Andrzej Mycio
Formy kredytu mieszczańskiego na
początku XVII wieku w świetle ksiąg
ławniczych Starego Miasta Torunia
Rocznik Toruński 26, 55-70
R O C Z N I K
T O R U Ń S K I
T O M 26
R O K 1999
Formy k red y tu mieszczańskiego
n a p o czątk u XV II wieku w świetle
ksiąg ławniczych Starego M iasta Torunia
A ndrzej Mycio
W stęp
K redyt ju ż w epoce nowożytnej m ial istotne znaczenie w życiu gospo
darczym . Szczególnie w ażną rolę odgryw ał on w w arunkach miejskich
ze względu n a stosunkow o najlepiej rozw iniętą gospodarkę tow arow o-
pieniężną1.
W niniejszym artykule podejm uję problem kredytu m ie
szczańskiego w T o ru n iu 2.
Z ostaną tu przedstaw ione i omówione jego
formy, ro d zaje zabezpieczeń, wielkość (w artość), czas trw ania, a także
zysk z niego czerpany. Podstaw ę źródłow ą do opracow ania tego tem atu
stanow iły toruńskie księgi ławnicze sądu starom iejskiego z la t 1601-1630.
1M . U rb a ń sk i, N ie k tó r e p ro b lem y ru ch u kredytow ego w z ie m i sa n o ck ie j w X V w .y P rz e g lą d H isto ry czn y , 1979, t. 70, z. 4, s. 627; A. Żabokłicka, Z a d łu że n ie h ip o te c zn e d o m ó w w N o w y m S ą c zu w ko ń cu X V I w ieku , ib id ., 1962, t. 53, z. 4, s. 783.
2B a d a n ia m i o b ję te z o sta ły w szy stk ie tra n sak c je , w k tó ry ch p rz y n a jm n ie j j e d n a ze s tr o n to m ie szc z an in lu b in s ty tu c ja m ieszczańska. W o b rę b m oich za in te re so w a ń n ie w eszły o p e ra c je zw iązan e z m a ją tk a m i ziem sk im i, gd y ż to połe d z ia łaln o śc i k re d y to w e j m ie szc z ań stw a m ieści się ju ż w sferze k re d y tu szlachec kiego, k tó ry w ed łu g m o je j o p in ii s ta n o w i osobne z ag ad n ien ie. Zjaw isko k re d y tu ziem skiego z o sta ło d o b rz e sch a ra k te ry z o w a n e w trz e c h p ra c ac h pośw ięconych k o n tra k to m lw ow skim : M . W ąso w icza, K o n tra k ty lw ow skie w latach 1 6 7 6 -1 6 8 6 , L w ów 1935; S. Siegla, K o n tr a k ty lw ow skie w łata ch 1 7 1 7 -1 7 2 4 (d o d a te k do M. W ąso w icz, K o n tr a k ty ); J. B ieleckiej, K o n tra k ty lw ow skie w lata ch 1 7 6 8 -1 7 7 5 , P o z n a ń 1948.
Księgi te zachowały się niemalże w komplecie3 i są dobrym m ateriałem do
studiow ania powyższego problemu.
P rac naukowych zajm ujących się kredytem w okresie przedrozbioro
wym w T oruniu nie m a zbyt wiele. Najważniejsze z nich to artykuły
R. C zai4 i J . Tandeckiego5, opisujące transakcje kredytow e to ru n ian w
średniowieczu. Stosunków kredytow ych w T oruniu w XV w. dotyczy
również publikacja I. Janosz-B iskupow ej6. Zdecydowanie słabiej repre
zentow ane są czasy nowożytne. W literaturze m ożna jedynie n apotkać
w zm ianki sygnalizujące, iż takie zjawisko, tzn. kredyt, istniało w tym
okresie, ich autorzy jed n ak nie om aw iają tego problem u7.
Z opracow ań dotyczących stosunków kredytow ych w okresie nowo
żytnym w innych m iastach n a ziemiach polskich należy wskazać przede
w szystkim artykuły M. Boguckiej, J. M orgensztern, H. Sam sonow icza i
A. Zaboklickiej8. Pom ocne w zrozum ieniu tem a tu były także prace n a te
m a t k ap itału mieszczańskiego. W arto tu wymienić monografię A. D u n in
-3A rc h iw u m P ań stw o w e w T o ru n iu , A k ta m ia s ta T o ru n ia (d alej c y t. A P T , A m T ), k a t. I I / I X / 1 6 —28. B ra k u je ksiąg z la t 1612, 1613, 1629, a częściow o ta k ż e z l a t 1614 i 1623. N iew ielka, c ztero m iesię c zn a lu k a w o k resie I X -X I I 1602 r. (ty lk o p a rę zap isek w listo p a d zie ) je s t w y n ik iem n ie fu n k c jo n o w a n ia s ą d u ław niczego w ty m czasie.
4R . C z a ja , K re d y t p ie n ię ż n y w S ta r y m M ieście T o ru n iu do roku 1Ą10, R ocz n ik i D ziejów Społecznych i G o sp o d a rc z y c h , t. 49, 1988.
5 J. T a n d e c k i, D zia ła ln o ść fin a n so w a m ie szc za ń stw a to ru ń skieg o we W rocław iu w o kresie k o n flik tó w p o lsko -krzyża c kic h w X I V i X V w ieku, [w:] P race z d ziejó w p a ń stw a i za ko n u krzyżackiego, p o d red . A . C zach aro w sk ieg o , T o ru ń 1984.
6I. J a n o s z -B isk u p o w a , M a te ria ły do dziejów lich w y w P ru sa ch K rz y ża c k ic h w poł. X V w ieku, S tu d ia i m a te ria ły do dziejów W ielk o p o lsk i i P o m o rz a , 1958, t. 4, z. 1.
7N p. S. C ackow ski, Z y c ie gospodarcze, [w:] H is to ria T o ru n ia , p o d red . M . B isk u p a , t. II, cz. 2, T o ru ń 1994; L. Koczy, D zieje w ew n ę trzn e T o ru n ia do 17 9 3 r., [w:] D zieje T o ru n ia , p o d red . K . T y m ien ieck ieg o , T o ru ń 1933.
8M . B ogucka, O brót w ekslo w o -kred yto w y w G d a ń sku w p ie r w s z e j połow ie X V I I w ie ku , R o czn ik i D ziejów Społecznych i G o sp o d a rc z y c h , t. 33, 1972 (d o b ry w ykaz lite r a tu r y d o ty c z ąc e j k re d y tu , w szczególności p ra c z a jm u ją c y c h się h is to rią w eksla); J. M o rg e n sz te rn , O peracje kredytow e Ż yd ó w w Z a m o ś c iu w X V I I w B iu le ty n Żydow skiego I n s ty tu tu H isto ry czn eg o , 1967, n r 64; H . S a m sonow icz, P o c zą tk i banków p ry w a tn y c h w Polsce, Ś ląski K w a rta ln ik H isto ry c zn y S o b ó tk a, 1981, r. 36, n r 1; A . Żaboklicka, op. cit.
