POSTĘPOWANIA NASTĘPCZE
1. Istotą postępowań następczych jest załatwienie kwestii związanych lub wynikających z prawomocnego orzeczenia. Nie mają one jednak charakteru postępowań kontrolnych i nie polegają na kontroli prawomocnego postępowania. W postępowaniu w Sprowie o ułaskawienie chodzi o rozważenie okoliczności, które wystąpiły po wydaniu wyroku (art. 563 KPK). W postępowaniu w sprawie o odszkodowanie i zadośćuczynienie z tytułu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania i zatrzymania chodzi o rozważenie wykonania wobec oskarżonego w całości lub w części kary lub środka karnego, których nie powinien ponieść oraz wykonania wobec niego oczywiście niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Stwierdzenie niesłuszności wykonania kary, środka karnego lub innych środków musi nastąpić w wyniku rozpoznania kasacji lub wznowienia postępowania w inny sposób wskazany w ustawie, dopiero wówczas będą spełnione przesłanki do dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia (art. 552§1 KPK).
Do postępowań następczych zalicza się: postępowanie w sprawie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, postępowanie w sprawie odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, postępowanie w sprawie ułaskawienia i postępowanie w sprawie wyroku łącznego (orzeczenia kary łącznej w wyroku łącznym).
W literaturze przedmiotu wymienione postępowania charakteryzowane są niejednolicie. Przyjmuje się, że postępowanie w sprawie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego należy zaliczyć do postępowań korekcyjnych obok kasacji i wznowienia postępowania, a pozostałe do postępowań następczych. Uznaje się też, że żadne z wymienionych postępowań nie ma charakteru kontrolnego, a ich celem jest wywołanie różnych konsekwencji prawnych. Niektórzy autorzy postępowanie w sprawie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego omawiają wraz z warunkowym umorzeniem.
2. Postępowanie w sprawie ułaskawienia.
Ułaskawienie jest to indywidualny akt łaski skierowany do skazanego, który na podstawie art. 139 Konstytucji RP przysługuje Prezydentowi RP.
W okresie przedwojennym zakres prawa łaski był opisany wprost w obowiązujących przepisach. Ówczesne regulacje pozwalały Prezydentowi RP na darowanie lub łagodzenie kary lub uchylanie (darowanie) skutków skazania (art. 47 Konstytucji marcowej 1921 r. oraz art. 69 ust. 1 Konstytucji kwietniowej z 1935 r. Przepisy obowiązującej Konstytucji wyraźnie
wyłączają możliwość ułaskawienia osób skazanych przez Trybunał Stanu. Prezydent RP ma swobodę w kształtowaniu prawa łaski i nie jest w tym zakresie związany przepisami regulującymi rozmiar kar czy też zakres ich wykonywania, z tym, że ułaskawienie nie może dotyczyć skutków cywilnych zawartych w wyroku (np. odszkodowania), gdyż nie można naruszać prawomocnie nabytych praw osób trzecich.
Ułaskawienie może nastąpić np. przez:
1) darowanie w całości kary lub karnych skutków skazania w wyniku łaski całkowitej;
2) warunkowe zawieszenie wykonania kary, niezależnie od przesłanek przewidzianych w ustawie, czy też zmianę kary na łagodniejszą, nawet, jeśli przepisy nie przewidują możliwości jej wymierzenia za dane przestępstwo;
3) łagodzenie skutków kary, czyli zmniejszenie wymiaru kary lub środka karnego, darowanie lub zmniejszenie obowiązków nałożonych na skazanego przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary bądź przy warunkowym przedterminowym zwolnieniu.
