cytadelę T y flisu ” — zam ek m etechski, sobór sioński i in ne cerkw ie. Ze zrozum iałych przyczyn tro ch ę w ięcej uw agi pośw ięcił kościołowi k ato ­ lickiem u, k tó ry w ty m m ieście istn iał od X IV w. B ył to wówczas zw ykły d rew n ian y budynek, w edług G ralew skiego, bardzo podobny do w iejskich kościołów polskich, obsługiw any ongiś przez zakonników w łoskich z za­ konu kapucynów . W ty m okresie, gdy G ralew ski baw ił w Tbilisi, znajdo­ w ali się p rzy nim księża polscy i orm iańsko-katoliccy. W bardzo dokładny 1 obrazow y sposób opisyw ał G ralew ski łaźnie w tym mieście oraz specy­ ficzne znaczenie, jak ie odgryw ały one w życiu tow arzyskim stolicy G ruzji. Sporo m iejsca w sw ych pam iętnikach poświęcił G ralew ski opisom życia k u ltu raln eg o stolicy G ruzji. P isał o w y d aw anych ta m czasopism ach g ru ­ zińskich. Z dużym uznaniem odnosił się do działalności literack iej A le­ k san d ra Czawczawadze, G rzegorza O rbelianiego, czy Georgiego E rista- wiego. W ciekaw y sposób p rzedstaw ił rozm owy, jak ie prow adził w Tbilisi z jedny m z przedstaw icieli m łodej rad y k alizu jącej inteligencji gruzińskiej. Nie chcąc narazić go na re p re sje ze stro n y w ładz carskich, G ralew ski nie w ym ienił jego nazw iska, lecz podał tylko pierw sze lite ry , m ianow icie „Dż”. Z w racał uw agę na pew ną p aralelę istn iejącą pom iędzy h isto rią Polski a h isto rią G ruzji. Tym, co n a jb a rd zie j interesow ało przedstaw iciela r a ­ d y k aln ej in teligen cji gruzińskiej, b y ła h isto ria pow stań polskich oraz pro­ pagandy prow adzonej w śród polskich m as ludow ych. Z rela cji G ralew ­ skiego w yraźnie widać, jak dużą sym p atią cieszyli się wówczas Polacy w postępow ej opinii gruzińskiej. W swej książce G ralew ski zamieścił

180 B ohdan B aran ow sk i

wzm ianki o istniejących w stolicy G ru zji szkołach, o tym , ja k m ało było w nich nauczycieli Gruzinów . P rzedm iotem jego uw agi było rów nież życie k u ltu ra ln e O rm ian w Tbilisi, a więc w ydaw ane ta m książki orm iańskie i czasopisma 32.

G ralew ski dość dużo pisał o życiu Polaków w stolicy G ruzji, gdzie przebyw ało wówczas bardzo w ielu zarów no w ojskow ych, jak i cywilów. Jak o ciekaw ostkę m ożna podać, że w tam ty m o kresie n iekiedy spotkać m ożna było na w ielojęzycznych szyldach zn ajdu jących się n a d w ejściam i

do zakładów gastronom icznych, rów nież i napisy w języku polskim . W Tbilisi i w innych m iastach, w k tó ry ch znajdow ały się w iększe g a r­ nizony wojskowe, funkcjonow ały wówczas zakupione za w spólne p ien ią­ dze przebyw ających ta m Polaków dość duże n aw et biblioteki z polskim i książkam i. W oficjalnych kalen darzach w ydaw anych w d ru k a rn i n a m ie st­ nictw a w ykazy św iąt rzym sko-katolickich podaw ane b y ły w języku pol­ skim. P rzeb y w ający dość licznie w Tbilisi m łodzi polscy pisarze i poeci m ieli zam iar w ydaw ać tam pism o litera c k ie w języku polskim . Ze w zglę­ du jed nak na obaw y przed cenzurą i niech ętn e stanow isko w ładz carskich p ro je k t ten nie został zrealizow any.33