W ąsowicz (Zaboklickiej) i pracę H. Samsonowicza9. Problem u tego nie
po m ija również synteza dziejów m iast polskich10. Sporo je s t także o p ra
cowań, które o m aw iają zjawisko kredytu miejskiego n a m arginesie innych
zagadnień; cenne są szczególnie prace dotyczące P rus Królewskich, np.
M. Boguckiej, dotycząca G dańska, w której au to rk a om aw ia problem kre
d y tu w rzem iośle11. To sam o zagadnienie poruszane je s t też w obszerniej
szych m onografiach m iast polskich, w syntezach historii praw a czy dziejów
gospodarczych P olski12.
Bardzo pom ocne w zrozum ieniu omaw ianego tem a tu okazały się:
p ra ca M. U ngeheuera13, dotycząca kredytu szlacheckiego, prace B. Lesiń-
skiego14, U. Łydkow skiej-Sow iny15, trzy - wyżej już cytow ane - o p ra
cow ania o k o n trak tach lwowskich16 oraz syntezy nowożytnej historii go
spodarczej E u ro p y 17 i św ia ta 18. Ze względu n a pewne analogie w arto
9A . D u n in -W ą so w ic z (Ż ab o k lick a), K a p ita ł m ie szc za ń sk i N ow ego S ą c za na p r ze ło m ie X V I / X V I I w ieku. W pływ n a eko n o m ik ę m ia sta i za p lecza , W ar szaw a 1967; H. Sam so n o w icz, B a d a n ia n a d ka p ita łem m ie szc za ń skim G dańska w 11 p o ło w ie X V w ieku, W arsz a w a 1960.
10M . B ogucka, H . Sam sonow icz, D zieje m ia s t i m ieszc za ń stw a w P olsce przed ro zb io ro w ej, W ro cław 1986.
11M . B ogucka, G d a ń sk ja k o ośrodek p ro d u kc y jn y w X I V - X V I I w ie ku , W ar szaw a 1962.
12N p . D zie je K a lisza , p o d red . W . R u siń sk ieg o , P o z n a ń 1977; H isto ria G d a ń ska , t. II (1 4 5 4 -1 6 5 5 ), p o d re d . E . C ieślaka, G d a ń sk 1982; H isto ria p a ń stw a i p ra w a P o lski, p o d re d . J. B ard ac h a , t. II, W arszaw a 1966; B. Z ien ta ra , A . M ąc z ak , I. Ih n a to w ic z , Z. L a n d a u , D zieje gospodarcze P o lski do roku 1939, W a rsz a w a 1973.
13M. U n g e h eu e r, S to s u n k i kredytow e w z ie m i p r z e m y s k ie j w połow ie X V w., Lw ów 1929.
14B. L esiń sk i, K u p n o re n ty w śre d n io w ie czn e j Polsce. N a tle ó w cze sn e j d o k tr y n y i p r a k ty k i z a ch o d n io eu ro p ejskiej, P o z n a ń 1966; o raz W yd erek czy li s p rzed a ż n ie ru c h o m o ś c i z p ra w e m odku p u w pra w ie p o lskim od X V do X V I I w ieku, C za so p ism o P ra w n o -H is to ry c z n e , 1976, t. 28, z. 1.
16U. L y d k o w sk a -S o w in a , R u c h kred yto w y w p ó źn o śred n io w ieczn ym S ie ra d zu - p o ż y c z k i p ie n ię żn e , [w:] S zkic e z dziejó w m a teria ln eg o b yto w a n ia społeczeństw a polskiego, W arsz a w a 1989.
16Zob. p rz y p is 2.
17J . K u lisze r, D zieje gospodarcze E u ro p y Z a chodniej, t. II, W arszaw a (bez d a ty ).
również w spomnieć o opracow aniach zajm ujących się kredytem w go
spodarce chłopskiej, np.
A. M ączaka i P. Szafrana19.
Z lite ratu ry
obcojęzycznej - ze względu n a om aw iany obszar - n a uwagę zasługuje hi
storiografia niemiecka. Ze starszych opracowań należy wym ienić dwie roz
praw y M. N eum anna20, nato m iast z nowszych publikacji pracę zbiorow ą
p od redakcją M. N o rth a21.
Formy kredytu
W X V II-w iecznym T oruniu m ożna wyróżnić dwie podstaw ow e form y
kredytu, kredyt handlow y (kupiecki)22 i kredyt pieniężny23. Ten pierw
szy to wszelkie transakcje pożyczkowe ściśle związane z operacjam i h an
dlowymi; pożyczka udzielana była nie w brzęczącej monecie (w yjątkiem
była tu zaliczka n a przyszłą dostaw ę tow aru), lecz w postaci tow aru. W ie
t. 1 -3 , W arsz a w a 1992.
19A. M ączak , K re d y t w gospodarce ch ło p skiej n a Ż u ła w a ch M alborskich p o c zą tk u X V I I w., P rze g lą d H istoryczny, 1960, t. 51, z. 2; P. S z a fra n , K re d y t n a Ż u ła w a ch G d a ń skich w X V I I - X V I I I w., R o czn ik G d a ń sk i, 1985, t. 45, z. 1.
20M. N e u m a n n , G esch ich te des W echsels im H ansegebiete bis z u m 17. J h .} E rla n g e n 1863; o ra z tegoż, G esch ich te des W u ch ers im D e u tsc h la n d bis z u r B e g rü n d u n g d e r h e u tig e n Z in sg e se tze (1654), H alle 1865.
21 K re d it im sp ä tm itte la lte rlich e n u n d fr ü h n e u z e itlic h e n E uropa, M. N o rth (H rs g .), Q u e lle n u n d D a rstellu n g en z u r H an sisch en G esch ich te, N . F . B d. 37, 1991.
22Ze w zg lęd u n a ob szern o ść m a te ria łu źródłow ego, w p rz y p isac h b ę d ę cy to w ał ty łk o p rz y k ła d y d a n eg o ty p u tra n s a k c ji. Z ap isk a z 3 II 1625 r. ( A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 5 , k. 69v) i n a stę p n e n o ta tk i d o ty c z ąc e te j sp ra w y re la c jo n u ją sk arg ę T o m a s z a C le m a n a z G d a ń sk a przeciw A d am o w i Böfke, o b y w atelo w i T o r u n ia , o d łu g w y n o szący 2170 zip. S k arg a t a d o ty c z y ła d łu g u za k u p n o to w a ru n a k re d y t zab ezp ieczo n eg o sk ry p te m ręcznym z 27 V III 1624 r. S k ry p t o p iew ał n a su m ę 2570 złp , k tó re m ia ły z o stać w y p łaco n e n a św ięto T rzech K róli 1625 r. C zęść po ży czk i A . Böfke ju ż sp łacił. B ra k s p ła ty p o z o sta łe j części sp o w odow ał s p ra w ę s p o rn ą , w w y n ik u k tó re j d łu ż n ik był zm uszony w y płacić re sz tę d łu g u w raz z k a rą p ie n ię ż n ą z a zw lokę i z w ro tem kosztów sądow ych. Zob. też: A P T , A m T , k at. I I / I X / 2 2 , k. 4 0 6 -4 0 6 v ; 25, k. 598-598v.