Ułaskawienie ma przede wszystkim powodować, aby wymierzona i wykonana kara nie była niesprawiedliwa, niehumanitarna i nieracjonalna. Słusznie wskazuje się też w judykaturze, że akt łaski powinien być stosowany tylko wtedy, gdy wymagają tego względy humanitaryzmu i sprawiedliwości, a nie można im uczynić zadość w drodze postępowania sądowego. Niekiedy przyjmuje się, że Prezydent RP w ramach prawa łaski może skorzystać z abolicji indywidualnej, czyli uwolnić od odpowiedzialności jeszcze przed prawomocnym skazaniem. Trafny jest jednak pogląd, że na praktykę w tym zakresie powinna mieć wpływ tradycja konstytucyjna związana z brakiem możliwości stosowania abolicji indywidualnej w postaci ułaskawienia, gdyż nie przewidywały tego obie przedwojenne konstytucje. Trafnie stwierdza się, że abolicja indywidualne stanowi przedwczesną i niedopuszczalną ingerencją w wymiar sprawiedliwości, gdyż prawo łaski może być stosowane wówczas, gdy funkcje organów wymiaru sprawiedliwości są już całkowicie spełnione. Podkreśla się, że co do zasady podstawą ułaskawienia powinny być okoliczności, które wystąpiły po wydaniu wyroku, a nie przed wydaniem wyroku. Indywidualna abolicja nie powinna być stosowana, gdyż w ten sposób osoba, wobec której jest stosowana omawiana instytucja, zostaje pozbawiana prawa do sądu (art. 45 Konstytucji RP, art. 6 EKPC, art. 14 MPPOiP).
Ułaskawiony nie będzie miał możliwości uzyskania sądowego rozstrzygnięcia w przedmiocie zasadności oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że ułaskawienie jest dopuszczalne jedynie wobec osoby, co do której
prawomocnie rozstrzygnięto już kwestię odpowiedzialności karnej (uchwała SN (7) z 31.05.2017r., I KZP 4/17, OSNKW 2017, nr 7, poz. 32).
Postępowanie ułaskawieniowe może być wszczęte:
1) na wniosek uprawnionego podmiotu;
2) z urzędu.
Podmiotami uprawnionymi do złożenia prośby o ułaskawienie skazanego są: on sam, osoba uprawniona do składania na jego korzyść środków odwoławczych, krewni w linii prostej, przysposabiający lub przysposobiony, rodzeństwo, małżonek i osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu (art. 560§1 KPK). Prośbę o ułaskawienie wniesioną przez osobę nieuprawnioną lub niedopuszczalną z mocy ustawy sąd pozostawia bez rozpoznania.
Osoba, która wniosła prośbę o ułaskawienie, może ją cofnąć (art. 560§1–3 KPK).
Z urzędu postępowanie może wszcząć Prokurator Generalny (art. 567§1 KPK).
Prokurator Generalny wszczyna obligatoryjnie postępowanie ułaskawieniowe na polecenie Prezydenta RP (art. 567§1 KPK). W takim wypadku, Prokurator Generalny przedstawia Prezydentowi akta sprawy lub wszczyna z urzędu postępowanie o ułaskawienie (art. 567§2 KPK).
Prośbę o ułaskawienie przedstawia się sądowi, który wydał wyrok w pierwszej instancji. W wypadku wyroku przejętego do wykonania w Rzeczypospolitej Polskiej prośbę o ułaskawienie przedstawia się sądowi, który orzekł w pierwszej instancji o przejęciu wyroku do wykonania (art. 561§1 i 1a KPK). Sąd powinien rozpoznać prośbę o ułaskawienie w ciągu 2 miesięcy od daty jej otrzymania (art. 561§2 KPK). Jeżeli prośba zostanie złożona bezpośrednio Prezydentowi RP, wówczas Prezydent decyduje, czy nadać prośbie zwykły bieg i przekazać do sądu pierwszej instancji, czy zażądać akt sprawy wraz z opiniami sądów bez zwracania się o opinię (art. 565§2 w zw. z art. 567§1 i 2 KPK).
Sąd rozpoznaje prośbę o ułaskawienie w takim samym składzie, w jakim orzekał (tzn.
odpowiadający liczbą sędziów i ławników składowi orzekającemu w sprawie będącej przedmiotem ułaskawienia). W miarę możliwości w skład sądu powinni wchodzić sędziowie i ławnicy, którzy brali udział w wydaniu wyroku, tj. ten sam skład (art. 562§1 KPK).
Rozpoznając prośbę o ułaskawienie, sąd powinien wziąć pod uwagę zachowanie się skazanego po wydaniu wyroku, rozmiary wykonanej już kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne, naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, a przede wszystkim szczególne wydarzenia, jakie nastąpiły po wydaniu wyroku (art. 563 KPK).
Sąd, który orzekał w pierwszej instancji, może zakończyć postępowanie w następujący sposób:
1) jeżeli w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał tylko sąd pierwszej instancji i wyda on opinię pozytywną, przesyła wtedy Prokuratorowi Generalnemu akta sprawy lub niezbędne ich części wraz ze swoją opinią, a w razie braku podstaw do wydania opinii pozytywnej – pozostawia prośbę bez dalszego biegu (art. 564§1 KPK);
2) jeżeli w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał sąd odwoławczy – przesyła mu akta lub niezbędne ich części wraz ze swoją opinią (art. 564§2 KPK).