G ralew ski podaw ał też inform acje o śladach daw nych żyw ych stosu n­ ków handlow ych, jak ie łączyły Polskę z k ra ja m i K aukazu. Oto jeszcze w połowie X IX w. dość często m ożna było znaleźć polskie m o n ety z X V II w ieku, szczególnie z w izerunkam i k ró la polskiego Z y g m u n ta III. U je d ­ nego z jubilerów w idział całe naczynie ty c h m onet przeznaczonych do sto ­ pienia, z k tó ry ch n a b y ł kilkanaście sztuk.34 W spom inał też o napisie w ję ­ zyku łacińskim , jaki znajdow ał się n a k am ien iu w m urow an ym w m eczecie w okolicach Szem achy: Polonus Joannes D em bouscius fe c it 1618 („zbudo­ w ał P olak J a n D em bow ski w 1618 r . ”)-35

Ciekaw e były uwagi* G ralew skiego o przyjaźni, jaka łączyła G ruzinów i Polaków odbyw ających służbę w w ojsku carskim . Ze szczególnie dużą sy m p atią odnosił się do Polaków służących w okresie w o jny krym sk iej n a północnym K aukazie g en erał O rbeliani. G dy po zdobyciu Sew astopola przez w ojska fran cu sk ie i angielskie w carskim w o jsku robiono Polakom szykany, posądzając ich o s k ry te sym patie dla F ran cji, g e n e ra ł O rbeliani w bardzo zdecydow any i energiczny sposób sta n ą ł w obronie niesłusznie szykanow anych oficerów i żołnierzy polskiego pochodzenia. Jego też opie­ ce bardzo dużo zaw dzięczali Polacy przeb yw ający w garnizonach północ­ nego K aukazu.

32 Ibid., s. 366—376. 33 Ibid., s. 519—520. 34 Ib id., s. 319. 33 Ibid., s. 330.

Z d ziejó w p o lsk o -g ru ziń sk ich stosu n k ó w k ulturalnych... ₁₈₁

C iekaw e w iadom ości podaw ał G ralew ski o tym , z jak ą dużą sym patią p rzyjm o w an i byli w G ruzji w latach 1831— 1832 żołnierze polscy — uczest­ nicy pow stania listopadow ego, k tó rzy n astęp n ie przym usow o zostali w cie­ leni do carskiej arm ii. A chociaż działo się to n a kilkanaście la t przed przybyciem G ralew skiego na K aukaz, w spom nienia sym patii, jak ą darzyło społeczeństw o gruzińskie polskich bojow ników o spraw ę postępu społecz­ nego, b y ły bardzo silne.

P ra ca M ateusza G ralew skiego przynosi olbrzym i m ate ria ł do historii i etnografii zarów no G ruzji, ja k i innych k ra jó w k aukaskich połowy X IX w., p raw ie zupełnie nie w yzyskany przez n a u k ę radziecką.3*

P o w ojnie k ry m sk iej, a szczególnie po 1860 r., liczba Polaków p rzeby ­ w ających n a K aukazie dość pow ażnie zm niejszyła się. N aw iązane już dość bliskie stosunki gruzińsko-polskie nadal zacieśniały się. We w zajem nych k o n tak ta ch literack ich i naukow ych dość dużą ro lę odgryw ał pochodzący z W rocław ia A rtu r Leist, k tó ry m im o niem ieckiego nazw iska w yraźnie akcentow ał swe polskie pochodzenie. B ył on au to rem nadzw yczaj cieka­ w ych opisów G ruzji 37, a jego działalność zasługuje z pew nością na m ono­ graficzne b adan ia zarów no ze stro n y polskiej, jak i gruzińskiej.

Pod koniec X IX i w początkach X X w. polskie opisy K aukazu i p a­ m iętnik i z p o b y tu w tam ty c h k ra ja c h p o jaw iają się rzadziej, chociaż w li­ te ra tu rz e polskiej n ad al u k azu je się sporo p rac dotyczących tem aty k i k aukaskiej. Ze w zględu n a ciekaw y m ate ria ł z zakresu h isto rii i etnografii G ru zji należy w spom nieć o opisach z podróży doskonałego botanika E dw arda S tr u m p f a 38 oraz lite ra ta W acław a Rogowicza.39 W arto także w spom nieć o podróży na K aukaz znakom itego polskiego pisarza W a­ cław a Sieroszew skiego, późniejszego prezesa Polskiej A kadem ii L ite­ ra tu ry . B ył on m iędzy innym i a u to re m nadzw yczaj ciekaw ego arty k u łu , pisanego z w ielką sy m p atią do G ruzinów , w ydanego pod dość znam ien­ n y m ty tu łe m „D aleki k ra j, o k tó ry m w iedzieć coś trzeb a — G ru z ja ”.40