23A P T , A m T , k at. I I / I X / 2 6 , k. 3 3 -3 3 v . Z ap isk a s tw ie rd z a , że S te fa n S c h m it po ży czy ł 1700 złp o d dzieci zm arłeg o M ich ała K eisera. S u m a z o s ta ła z ab e z p ie c z o n a n a d o m u S c h m ita . O d se tk i w w ysokości 6% m ia ły być p łaco n e ra z w roku n a św . M ich ała. Zob. też: A P T , A m T , k at. I I /I X /1 7 , k. 312v; 24, k. 4 7 0 v -4 7 1 .
rzyciel - w ty m w ypadku sprzedawca - zbywał go dłużnikowi (nabywcy).
C zęsto n a k re d y t sprzedaw ana była tylko część tow aru, reszta była od
razu p ła tn a gotów ką. T aka pożyczka mogła być spłacona zarówno w to
warze, ja k i w pieniądzu. W w arunkach miejskich XV II w. niem alże każda
o p eracja handlow a była spleciona z tran sak c ją kredytow ą24. Część tych
tran sak cji zw iązana była ze sprzedażą komisową25, a także z nakładem w
sferę p rodukcji26. Specyficzną o dm ianą k redytu handlowego były pożyczki
zaciągane przy transakcjach kupna-sprzedaży nieruchomości, ich sk u t
kiem były bowiem zawsze długi hipoteczne27.
D rugą form ą um ów pożyczkowych był kredyt pieniężny. Najogólniej
m ożna stw ierdzić, iż były to transakcje bezpośrednio nie związane z ope
racjam i handlow ym i, choć czasami kredyt ten mógł być przeznaczony n a
cele inw estycyjne, zarów no w sferze produkcji ja k i handlu. Jednak w
ow ym czasie ta form a kredytu była przeznaczana przede w szystkim n a cele
konsum pcyjne28. Jeżeli treść umowy pożyczkowej w spom ina o przyczynie
jej po w stan ia, to czynnikiem sprawczym , podm iotem szukającym kredytu
był praw ie zawsze przyszły dłużnik29. W ydaje się jed n ak , iż znacznie
częściej niż mogłoby to wynikać z treści umowy, było odw rotnie30.
M. Bogucka dla siedem nastow iecznego G dańska, oprócz wyżej wspo
m nianych form kredytow ych, w yróżnia jeszcze trzecią - „renty i czynsze
24M . B o g u ck a, T ech n ika i o rganizacja drobnego h a n d lu w G d a ń sku na p r zy k ła d zie fir m y A n d r z e ja B la n ken h a g en a , R o czn ik G d a ń sk i, 1971, t. 31, z. 1, s. 134.
25Ib id ., s. 131.
26M . B ogucka, G d a ń sk ja k o ośrodek, s. 2 7 2-288.
27Z a p isk a z 6 X 1628 r. (A P T , A m T , k a t. I I /I X /2 7 , k. 5 2 8 -5 2 9 v ) stw ierd za , że J a k u b M akow ski, ag en s c a u s a ru m T o ru n ia , k u p u je d o m o d ra d y m iejskiej za s u m ę 2000 zip. Z czego 850 z ip z ap łac o n o w gotów ce, n a to m ia s t r e s z ta - 1150 zip - z o s ta ła z a b e z p ie c z o n a n a tej n ie ru ch o m o ści. S p la ta d łu g u m a n a s tą p ić n a ś w ię to T rzech K ró li 1629 r. Zob. też: A P T , A m T , k a t. I I /I X /1 8 , k. 3 9 6v-397v.
28A . D u n in -W ą so w ic z , op . c it., s. 66.
2925 V I 1618 r. (A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 1 , k. 276 -2 7 7 ) M ichał W olski, o b y w a te l T o ru n ia , p o ży czy ł 600 zip od szlach cica W ojciech a O kolockiego. S u m a z o s ta ła z a b e z p ie c z o n a n a d o m u M. W olskiego, a o d setk i m ia ły być płaco n e raz w ro k u n a św . J a n a . D o tra n s a k c ji do szło n a g o rą c ą p ro śb ę („ a u f ... fleisiges b i t t e n ” ) M . W olskiego. N a końcu zapiski z n a jd u je się ta k ż e po d zięk o w an ie k re d y to b io rc y z a u d z ie len ie po ży czk i („Z u g ro szem d a n c k ” ). Zob. też: A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 7 , k. 3 8 8 -3 8 9 v .
n a terenie m ia sta i poza nim ” 31 (kredyt hipoteczny). W y d aje się jed n ak ,
iż w tym czasie, wobec zniesienia ju ż prawnych przeszkód do pobiera
n ia odsetek od pożyczki32 i przekształcenia się transakcji k u p n a renty w
k redyt pieniężny zabezpieczony n a nieruchomości33, nie należy pożyczki
pieniężnej i pożyczki hipotecznej traktow ać jak o dwóch odm iennych form
kredytow ych (w sensie podstawowego podziału k redytu).
O dsetki od
sum lokowanych n a hipotekach rzeczywiście, w większości wypadków ,
odgryw ały rolę ren t34 zabezpieczających b y t wierzycielom35. Jed n ak co
raz częściej p o jaw iają się pożyczki hipoteczne nie m ające nic wspólnego z
rentam i, a niewiele się różniące od kredytu pieniężnego zabezpieczonego
w inny sposób36.
R odzaje zabezpieczenia
W ażnym czynnikiem przy transakcjach kredytow ych były dokony
wane przez wierzycieli zabezpieczenia pożyczanych środków . N a p o d sta
wie przeanalizow anego m ateriału źródłowego m ożna wyróżnić n astępujące
sposoby zabezpieczeń:
- sk ry p t dłużny, weksel, um ow a pożyczkowa, list zastaw ny (B lanket,
BriefF, cerograf, chyrographum , C o n trak t, H andschrift, m em brann,
oblig, recognition, revers, Schrifft, Schuldtbrieff, Schuldtzedel, V ertrag,
W exelbriefe, Wexellsz);
- inne umowy, w których pożyczka nie stanow iła głównego tem a tu , np.
31M. B ogucka, O b ró t w ekslo w o -kred yto w y, s. 1. 32Ib id ., s. 3.
33B. L esiński, K u p n o ren ty, s. 57; K. B ukow ska, O rzeczn ictw o k ra ko w skich sądów w yższych w sporach o n ieruchom os'ci m ie jsk ie ( X V I - X V I I I w .). S tu d iu m z h is to r ii praw a rzym skieg o w Polsce, W arszaw a 1967, s. 110.