Ustawa przewiduje odmienny tryb postępowania, jeżeli w sprawie będącej przedmiotem ułaskawienia orzekał sąd odwoławczy. W takiej sytuacji, sąd pierwszej instancji po wydaniu opinii, niezależnie od jej treści, zawsze przekazuje sprawę sądowi odwoławczemu. Sąd odwoławczy pozostawia prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy, gdy wydaje opinię negatywną, a opinię taką wydał już sąd pierwszej instancji; w innych wypadkach sąd odwoławczy przesyła Prokuratorowi Generalnemu akta wraz z opiniami (art.
564§3 KPK). Jeżeli prośbę o ułaskawienie choćby jeden sąd zaopiniował pozytywnie, Prokurator Generalny przedstawia Prezydentowi RP prośbę o ułaskawienie wraz z aktami sprawy i swoim wnioskiem (art. 565§1 KPK).
Co do zasady złożenie prośby o ułaskawienie nie wstrzymuje wykonania prawomocnego orzeczenia. Przyjmując jednak, że szczególnie ważne powody przemawiają za ułaskawieniem, zwłaszcza, gdy uzasadnia to krótki okres pozostałej do odbycia kary, sąd wydający opinię oraz Prokurator Generalny mogą wstrzymać wykonanie kary lub zarządzić przerwę w jej wykonaniu do czasu ukończenia postępowania o ułaskawienie (art. 568 KPK).
Postępowanie ułaskawieniowe wszczęte z urzędu może mieć następujący przebieg:
1) Prokurator Generalny żąda przedstawienia sobie akt sprawy z opiniami sądów;
2) Prokurator Generalny przedstawia akta sprawy bez zwracania się o opinię.
Prokurator Generalny wszczyna postępowanie ułaskawieniowe z własnej inicjatywy (art. 567§1 KPK) lub zawsze, gdy Prezydent tak zdecyduje (art. 567§2 KPK). Podstawą wszczęcia postępowania może być każda informacja świadcząca o takiej konieczności.
Prezydent RP nie musi dysponować opiniami sądów. Nie jest też związany treścią opinii sądowych i sugestii Prokuratora Generalnego zawartych w przedłożonym wniosku.
3. Orzekanie kary łącznej.
Kara łączna jest orzekana w sytuacji, gdy:
1) sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw,
2) za przestępstwa wymierzono kary tego samego rodzaju lub inne podlegające łączeniu.
Podstawą kary łącznej są podlegające wykonaniu w całości lub części kary lub kary łączne za przestępstwa wymienione powyżej. Podstawą wymierzenia kary łącznej nie może być kara wymierzona za przestępstwo popełnione po rozpoczęciu, a przed zakończeniem wykonywania kary podlegającej łączeniu z karą wykonywaną w chwili popełnienia przestępstwa lub karą łączną, w skład której wchodzi kara, która była wykonywana w chwili popełnienia czynu (art. 85§3 KK).
Ustawa przewiduje dwa tryby orzekania kary łącznej. Pierwszy dotyczy wyroku skazującego w odniesieniu do kar wymierzonych za przestępstwa przypisane oskarżonemu pozostające w zbiegu realnym. Drugi stosuje się w wyroku łącznym, gdy nie występuje sytuacja jednoczesnego skazania, lecz doszło do skazania za poszczególne przestępstwa stwierdzone różnymi wyrokami.
Wszczęcie postępowania w przedmiocie wydania kary łącznej może dotyczyć:
1) kary orzeczonej w wyroku skazującym, której wymierzenie w wyroku skazującym jest konsekwencją skazania za co najmniej dwa przestępstwa i wymierzenia kar tego samego rodzaju lub innych podlegających łączeniu; kara łączna wymierzana jest w wyroku, podobnie jak inne rozstrzygnięcia,
2) kary orzeczonej w wyroku łącznym.
Postępowanie dotyczące wydania wyroku łącznego może być zainicjowane:
1) z urzędu;
2) na wniosek:
a) skazanego, b) obrońcy, c) prokuratora.