Р Е З Ю М Е

В польской литературе сохран и ли сь многочисленны е описания К авк аза, к о­ торы е могут сл у ж и ть ценны ми источниками для и зуч ен и я истории и этнограф ии этой страны. Б ольш ая и х часть бы ла создан а в 1830— 1860 гг., когда на К авк аз прибы вало много поляков, насильственно забран н ы х в царскую армию за па­

36 Por. np. M. K o s w i e n: M atieriały po istorii etnografii K a w ka za w ru ssk o j na u kie,„K aw k azsk ij E tn ograficzesk ij S b orn ik ”, 1955, t. 1 i in.

37 A. L e i s t: S zk ice z G ru zji,W arszaw a 1886.

38 E. S t r u m p f: O brazy K a u k a zu . K a r tk i z podróży, W arszaw a 1900. 39 W, R o g o w i c z : M ozajka ka u k a sk a , W arszaw a 1905.

40 W. S i e r o s z e w s k i : D aleki k ra j, o k tó r y m w iedzieć coś trzeba — G ruzja,

182 B ohdan B aran ow sk i триотическую деятельность. Одним и з н аи бол ее ин тересн ы х п ол ь ск и х описаний К авк аза, а особенно Грузии, является книга радикального политического и о б ­ щ ественного дея тел я М атеуш а Гралевского, пребы вавш его на К а в к а зе в 1844— 1856 гг. П осле возвращ ения на родину Гралевский принимал уч асти е в восста­ нии 1863 года, потом эмигрировал. Он написал о К ав к азе н еск ол ь к о книг, и з которы х самой значительной нам к а ж ется книга „К авк аз”, и здан н ая во Л ьвове в 1877 г. Много страниц в этой книге посвящ ено Грузии. Гралевский описы вал страну, е е ж и т ел ей , много внимания уд ел я я этнограф ии Грузии и подчеркивая распространенны е среди грузинск ой интеллигенции середины X IX век а р ади ­ кальны е настроения. , R É S U M É

Dans la littér a tu re p o lo n a ise on tro u v e p lu sieu rs d escrip tion s d e la C aucasie, pouvant êtr e u n e sou rce im p ortan te pour la co n n a issa n ce d e l ’h isto ire et d e l’e th n o ­ graphie d e c es pays. L e p lu s grand n om b re d e ces d escrip tion s d aten t d e 1830 â 1860, quand p lu sieu rs P olon ais, in corp orés dans l ’a rm ée tsa rien n e pour le u r a c tiv ité p a ­ triotique, séjo u rn a ien t en C aucasie. U n e des d escrip tion s p lu s in té r e ssa n te s de cette, région, et su rtou t d e la G éorgie, est co n ten u e d an s le liv r e de M ateu sz G ralew sk i, a c tiv iste p olitiq u e rad ical et so cia liste polonais. Son au teu r y séjo u rn a it d e 1844 à 1856. D ès son retou r dans le p a y s il p ren a it part dans l ’in su rrectio n de 1863, en su ite il a ém igré. Il a écrit p lu sieu rs tr a v a u x sur la C aucasie, dont le p lu s im p o r­ tan t est celu i qui a é té p u b lié à L v o v en 1877 et in titu lé Caucasie. D an s c e liv r e , l’au teu r a consacré b eau cou p de p la c e à la G éorgie. Il d écriv a it le p a y s e t se s habitants, il s ’in téressa it a u x p rob lèm es eth n ograp h iq u es, il a ttira it l ’a tte n tio n sur le s ten d an ces rad icales rép en d u es dans le m ilieu des in te lle c tu e ls g éo rg ien s v e r s la m oitié du X IX e s.