34A P T , A m T , k at. I I / I X / 28, k. 571v-572. Jerzy H o llsten p o ży czy ł 1800 zip o d n ie le tn ie g o s y n a zm arłeg o K rz y sz to fa T a u ss. K re d y t z o sta ł zab e z p ie cz o n y n a d o m u n a le żą c y m d o J. H o llste n a. O d setk i w w ysokości 6% m ia ły być p ła c o n e ra z w ro k u n a W ielk an o c. K w o ta t a b y ła sp ad k ie m n ieletn ieg o po o jc u . L o k u jąc j ą n a h ip o te c e J. H o llste n a, k re d y to d a w c a z ap e w n ia ł sobie c o ro c zn ą re n tę w w ysokości 108 złp.
35Zob. p rz y p is 65.
36A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 7 , k. 2 5 7 -2 5 8 v . K rz y sz to f K o ttw itz , ślu sa rz to ru ń s k i, po ży czy ł 900 złp od A nny, w dow y po H e n ry k u T ise n h a u s. S u m a z o sta ła z ab e z p ie cz o n a n a dom u K. K o ttw itz a . D ług w raz z n a le żn y m i o d s e t k am i m ia l z o sta ć zw rócony w gotów ce po u p ły w ie trzech m iesięcy.
k o n trak t handlow y, k o n trak t kupna-sprzedaży nieruchomości (Com pro-
miszzedel, C o n trak t, Kaufzedel, V ertrag);
- zapis w księgach miejskich;
- obecność św iadków przy zaw ieraniu umowy;
- poręka (B ürgschaft);
- zastaw (hypothec, under P fand, Versischerung);
- zakład (vadium ).
Pierw szy z w ym ienionych rodzajów zabezpieczeń byl zarów no związa
ny z kredytem handlow ym , ja k i pieniężnym . W handlu stosow ano przede
w szystkim weksle, które w tym czasie były już szeroko rozpowszechnio
nym in stru m en tem kredytu. W księgach ławniczych zn ajd u ją się głównie
weksle p roste (skrypty dłużne)37, ale p o jaw iają się także weksle przeka
zowe ( tr a ty ) 38 i weksle indosowane. Te ostatn ie odgryw ały już rolę swego
ro d zaju środka płatniczego. Przez umieszczenie podpisu n a ich odw ro
cie m ożna było w ielokrotnie przelewać praw a własności weksla n a inne
osoby. Jed n ak co do ich w ystępow ania m ożna mieć pewne wątpliwości, nie
natrafiłem bow iem n a żaden osobny term in określający indos, aczkolwiek
treść niektórych zapisek sugeruje jego istnienie39. K redyt pieniężny n a to
m iast posługiw ał się sk ry p tam i ręcznymi, listam i zastaw nym i i umowami
pożyczkowym i40. W tej form ie kredytu raczej rzadko używano skryptów
ręcznych bez zabezpieczenia zastaw em 41.
C zasam i przy zaw ieraniu transakcji handlow ych spisyw ano kontrakty,
k tóre jednocześnie stanow iły zabezpieczenie pożyczek związanych z tym i
operacjam i. Najczęściej pojaw iającym i się w księgach ławniczych um o
w am i tego ro d zaju były k o n trak ty kupna-sprzedaży nieruchomości.
Do ksiąg ławniczych wpisyw ano głównie pożyczki hipoteczne, byl to
bow iem wym óg ówczesnego praw a42.
Sporadycznie (nie licząc spraw
37Ib id ., k a t. I I / I X / 2 1 , k. 382-3 8 2 v ; 22, k. 240v; 24, k. 348; 26, k. 49v. 38Ib id ., k a t. I I / I X / 2 1 , k. 389-3 9 0 ; 22, k. 36; 22, k. 40.
39Ib id ., k a t. I I / I X / 2 6 , k. 1 3v-14.
40Ib id ., k a t. I I / I X / 1 9 , k. 3 5 8 v -3 6 0 v ; 25, k. 677-677v. 41 Ibid.., k a t. I I / I X / 2 7 , k. 3 2 7-327v.
42S p raw ę tę re g u lo w a ła u s ta w a h ip o te c z n a (k o n s ty tu c ja sejm ow a) z 1588 r. (zob. O . B alze r, H yp o teka w d a w n e m ustaw odaw stw ie p o lskiem , G a z e ta S ąd o w a W arszaw sk a, 1888, r. 16, n r 29). W m ia s ta c h z a s a d a t a o b o w iązy w ała ju ż w cześniej (zob. K . B ukow ska, op. c i t . , s. 111, o ra z H. S am sonow icz, S tu d ia n a d ren tą m ie jsk ą w P r u s a c h w X V w ie ku , Zap. H ist., 1960, t. 25, z. 2, s. 5 1 -5 2 ).
spornych) m ożna napotkać innego rodzaju wpisy kredytow e.
W y
daje się, iż zapis w księgach miejskich stanow ił dla wierzyciela solidną
gw arancję odzyskania kapitału, jed n a k obowiązek op łat wpisowych n a
pew no poważnie ograniczał krąg osób korzystających z tego ro d zaju
zabezpieczenia43. Przy kredycie handlow ym wpisyw anie każdej o pera
cji kredytow ej byłoby dodatkow o niemożliwe ze względu n a ich zbyt dużą
liczbę, dlatego kupcy byli zmuszeni do stosow ania mniej pewnego, ale za
to wygodniejszego, weksla.
Świadkowie byli dodatkow ą gw arancją dla wierzyciela w przypadku
umów pisemnych, przy których składali swoje podpisy. W ystępow ała też
u stn a o b ietnica zw rotu pożyczki, złożona przez dłużnika w obecności kre
dytodaw cy i św iadków 44. M ocniejszym zabezpieczeniem ze stro n y osób
trzecich była poręka. W razie niewypłacalności dłużnika poręczyciele gwa
rantow ali swoim m ajątk iem spłatę długu.
Zastaw mógł być ustanow iony n a dobrach ruchomych45 i nierucho
m ych46 dłużnika. Zastaw ianym i ruchomościam i były wszelkiego ro d zaju
kosztowności, głównie wyroby ze złota i srebra47, czasem naw et „gruby
pieniądz” (talary i dukaty)48. Rolę zastaw u mogły również odgryw ać to
wary handlow e kupców 49. Zastaw ten mógł przybierać dwie formy, z
43A. Ż abokJicka, op. c it., s. 785.
44M. B ogucka, H. Sam sonow icz, op. c it., s. 447.
45Z a p isk a z 18 V III 1618 r. (A P T , A m T , k at. I I /I X /2 1 , k. 3 0 2 v -3 0 3 v ) s tw ie rd z a , że J a n G ro d z iń sk i, k a sz te la n nak ielsk i, d ał w z asta w sześć s z tu k s re b ra A b ra h a m o w i R entzow i, o b y w atelow i T o ru n ia , w z a m ia n za po ży czk ę 120 złp. Z ty m , że w gotów ce k asztelan o trz y m a ł ty lk o 30 zip, re s z tę bo w iem by ł ju ż w cześniej w in ien to ru n ian in o w i. Z apiska nie in fo rm u je o te rm in ie z w ro tu pożyczki.