Właściwość sądu do orzeczenia kary łącznej:
1) jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia nowej kary łącznej wyłącznie w odniesieniu do kar wymierzonych w tym samym wyroku skazującym, właściwy do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ten wyrok skazujący (art. 568a § 1 pkt 1 KPK);
2) jeżeli zachodzą warunki do orzeczenia nowej kary łącznej w stosunku do osoby, którą prawomocnie skazano lub wobec której orzeczono karę łączną wyrokami różnych sądów, właściwy do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący lub łączny w pierwszej instancji, orzekający kary podlegające łączeniu (art. 569 § 1 KPK);
3) jeżeli w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu, wyrok łączny wydaje sąd wyższego rzędu (art. 569 § 2 KPK);
4) w razie zbiegu wyroków sądu powszechnego i szczególnego o karze łącznej orzeka ten z sądów, który wymierzył karę surowszą podlegającą łączeniu (art. 569 § 3 KPK).
W postępowaniem mającym na celu wydanie wyroku łącznego sąd w razie potrzeby zwraca się do zakładów karnych, w których skazany przebywał, o nadesłanie opinii o zachowaniu się skazanego w okresie odbywania kary oraz informacji o warunkach rodzinnych, majątkowych i stanie zdrowia skazanego, a także danych o wykonaniu kar orzeczonych w poszczególnych wyrokach. Wniosek o wydanie wyroku łącznego pochodzący od prokuratora powinien zawierać wymienione dane (art. 571 § 1 i 2 KPK). Sąd bierze też pod uwagę inne dane uzyskane po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, w tym dowody zawnioskowane przez skazanego i jego obrońcę.
Sąd, orzekając karę łączną, bierze pod uwagę przede wszystkim cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa (art. 85a KK).
Wyrok łączny można wydać jedynie po przeprowadzeniu rozprawy (art. 573 § 1 KPK). Do postępowania o wydanie wyroku łącznego w zakresie nieuregulowanym przepisami rozdziału 60 KPK stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu zwyczajnym przed sądem pierwszej instancji. Dowody są przeprowadzane przez sąd z urzędu. Nie wyłącza to prawa do zgłoszenia wniosku dowodowego przez stronę.
Stawiennictwo oskarżonego na rozprawie nie jest obowiązkowe, chyba że sąd postanowi inaczej. Na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności złożony w terminie 7 dni od daty doręczenia mu zawiadomienia o przyjęciu apelacji sąd zarządza sprowadzenie go na rozprawę, chyba że uzna za wystarczającą obecność obrońcy (art. 573 § 2 w zw. z art. 451 KPK).
Jeżeli brak jest podstaw do wydania wyroku łącznego, sąd wydaje postanowienie o jego umorzeniu (art. 572 KPK). Podlega ono zaskarżeniu zażaleniem na zasadach ogólnych jako zamykające drogę do wydania wyroku (art. 459 § 1 KPK). Natomiast wyrok łączny jest zaskarżalny apelacją.
Po uprawomocnieniu się wyroku łącznego:
1) wyroki podlegające połączeniu nie ulegają wykonaniu w zakresie objętym wyrokiem łącznym,
2) pozostałe rozstrzygnięcia znajdujące się w połączonych wyrokach podlegają wykonaniu w zakresie wynikającym z treści tych orzeczeń,
3) w wypadku wymierzenia w wyroku łącznym kary niższej od okresu odbytych i połączonych już kar pozbawienia wolności lub równej temu okresowi przewodniczący niezwłocznie zarządza zwolnienie skazanego, jeżeli nie jest on pozbawiony wolności w innej sprawie. Przesyłając zarządzenie do wykonania, załącza się wydany wyrok łączny (art. 576 § 1–2 KPK).
Prawomocny wyrok łączny korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Możliwe jest orzeczenie nowej kary łącznej w kolejnym wyroku łącznym w razie wydania po wyroku łącznym nowego wyroku skazującego. Ustawa przewiduje szczególne przypadki utraty mocy wyroku łącznego niezwiązane ze środkami zaskarżenia:
1) z chwilą uprawomocnienia się nowego wyroku łącznego obejmującego kary objęte poprzednim wyrokiem łącznym (art. 575 § 1 KPK),
2) jeżeli choćby jeden z wyroków stanowiących podstawę wyroku łącznego ulega uchyleniu lub zmianie, wyrok łączny traci moc, a sąd wówczas w miarę potrzeby wydaje nowy wyrok łączny (art. 575 § 2 KPK),
3) z chwilą, gdy choćby jeden wyrok łączny stanowiący podstawę wyroku łącznego stracił moc (art. 575 § 3 KPK).