4616 X I 1630 r. (A P T , A m T , k a t. I I /I X /2 8 , k. 586 -5 8 6 v ) B a lta z a r L ich n er p o ży czy ł 6000 zip o d A b ra h a m a R en tza , w ów czas ju ż ła w n ik a to ru ń sk ie g o , n a o k res trzech la t, d o św . M ich ała 1633 r. O d se tk i m ia ły być p łaco n e ra z w ro k u n a św . M ich ała. S u m a z o sta ła z ab ezp ieczo n a n a d o m u B. L ich n era, k tó ry p o z a ty m d łu g ie m nie był więcej obciążony. W przyszłości bez zg ody A . R e n tz a B. L ich n e r nie m ógł o b c ią ża ć tej n ieru ch o m o ści d o d a tk o w y m i d łu g a m i. Zob. też: A P T , A m T , k at. I I /I X /1 7 , k. 379-379v; 18, k. 154v.
47A P T , A m T , k at. I I /I X /2 1 , k. 302v-303v, 48Ib id ., k at. I I / I X / 2 8 , k. 238-238v. 49Ib id ., k at. I I / I X / 2 0 , k. 385-386.
dzierżeniem 50 (wówczas zastaw przechodzi! w ręce wierzyciela do czasu
sp łaty długu) lub bez dzierżenia51. W artość zastaw u była z reguły większa
od pożyczonej sumy, co w razie niew ypłacalności dłużnika przynosiło zysk
wierzycielowi. Pożyczka pod zastaw nieruchomości (kredyt hipoteczny52)
dotyczyła wszelkich zabudow ań53 n a terenie m ia sta54. W XVII w. zdecy
dowanie dom inow ał zastaw bez dzierżenia55. Tylko sporadycznie m am y
do czynienia z zastaw em użytkow ym (z dzierżeniem )56, kiedy to wierzy
ciel nie pobierał odsetek od kapitału, ale bezpośrednio korzystał z nie
ruchom ości. Zastaw mógł dotyczyć także sum wierzytelnych, które były
zabezpieczone n a nieruchom ości osoby trzeciej57.
Z astaw użytkow y w ystępował również w przypadku sprzedaży nie
ruchom ości z możliwością odkupu - n a wyderek (reem ptionis alias
n a W iderkaufF)58, kiedy wierzycielem był kupujący, a dłużnikiem
sprzedający.
Nie była to zw ykła transakcja kupna-sprzedaży, ale ro
50Ib id ., k a t. I I / I X / 2 1 , k. 3 0 2 v -3 0 3 v . 51Ib id ., k a t. I I / I X / 2 7 , k. 3 3 9-339v.
52N a p o c z ą tk u h ip o te k a d o ty c z y ła tylko z asta w u bez d z ie rż en ia . J e d n a k z c z a sem te rm in te n z a c z ę to o d n o sić ta k ż e d o z asta w u użytkow ego (zob. K . B ukow ska, o p . c it., s. 69).
53G d y z ac h o d z ił z a sta w n a c ały m m a ją tk u d łu ż n ik a ( A P T , A m T , k at. I I / I X / 2 8 , k. 2 2 4 -2 2 4 v ), w ów czas w ierzyciel m iał praw o w y b o ru , z k tó re j nie ru ch o m o ści będ zie chciał szu k ać z asp o k o je n ia , o ile oczyw iście d łu ż n ik p o siad ał więcej niż j e d n ą n ie ru c h o m o ść (zob. K . B ukow ska, op. c it., s. 71). P e w n ą o d m ia n ą k re d y tu p o d z a sta w nieru ch o m o ści - choć tru d n o go zaliczyć do k re d y tu h ip o te c z n e g o - by ły pożyczki zab ezp ieczo n e n a ra tu s z u ( A P T , A m T , k at. I I / I X / 2 3 , k. 5 4 0 -5 4 2 ). W ty m p rz y p a d k u zastaw d o ty c z y ł n ie ty lk o s a m ego ra tu s z a , a le o b ejm o w ał całość m a ją tk u m iejskiego (zob. B. L esiński, K u p n o ren ty , s. 197; M. F ry d e, Z badań n a d d zieja m i kred ytu publicznego w śred n io w ieczu . K re d y t m ia st, E k o n o m ista , 1935, t. 3, s. 1 4 -1 5 ). N a to m ia st zw ro t w y stę p u ją c y n a s k ry p ta c h d łu żn y ch s tw ie rd z a ją c y zabezp ieczen ie pożyczki n a c ały m m a ją tk u d łu ż n ik a , n a w szy stk ich je g o ru ch o m o ściach i nieru ch o m o ściach , nie m ia ł m ocy p ra w n e j. D łu g s ta w a ł się h ip o te c zn y m d o p iero po o d n o to w a n iu go w księd ze ław n iczej o d p o w ie d n im zapisem .
54 S p o ra d y c z n ie m o ż n a ró w n ież s p o tk ać po ży czk i h ip o te c zn e zab ezp ieczo n e n a n ie ru c h o m o ścia c h in n y c h m ia s t.
55A P T , A m T , k a t. i I / I X / 2 1 , k. 2 1 1v-212. 56Ib id ., k a t. I I / I X / 2 3 , k. 2 1 3v-214. 57Ib id ., k a t. I I / I X / 2 7 , k. 543-544v. 5eIb id ., k a t. I I / I X / 2 3 , k. 130-131.
dzaj operacji kredytow ej. W yderek byl nieco przesta rzałą form ą kre
d y tu , bardzo rzadko ju ż w tym czasie w ystępującą, której - m im o
iż p o siad ała elem ent zastaw u n a nieruchomości - nie należy wiązać z
pożyczką hip o teczn ą59.
Zakład zazwyczaj stanow ił rów now artość pożyczanej sum y i m iał zo
stać wypłacony w w ypadku, gdyby dłużnik nie dotrzym ał term inu. N a
podstaw ie analizy m ateriału źródłowego w ydaje się, iż ten rodzaj zabez
pieczenia pożyczki byl ju ż w tym czasie anachronizm em , nie odnalazłem
bowiem ani jednej zapiski, w której dłużnik za niedotrzym anie term inu
spłaty w ypłaciłby zakład, choć w ystępują umowy pożyczkowe zabezpie
czone zakładem , których term in spłaty nie został dotrzy m an y 60. Należy
dodać, że to zabezpieczenie w ogóle rzadko pojaw ia się w um owach kre
dytow ych; najczęściej w kontraktach ze szlachtą.
Pew nym zabezpieczeniem pożyczki był zapis w księgach handlow ych
(H andelsbuch, Register) wierzyciela; wzmocniony obecnością św iadków
przy zaw ieraniu transakcji stanow ił poważny dowód w ew entualnej spraw ie
spornej o dług61.
N a koniec tej części rozważań należy zaznaczyć, iż w praktyce w tra n s
akcjach pożyczkowych występowały kom binacje tych zabezpieczeń, rzadko
m am y do czynienia z ich pojedynczym i formami.
Zysk
Nieodłącznym - poza niewielkim m arginesem w yjątków - składnikiem
um ów pożyczkowych był zysk czerpany z tych transakcji przez wierzycieli.