4. Postępowanie w sprawie podjęcia warunkowo umorzonego postępowania.
Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest formą odpowiedzialności niepołączoną ze skazaniem. Orzeczenie takie jest odnotowane w Krajowym Rejestrze Karnym, ale adnotacja ma jedynie charakter ewidencyjny. Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i rozpoczyna się od daty uprawomocnienia się orzeczenia (art. 67 § 1 KK). O takim sposobie zakończenia postępowania decyduje sąd. Wyrok warunkowo umarzający postępowanie może zapaść na wniosek prokuratora lub innego uprawnionego podmiotu bądź z urzędu na posiedzeniu lub po przeprowadzeniu rozprawy.
Przesłankami podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego są okoliczności, które warunkują wydanie orzeczenia o podjęciu takiego postępowania. Są one wymienione w Kodeksie karnym. Bezwzględnie obligatoryjną przesłanką podjęcia warunkowo umorzonego postępowania jest popełnienie przez sprawcę w okresie próby przestępstwa umyślnego, za które został on prawomocnie skazany (art. 68 § 1 KK).
Spełnienie tej przesłanki wymaga wydania prawomocnego wyroku skazującego.
Nieprawomocne skazanie nie jest wystarczające. Niezależnie od tego przestępstwo umyślne musi być popełnione w okresie próby. Popełnienie takiego przestępstwa po wydaniu orzeczenia warunkowo umarzającego postępowanie, lecz przed jego uprawomocnieniem, nie będzie stanowić obligatoryjnej przesłanki jego podjęcia.
Względnie obligatoryjną przesłanką podjęcia warunkowo umorzonego postępowania jest rażące naruszenie przez sprawcę porządku prawnego, a zwłaszcza popełnienie przez niego przestępstwa nieumyślnego, jeżeli uchyla się on od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Istotne jest to, aby wymienione okoliczności zaistniały po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego (art. 68 § 2a KK). Omawiana przesłanka ma charakter względnie obligatoryjny, gdyż użyte w przepisie słowa „sąd podejmuje” wskazują na obligatoryjność działania, niemniej z uwagi na szczególne względy sąd może odstąpić od wydania takiego orzeczenia.
Fakultatywnie podejmuje się warunkowo umorzone postępowanie:
1) w przypadku rażącego naruszenia przez sprawcę porządku prawnego, w szczególności popełnienia przez niego przestępstwa nieumyślnego, jeżeli uchyla się on od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody (art. 68 § 2 KK),
2) jeżeli po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się sprawca rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo (art. 68 § 3 KK).
Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby (art. 68 § 4 KK). Upływ tego okresu stanowi przesłankę negatywną podjęcia warunkowo umorzonego postępowania nawet w sytuacji istnienia przesłanki obligatoryjnej. Do podjęcia warunkowo umorzonego postępowania może dojść wyłącznie w sytuacji uprawomocnienia się takiego postanowienia przed upływem zakończenia okresu próby.
O podjęciu postępowania warunkowo umorzonego orzeka sąd z urzędu lub na wniosek uprawnionego podmiotu. Wniosek w tym zakresie może złożyć:
1) oskarżyciel;
2) pokrzywdzony;
3) sądowy kurator zawodowy (art. 549 KPK).
Niezależnie od tego, czy warunkowe umorzenie postępowania zapadło przed sądem pierwszej instancji, czy też przed sądem odwoławczym, w kwestii jego podjęcia orzeka sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy. Postępowanie dotyczące podjęcia warunkowo umorzonego postępowania odbywa się na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony i jego obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik.
Niestawiennictwo osób prawidłowo zawiadomionych nie stanowi przeszkody do odbycia posiedzenia i wydania orzeczenia. Wydanie orzeczenia w przedmiocie podjęcia warunkowo umorzonego postępowania powinno być poprzedzone sprawdzeniem okoliczności faktycznych dotyczących tych kwestii (art. 97 KPK). Sąd orzeka w składzie jednego sędziego zawodowego. Rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia.
Postępowanie w omawianym zakresie może się zakończyć:
1) pozostawieniem wniosku bez rozpoznania;
2) uwzględnieniem wniosku i podjęciem warunkowo umorzonego postępowania;
3) odstąpieniem od podjęcia warunkowo umorzonego postępowania w przypadku braku podstaw do wydania takiego orzeczenia.