Przy kredycie handlow ym najczęściej nie w spom inano o odsetkach. Jed
nak pożyczki te były oprocentow ane, a w artość odsetek była tu w liczana w
cenę tow aru62. P od o b n a sy tu acja w ystępow ała w kredycie pieniężnym za
bezpieczonym zastaw em ruchom ym lub skryptem ręcznym. T u również z
reguły nie w spom inano o korzyściach. Jednak bez w ątp ien ia zysk w ynikał
z różnicy między sum ą pożyczoną a w artością zastaw u czy su m ą zapisaną
n a skrypcie. R egułą było nato m iast odnotow yw anie korzyści wierzyciela,
gdy doszło do zwłoki w spłacie długu. W takiej sytuacji nierzetelny kredy
59 B. L esiński, W yd erek czyli sprzedaż. 60A P T , A m T , k a t. I I /I X /1 8 , k. 199. 61 Ib id ., k at. I I / I X / 2 6 , k. 164v.
to b io rca byl zmuszony płacić karne odsetki63, n a które składała się sum a
zaległego oprocentow ania, zazwyczaj w wysokości 6%, a także wszelkie
szkody i koszty sądowe, jak ie poniósł wierzyciel w związku z tą sprawą.
Inaczej było w kredycie hipotecznym , gdzie w spom inanie o odset
kach było niem alże regułą. Najczęściej pojaw iającym się oprocentow a
niem pożyczek w cyklu rocznym było 6 od s ta 64. Zapiski, w których
w ystępuje t a wysokość oprocentow ania,-często zaopatrzone są w formułę,
w yjaśniającą, iż zysk w wysokości 6%65 byl zgodny z lite rą praw a - w
ty m w ypadku regulow ał to wilkierz m iejski66. Rzadziej m ożna spotkać
tran sak cje z innym oprocentow aniem ; najniższe wynosiło 467, najw yższe
8%6S. N a pod staw ie treści zapisek tru d n o stw ierdzić co było przyczyną
o d stęp stw od zasady w tych przypadkach.
P raw dopodobnie było to
zw iązane ze sła b ą p ozycją wierzyciela w stosunku do dłużnika przy ni
skim oprocentow aniu i w yjątkow o m ocną przy odsetkach powyżej 6%.
P rz y czy n ą niskiego oprocentow ania mogły być także koligacje rodzinne
między wierzycielem a dłużnikiem 69.
Interesu jący m zjawiskiem była w zasadzie niezmienność stopy procen
towej w całym ty m okresie, m im o że czas ten charakteryzow ał się wysoką
63 A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 6 , k. 1 3v-14.
Ib id ., k a t. I I / I X / 2 7 , k. 5 4 3 -5 4 4 v . G a b rie l von d e r B u rg k pożyczy! 450 g rzy w ien o d p ro w iz o ró w s z p it a la (K ra n k e n h a u sz ) to ru ń sk ie g o . O d se tk i w w ysokości 6% m ia ły b y ć p ła tn e ra z w ro k u n a św . M ichała. S u m a z o sta ła zab e z p ie cz o n a n a 4000 zip, k tó re to G . von d e r B u rg k p o sia d a ł n a h ip o te c e d o m u n ależącego d o sp ad k o b ie rc ó w p o z m a rły m H e n ry k u R itte rz e . Zob. też: A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 2 , k. 147.
65M ożna, p o s ta w ić p y ta n ie , czy sto p y p ro cen to w e w y stę p u ją c e w zapiskach sąd o w y c h b y ły zg o d n e z rz e cz y w isty m i? Ze w zględu n a to , że w zdecydow a nej w iększości w ie rz y ciela m i ty c h p ożyczek były osoby i in s ty tu c je p o szu k u ją c e p o ż y cz k o b io rcó w (w dow y, n ie le tn i, in s ty tu c je c h a r y ta ty w n e ), uw ażam , iż ten n iski sto su n k o w o p ro c e n t m o ż n a p rz y ją ć za praw dziw y. B yły to lok aty k a p ita łu p rz y n o s z ą c e m ałe zyski, ale o d u ż y m sto p n iu b ezp ieczeń stw a.
C6T . M aciejew sk i, W ilkierze m ia s ta T o ru n ia , P o z n a ń 1997, s. 79. 67A P T , A m T , k a t. I I / I X / 1 9 , k. 2 3 4 v -2 3 5 .
68I b id ., k a t. I I / I X / 1 7 , k. 349.
69D la p o ró w n a n ia - c y tu ją c za M . B o g u ck ą - w ilkierz g d a ń sk i z 1580 r. zezw olił w zasa d zie n a p o b ó r 8,33% o d re n t i zw ykłych pożyczek, d o p u szc z ając je d n a k d la k re d y tu h an d lo w eg o 12%. W p ra k ty c e w 1. połow ie X V II w. p o b ie r a n o w G d a ń sk u 6 -8 % , rz a d ziej 10 lu b 12% (zob. M. B ogucka, O brót w ek sio w o - kred yto w y, s. 3).
deprecjacją pieniądza. Zapewne było to wynikiem odgórnych, urzędowo
narzuconych wysokości odsetek, co powodowało brak możliwości sw obod
nej reakcji n a m echanizmy rynkowe. Przypuszczalnie inaczej w yglądała
s y tu acja przy kredycie handlow ym , którem u pozostaw iano więcej swo
body w tym zakresie, choć nie bez pewnych ograniczeń. Je d n ak z powodu
brak u odpow iednich danych w analizow anym źródle, nie m ożna jed n o
znacznie tego stwierdzić.
O bok zapisek sądowych, które o p eru ją konkretnym i liczbam i odno
szącym i się do stopy procentowej pożyczek hipotecznych, w y stęp u ją także
spraw y kredytow e, w których wysokości oprocentow ania nie odnotow ano.
M ożna tu wyróżnić cztery grupy zapisek, w których:
- stw ierdzono tylko, iż oprocentow anie m iało być zgodne z wilkierzem
m iejskim 70,
- w spom niano o odsetkach, bez sprecyzowania, o jak ie konkretnie wartości
chodzi71,
- jasn o odnotow ano, iż pożyczka nie podlegała żadnem u oprocentow a
n iu 72,
- kw estia procentów została całkowicie przem ilczana73.
W pierw szym w ypadku w ydaje się, że spraw a je s t oczyw ista, sto p a
w ynosiła 6%. D rugi w ariant niesie ze sobą co najm niej dwie ew entualności,
oprocentow anie wedle wilkierza (6%) lub określone w osobnych - pisanych
czy ustnych - umowach dotyczących tej transakcji. Trzecia g ru p a tych za
pisek sugeruje także, choć zupełnie odm ienne, dwie możliwości; po pierw
sze mógł to być kredyt rzeczywiście nie obarczony jakim kolw iek zyskiem
n a rzecz wierzyciela. Tego rodzaju transakcje mogły n a przykład zaistnieć
wówczas, gdy strony były związane ze sobą bliskim i więzami rodzinnym i
lub sąsiedzkim i, a po drugie m ogła to być pożyczka isto tn ie nie oprocen
tow ana, ale n ak ład ająca n a dłużnika inne zobow iązania w stosunku do
wierzyciela, które mogły, choć nie zawsze m usiały być odnotow ane w za
piskach, n a przykład zastaw użytkow y74 czy prawo pierw okupu zastaw io
nej nieruchom ości75. N atom iast ostatniego przypadku m ogą dotyczyć co
70A P T , A m T , k a t. I I /I X /1 7 , k. l - l v . 71 Ib id ., k at. I I /I X /1 8 , k. 293v-294. 72Ib id ., k a t. I I /I X /1 6 , k. 358. T3Ib id ., k a t. I I /I X /1 7 , k. 2 3 5 v-236v. 74Ib id ., k at. I I /I X /1 8 , k. 3 9 6 v-397v. 75Ib id ., k a t. I I /I X /1 7 , k. 90v.
n ajm niej cztery ew entualności, a konkretnie wszystkie możliwości grupy
drugiej i trzeciej.
Wielkość, czas trw ania i spłata pożyczek
Ze względu n a wielkość kredytu w yodrębnić m ożna trzy grupy
pożyczek76. Pierw sza charakteryzow ała się niewielkimi sum am i poniżej
100 zip77, tych było n ajm n iej78. Ich niewielka liczba w ynikała z obowiązku
w noszenia o p łat no tarialn y ch w w ypadku spraw niespornych i wszelkich
kosztów sądow ych w przypadku spraw spornych79. Były to najczęściej
pożyczki pod zastaw ruchomy, czasami byl to drobny k redyt hipoteczny
lub handlow y, a także pożyczki zabezpieczone skryptem ręcznym . D ruga
g ru p a to pożyczki od 100 do 1000 zip80. Zapisek zaw ierających takie
tran sak cje je s t z kolei najw ięcej, dotyczyły one przede wszystkim kre
d y tu hipotecznego i handlow ego. O s ta tn ia g ru p a zaw ierała sum y powyżej
1000 zip81. Były to pożyczki zw iązane z w ielkim handlem , a także duży
kred y t hipoteczny.
Ze w zględu n a czas trw an ia pożyczki m ożna podzielić n a krótko
term inow e (poniżej jednego roku)82 i długoterm inow e (od jednego roku
wzwyż)83. Te pierwsze - parotygodniow e lub paromiesięczne - miały
zwykle związek z handlem i drobnym kredytem pieniężnym . N atom iast
76Z p o c z ą tk ie m X V II w. z w ią z a n a b y ła sto su n k o w o s iln a d e p re c ja c ja p ie n ią d z a w całej E u ro p ie ; sum y, k tó re w 1601 r. były u w ażan e za duże, w 1630 r. m ia ły ju ż z d e c y d o w a n ie m n ie js z ą w a rto ść. P rze d staw io n y p o d z ia ł p o ży czek n a g ru p y w ielkościow e o d n o si się d o p ierw szych p a ru la t om aw ian eg o stu le cia . P ro b le m p rz e m ia n m o n e ta rn y c h z te g o o k resu z o sta ł d o b rz e z ap rez e n to w an y w p ra c y Z. S ad o w sk ieg o , P ie n ią d z a p o c zą tk i upadku R zeczp o sp o litej ui X V I I w ieku, W arsz a w a 1964.
77D la z o b ra z o w a n ia siły n abyw czej p ie n ią d z a n a p o c z ą tk u X V II w. p osłużę się c e n a m i n ie ru c h o m o ści z n a jd u ją c y c h się n a te re n ie S ta re g o M ia s ta T o ru n ia . Z a n ieco p o n a d 100 zip m o ż n a było n a b y ć n a jta ń s z y d o m , d o m śre d n iej w a rto ści k o szto w ał około 1000 zip, n a to m ia s t n a jd ro ż sz e kam ien n ice w a rte by ły p o kilk a ty się cy zło ty ch .
78Ib id ., k a t. I I / I X / 1 6 , k. 378; 17, k. l - l v . 79A . Ż a b o k lic k a , o p . c it., s. 785.
80A P T , A m T , k a t. I I / I X / 1 6 , k. 317v; 17, k. 260-2 6 0 v ; 18, k. 2 0 7v-208. 81 I b id ., k a t. I I / I X / 1 6 , k. 363; 17, k. 1 7 -2 2 , 379-379v.
82A P T , A m T , k a t. I I / I X / 1 6 , k. 366v. 83I b id ., k a t. I I / I X / 1 7 , k. 2 3 5 v -2 3 6 v .
pożyczki długoterm inow e dotyczyły przede w szystkim hipoteki, czyli - w
zdecydowanej większości — dużego kredytu pieniężnego. Istniały również
transakcje, których długość trw an ia zależała od przyszłych w ydarzeń, n a
przykład bezterm inow e (um owa wygasała, jeżeli została zerw ana przez
któ rąś ze stro n )84, dożywotnie85 (do śmierci wierzyciela lub dłużnika)
czy do m om entu sprzedaży zastawionej nieruchomości; w szystkie one
dotyczyły hipoteki.
Jeżeli pożyczka nie została o d d an a w um ów ionym czasie, prowadziło
to do trzech podstawowych rozwiązań:
- przedłużenia umowy n a w arunkach pierw otnych86,
- p rolongaty term inu sp łaty wraz z zaostrzeniem warunków k o n trak tu n a
rzecz wierzyciela87,
- przejęcia, odpowiedniej do skali długu, części m a ją tk u kredytobiorcy88.
C zasam i pożyczka spłacana była n a ra ty 89, dotyczyło to głównie kre
d y tu kupieckiego. Możliwa była również cesja długów i w ierzytelności90.
Zakończenie
W om aw ianym okresie - ja k wynika z przedstaw ionego m ateriału
- k red y t w T oruniu był ju ż in sty tu cją dojrzałą, co św iadczy o zaa
wansow anym rozwoju gospodarki tow arow o-pieniężnej. Powoli zanikały
przestarzałe formy kredytu (sprzedaż nieruchomości n a w yderek, za
staw nieruchom ości z dzierżeniem czy zakład), a z drugiej strony coraz
częściej pojaw iały się nowe (weksel trasowany, indos); hipoteka zaczynała
przybierać nowoczesne kształty. Szczególne znaczenie miał k redyt ku
piecki, bez którego handel nie mógłby praktycznie istnieć.