Na postanowienie o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania oraz w kwestii podjęcia postępowania przysługuje zażalenie (art. 550 § 2 i 3 KPK).
W razie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego sprawa toczy się od nowa na zasadach ogólnych, przed sądem właściwym do jej rozpoznania. Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia a prokurator w terminie 7 dni od dnia posiedzenia uzupełnia tę skargę o listę osób, których przesłuchania żąda, lub wnosi o odczytanie ich zeznań oraz wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie się domaga (art. 551 w zw. z art. 341 § 2 zd. 2 KPK). W kolejnym postępowaniu jest możliwe wydanie orzeczenia każdej treści, w tym także warunkowo umarzającego postępowanie czy nawet uniewinniającego.
5. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.
Prawo do żądania naprawienia szkody i zadośćuczynienia za krzywdę przez osobę faktycznie pozbawioną wolności w związku z błędami organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości znajduje wyraz w art. 14 ust. 6 i art. 9 ust. 5 MPPOiP, art. 5 ust. 5 EKPC oraz art. 3 Protokołu nr 7 do EKPC. Zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji RP każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem zachowanie organu władzy publicznej.
Roszczenia wymienione w rozdziale 58 KPK mają charakter roszczeń cywilnych, które dochodzone są w postępowaniu karnym. Posiłkowo stosuje się więc przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Omawiane postępowanie ze względu na odrębności od reguł dochodzenia roszczeń na podstawie przepisów prawa cywilnego, stanowi lex specialis w stosunku do określonych w art. 417 KC zasad odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej.
Ustawa umożliwia dochodzenia odszkodowania za:
1) niesłuszne skazanie i związane z tym wykonanie względem skazanego w całości lub w części kary, której nie powinien był on ponieść (art. 552 § 1–2 KPK);
2) niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego (art. 552 § 3 KPK);
3) niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie (art. 552 § 4 KPK);
4) niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie (art. 552 § 4 KPK).
W tych wypadkach uprawnione podmioty mają także prawo do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Prawo do odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przysługuje oskarżonemu, jeżeli:
1) w wyniku wznowienia postępowania lub kasacji został on uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę,
2) po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu.
Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w warunkach opisanych powyżej oraz w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania (art. 552 § 3 i 4 KPK).
Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują tylko wtedy, gdy kara w całości lub w części zastała wykonana. Wydanie wyroku skazującego nie stanowi podstawy do dochodzenia omawianych roszczeń. Warunkiem odpowiedzialności Skarbu Państwa jest istnienie szkody lub krzywdy.
Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługuje w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania i zatrzymania. Sąd Najwyższy przyjął, że tymczasowe aresztowanie jest niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 § 4 KPK, jeżeli je zastosowano „z naruszeniem przepisów KPK, dotyczących tego środka zapobiegawczego albo okazało się niezasadne z punktu widzenia ostatecznego (prawomocnego) rozstrzygnięcia
w przedmiocie odpowiedzialności karnej, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w tej sprawie, a także w toku postępowania w przedmiocie odszkodowania lub zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie” (uchwała SN z 15.09.1999 r., I KZP 27/99, OSNKW 1999/11–12, poz. 72). Przy ocenie kwestii „niewątpliwie niesłusznego”
zatrzymania należy oprzeć się na tym, czy jego zastosowanie odbywało się z obrazą przepisów rozdziału 27 KPK Przede wszystkim ocenie powinno podlegać to, czy tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie były nielegalne lub bezzasadne.
Uprawnionym do dochodzenia omawianych roszczeń jest osoba niesłusznie skazana, tymczasowo aresztowana lub zatrzymana. Kodeks postępowania karnego nazywa ją oskarżonym. Trafne byłoby określenie takiej osoby jako poszkodowanego, tak jak to ma miejsce w procesie cywilnym. W razie śmierci oskarżonego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utracił:
1) należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie;
2) stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania (art. 556 § 1 KPK).
Wymienione podmioty mają prawo do żądania jedynie odszkodowania. Także w przypadku śmierci osoby niesłusznie skazanej czy tymczasowo aresztowanej w toku postępowania o odszkodowanie osoby wymienione w art. 556 § 1 KPK mają prawo żądać wyłącznie odszkodowania. Ustawa nie daje tym osobom prawa do wstąpienia w prawa pierwotnie uprawnionego, lecz jedynie „prawo do odszkodowania”. Uprawnienia odszkodowawcze w razie śmierci oskarżonego nie dotyczą zatrzymania.