W dal
84Ib id ., k at. I I / I X / 2 1 , k. 4 7v-48. 85Ib id ., k a t. I I / I X / 1 8 , k. 132v, 171v-172v. 86Ib id ., k a t. I I / I X / 1 8 , k. 199. 87Ib id ., k a t. I I / I X / 1 7 , k. 362. 88Ib id ., k a t. I I / I X / 1 9 , k. 409. 89Ib id ., k a t. I I / I X / 1 8 , k. 364-365. 904 V II 1622 r. (A P T , A m T , k at. I I /I X /2 3 , k. 5 1 9 -5 2 0 ) Je rz y K iu a w en d o k o n a ł cesji sw o jej w ierzy teln o ści 500 zip n a osobę J a n a W ed em eiera, te n o s ta t n i w y p łacił m u tę s u m ę w raz z n ależn y m i o d se tk a m i w go tó w ce. D łu żn ik iem te j k w o ty b y ła A n n a , w dow a p o W ilh elm ie von S chölln, d łu g z o sta ł z ab e z p ie czony n a je j d o m u jeszcze w 1619 r. T ra n s a k c ja cesji o d b y ła się z a z g o d ą w dow y. Zob. też: A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 6 , k. 152v.
szym ciągu jed n ak powszechne były, dość prym ityw ne z p u n k tu widze
n ia rozw iniętej gospodarki kapitalistycznej, pożyczki pieniężne pod za
staw ruchomy. Nie w ykształciły się tu bowiem specjalistyczne instytucje
zajm ujące się kredytem . O peracje pożyczkowe realizowane były przez
poszczególnych m ieszczan i różne instytucje miejskie, dla których prowa
dzenie działalności kredytow ej było zajęciem pobocznym . Jednakże wy
soka aktyw ność n a rynku kredytow ym rady miejskiej, bractw religijnych i
toruńskich szp ita li91 skłania nas do up a try w an ia w nich in stytucji, które
w pewnej mierze odgryw ały rolę banków. W stosunku do innych m iast
polskich z tego okresu je s t to zresztą teza już w ielokrotnie podnoszona
w lite ratu rze 92. P raw dopodobnie funkcję ta k ą pełniły również niektóre
osoby pryw atne. N iestety obecny stan moich b adań nie pozw ala n a po
tw ierdzenie tej tezy.
M iddle-C lass C redits at the Beginning of the Seventeenth Cen
tu ry on the Bases of th e A lderm en’s Books in Old Toruń
T h e a rtic le ta k e s as its s u b je c t c re d it o f th e m id d le -c la sse s in T o ru ń o f th e s e v e n te e n th c e n tu ry ; i t p re s e n ts th e fo rm s of c re d it, m ean s o f secu rity , value, d u ra tio n , a n d th e p ro fits w hich w ere d e riv ed . T h e tw o basic fo rm s o f c re d it are id e n tifie d as c o m m e rc ial c re d it a n d cash c re d it. I t was e sta b lish e d t h a t th e p ro fit o f a c re d ito r w as in te g ra l th o u g h i t w as n o t alw ays m en tio n ed in th e so u rces. T h e m o s t fre q u e n t in te re s t r a te p e r y e ar w as 6 p e r c e n t (re la tin g m o stly to lo a n s o n m o rtg a g e s ). M ea n s of sec u rity in c lu d e d : lo a n c o n tra c ts (p ro m isso ry n o te s, b ills, lo a n a g re e m e n ts, p aw n tic k e ts), a n d o th e r c o n tra c ts in w hich th e lo a n w as n o t th e m a in s u b je c t, su ch as co m m e rc ial c o n tra c ts, reco rd s in th e m u n ic ip a l b o o k s, th e p re sen c e o f w itn e sse s d u rin g th e n e g o tia tio n of a n a g reem en t, g u a ra n ty , d e p o sit, e tc . T h e m a te ria l a n aly se d allow s us to co n clu d e t h a t a t th e b e g in n in g o f th e se v e n te e n th c e n tu ry , c re d it in T o ru ń w as an a d v an ced in s ti tu tio n , w h ich c o n firm s th e a d v an c e d d ev elo p m en t o f th e m a rk e t a n d m o n e ta ry e co n o m y o f th e tim e . P a rtic u la rly im p o r ta n t w as c o m m ercial c re d it, essen tial to th e efficient t r a d e m a rk e t, th o u g h no pro fessio n al in s titu tio n s d e alin g w ith c re d it w ere d e v elo p ed in th is a re a. T h e lo an o p e ra tio n s w ere serviced by in d iv id u a l to w n sp e o p le a n d d ifferen t m u n ic ip a l in s titu tio n s for w hich th e c re d it a c tiv ity w as o f s e c o n d a ry value.
91 A P T , A m T , k a t. I I / I X / 2 1 , k. 4 2 6 -4 2 7 v ; 22, k. 48v, 155; 25, k. 2 1 4 v-215v. 92M . B o g u ck a, O b ró t w ek sîo w o -k re d y to w y , s. 2; H. Sam sonow icz, P o c zą tk i banków, s. 131.
Formen des bürgerlichen K redites am Anfang des 17. Ja h rh u n
derts anhand der Schöffenbücher der Alten S tadt T horn
Im B e itra g w ird d e r b ü rg erlich e K re d it im 17. J a h r h u n d e r t in T h o r n b e h a n d e lt, im ein zeln en seine F o rm en , G e w ä h rle is tu n g s a rte n , G röße, D a u e r u n d schließlich sein G ew in n . Es h a n d e lt sich u m zwei G ru n d fo rm e n des K re d ite s, d e n H a n d e ls - u n d d en G e ld k re d it. D ab ei g ilt als R egel, d a ß m it je d e r A r t d es K re d ite s G ew in n fü r d en G lä u b ig e r z u sa m m e n fä llt, obw ohl dies n ic h t im m e r in d en Q u e lle n v e rm e rk t w ird . A ls d ie h äu fig ste A r t d e r V erzin su n g g ilt ’sechs vo n H u n d e rt’, w as v o rw iegend H y p o th e k e n d a rle h e n b e trifft. Es lassen sich fol gen d e G e w ä h rle is tu n g s a rte n u n te rsch e id e n : ein D a rle h e n v e rtra g (S ch u ld b rief, W echsel, D a rle h e n a b m a c h u n g , P f a n d b rie f), o d e r ein a n d e r e r V e rtra g , in d e m d a s D a rle h e n kein H a u p tth e m a w ar, z.B . ein H a n d e lsv e rtra g , ein V erm erk in d en S ta d tb ü c h e r n , die A nw esen h eit d e r Z eugen bei V ertrag sch lu ß , d ie B ü rg s c h a ft, d a s P fa n d . A n h a n d des u n te rs u c h te n M a te ria ls lä ß t sich fe stste lle n , d aß A n fa n g des 17. J a h r h u n d e r ts in T h o rn d er K re d it b e re its eine a u sg e re ifte E in ric h tu n g w a r, w as von ein e r fo rtg e s c h ritte n e n E n tw ick lu n g sstu fe d e r G ü t e r - u n d G e ld w irts c h a ft z eu g t. E in e b e so n d e re R olle sp ielte d a b e i d e r H a n d e ls k re d it, u n u m g ä n g lic h fü r d a s reib u n g slo se F u n k tio n ieren des H an d els. E s k am je d o c h n ic h t z u r A u sb ild u n g von F a c h in stitu tio n e n , d ie sich im K re d itw e se n sp e z ia li s ie rte n . D ie jew eilig en D a rle h en w u rd e n von ein zeln en B ü rg e rn o d e r von v er sch ie d e n e n s tä d tis c h e n In s titu tio n e n g e w ä h rt, fü r d ie je d o c h d ie K r e d ittä tig k e it n u r e in e N e b en b e sch ä ftig u n g w ar.