Roszczenia dotyczące odszkodowania i zadośćuczynienia przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, w wypadku tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, a w razie zatrzymania – od daty zwolnienia (art. 555 KPK).
Żądanie odszkodowania należy zgłosić w terminie przewidzianym w art. 555 KPK lub w ciągu roku od śmierci oskarżonego. Prawo takie przysługuje każdej osobie uzyskującej od zmarłego uprawnionego utrzymanie w warunkach opisanych w art. 556 § 1 KPK.
Roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu, kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie
orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego aresztowania, zastosowania środka zabezpieczającego albo zatrzymania. Prawo do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę będzie służyło wnioskującemu, jeżeli przyczynił się do wydania dla siebie niekorzystnego orzeczenia, jeżeli złożenie fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub fałszywych wyjaśnień było niezawinione. Prawo do omawianego żądania będą miały:
1) osoby składające oświadczenie w warunkach określonych w art. 171 § 4, 5 i 7 KPK;
dotyczy to osób, które przesłuchiwano, zadając sugerujące pytania, osób, na które wypowiedzi wpływano za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, oraz składających relację z zastosowaniem hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem;
2) gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza publicznego (art. 553 § 2 KPK).
Ustalając wysokość odszkodowania, sąd uwzględnia zaliczenie oskarżonemu okresu niesłusznego stosowania kar, środków zabezpieczających, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, których dotyczy wniosek o odszkodowanie, na poczet kar lub środków zabezpieczających orzeczonych w innym postępowaniu (art. 553a KPK).
Odszkodowanie może dotyczyć szkody materialnej, czyli strat, jakich doznał wnioskodawca (damnum emergens) oraz utraconych korzyści (lucrum cessans). Natomiast zadośćuczynienie dotyczy szkody niemajątkowej w postaci krzywdy psychicznej związanej z odbywaniem kary, tymczasowego aresztowania, stosowaniem środków zabezpieczających lub zatrzymania. W wypadku przyczynienia się przez oskarżonego do wydania orzeczenia będącego podstawą dochodzonego roszczenia obowiązek naprawienia szkody i zadośćuczynienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności (art. 553 § 3 KPK w zw. z art. 362 KC).
Odpowiedzialność Skarbu Państwa jest oparta na zasadzie ryzyka. Nie ma więc potrzeby udowodniania winy konkretnego sędziego, prokuratora czy innego funkcjonariusza, który swoim działaniem lub zaniechaniem spowodował wykonanie kary, środka zabezpieczającego, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. W sytuacji przyznania odszkodowania lub zadośćuczynienia Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne (regresowe) do osób, które swoim bezprawnym zachowaniem spowodowały niesłuszne skazanie, zastosowanie środka zabezpieczającego, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie
lub zatrzymanie. Powództwo dotyczące takich roszczeń może wytoczyć w postępowaniu cywilnym prokurator lub organ, który jest powołany do reprezentowania Skarbu Państwa.
Jeżeli prokurator nie dopatrzy się podstaw do wytoczenia powództwa, wydaje w tej kwestii postanowienie i zawiadamia o tym uprawniony organ (art. 557 § 2 KPK). Postanowienie prokuratora jest niezaskarżalne, jednak uprawniony organ w sytuacji, gdy nie podziela stanowiska prokuratora, może samodzielnie wytoczyć powództwo.
Postępowanie w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia jest inicjowane na podstawie wniosku uprawnionego podmiotu. Wniosek jest rozpoznawany przez właściwy miejscowo sąd okręgowy:
1) okręgu, w którym wydano orzeczenie w pierwszej instancji;
2) w przypadku określonym w art. 552 § 4 KPK – w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zwolnienie zatrzymanego.
O terminie rozprawy zawiadamia się prokuratora, przesyłając odpis wniosku. Osoba dochodząca odszkodowania lub zadośćuczynienia może ustanowić pełnomocnika. Sąd okręgowy orzeka wyrokiem na rozprawie w składzie jednego sędziego. Od wyroku służy apelacja na zasadach ogólnych do sądu apelacyjnego za pośrednictwem sądu okręgowego. W wyroku sąd może zasądzić odszkodowanie lub wniosek oddalić. Postępowanie o odszkodowanie i zadośćuczynienie ze względu na ich szczególny charakter jest wolne od kosztów sądowych.
