Słownik pojęć służących do owijania
w bawełnę
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 4, 160-172
1990
Nieznany autor rosyjski z początku lat
siedemdziesiątych XX wieku
Słownik pojęć
służących do owijania w bawełnę
Sądząc po numeracji zachowanych kartek, całość rękopisu liczy około stu stron i zawiera co najmniej tysiąc haseł. Jeśli chodzi o wspomniane w brulionach autorskiej p r z e d m o w y cztery woluminy, t r u d n o powiedzieć, czy u d a ł o się ów zamysł zrealizować. M o ż n a jedynie stwierdzić, że autor zamierzał opracować czterotomowy słownik pojęć powszechnie używanych d o owijania i nawijania.Materiały znaleziono w tym samym miejscu, co Tęczową republikę'. A. Turbin Apolityczność (,apoliticznost). Brak wszechogarniającego zainteresowania dla
misterium; przejawia się w postaci pokaslywania, ziewania, rozglądania się wokół, szeleszczenia czymś, wymieniania szeptem uwag na tematy pozamisteryjne, na przykład na temat tego, czy będą w bufecie parówki. Antonim: A k t y w n a
postawa, zachowanie całkowitego spokoju, brak zainteresowania parówkami. B e z p ł a t n o ś ć (biesplatnost'). Tajemnica przemienienia tego, co osobiste,
w to, co społeczne i z powrotem; ta połowa moich pieniędzy, którą mógłbym przepić od razu, trafia w pewniejsze ręce i w odpowiedniej chwili w y d a w a n a jest na to, by mnie bezpłatnie leczyć z alkoholizmu.
Bezrobocie, którego nie ma (biezrabotica, kotoroj niet). Rytualne zajęcia
wykonywane przez 8 godzin i 12 minut codziennie prócz soboty i niedzieli: wedle wyobrażeń misteryjnych, zapewnia stopniowe wznoszenie się od
161 DYKCJONARZ dobrobytu wojującego (kto nie pracuje ten nie je) d o dobrobytu tryumfującego (kto pracuje ten je). Por. protestacyjny wiec.
Biurokrata (biurokrat). Postać komiczna: d r o b n y urzędnik z pretensjami
p o n a d stan. Biurokracja, niesprawność z a d u f a n y c h urzędników, bałagan, k o m p l i k a c j e m o g ą c e s p o w o d o w a ć Trudności przejściowe. (Przykład kanoniczny: j a w n a nieruchawość odpowiedzialnego za o b r o t y Ziemi w o k ó ł własnej osi i równie oczywiste niechlujstwo, brak k o o r d y n a c j i działań między odpowiedzialnym za o b r o t y Ziemi w o k ó ł Słońca oraz Słońca wokół Ziemi, co w rezultacie d o p r o w a d z i ł o d o n i e u r o d z a j u owoców cytrusowych.)
Bodźce moralne i materialne (stimuly moralny je i mateńalnyje). Różnorakie
a przemyślne sposoby skłaniania widzów d o tego, by drgnęli i przez swój wymuszony udział nadali scenom Sukcesów w pracy oraz Wykonań przedterminowych właściwą skalę; należy przy tym, oczywiście, d b a ć o nienaruszanie regulaminu i p o r z ą d k u , publiczność j e d n a k , o b a w i a j ą c się, iż może niechcący coś naruszyć, nie zawsze łasi się na bodźce, z reguły j e d n a k wykazuje Entuzjazm niesłychany i w y p o w i a d a odpowiednie kawałki
tekstu, tj. Wyrazy wdzięczności i zaufania.
B o g a c t w a niesłychane (bogatstwa niewidannyje). Składają się na nie Zasoby nieprzebrane (metale leżące pod ziemią), Rezerwy niewykorzystane (metale leżące na deszczu) oraz Inicjatywy niewyczerpane (różnorakie projekty, m a j ą c e na celu przerwanie o p a d ó w deszczowych).
C z ł o w i e k a n o w e g o k s z t a ł t o w a n i e (Formirowanije nowogo czełowieka).
T a j e m n y obrzęd, d o k o n y w a n y za opuszczoną k u r t y n ą ; towarzyszy m u głośna i r a d o s n a m u z y k a , na ogół piosenki z komedii filmowych.
D u m a (gordost") 1) naszego człowieka. Jego własne, szczególne mniemanie,
że tak też jest nie najgorzej; 2) z n a s z e g o człowieka. P r z e k o n a n i a , że stanowi on zbiór i źródło cnót wszelakich d o p ó k i masz go, gnoja, na o k u .
D y n a s t i a sławna (dinastija slawnaja). Powstaje ona wówczas, gdy nie
miejsce, które zdobi człowieka, lecz stanowiska, które on zdobi, zostają przezeń przekazane jego dzieciom; dziedziczą one przy tym nie tyle to, co przemijające, tj. ubiór oraz rekwizyty, ile to, co wieczne — rolę. U ż y w a n e w odniesieniu d o Naszych najlepszych ludzi.
F a k t y nieodparte (fakty nieoprowierżymyje). Zjawiska, istoty oraz istnienia,
DYKCJONARZ 162
F i l o z o f i a (filosofija). Zwolnienie z troski o inne nauki przez przeniesienie
wszystkiego, co w nich najlepsze, na teren filozofii i nazwanie jej n a u k ą .
Hart ideowy (zakałka idiejnaja). System całościowego treningu wytwarzający
o d p o r n o ś ć na dowolne idee, tj. niezłomność ideowa.
Historia (istorija). Przeszłość i n a u k a o niej. Ta d r u g a na tym się zasadza,
by nie puszczać przeszłości na żywioł, lecz wspierać jej umoralniający i dydaktyczny c h a r a k t e r poprzez p o n o w n e rozgrywania przegranych bitew. Doświadczenie historii uczy.
Historii fałszowanie ( f a l s i f i k a c y j a istorii). P r ó b a przedstawienia tego, co
rzeczywiste j a k o tego, co znaczące.
H u m a n i z m abstrakcyjny (gumanizm abstraktyjnyj). Umiłowanie człowieka,
który jeszcze nie wypełnił ankiety; ogólnie miłość nieselektywna, podniesiona do godności zasady, d o j a w n e g o wręcz wezwania „Miłujcie nieprzyjacioły wasze". A n t o n i m . Humanizm prawdziwy. P r a k t y k a u f u n d o w a n a na jak najsurowszej wybiórczości uczucia, u z u p e ł n i o n a przez postrzeganie dowolnego przedmiotu, w tym przedmiotu uczuć, j a k o jedności przeci-wieństw; jeśli wróg nie p o d d a j e się — likwidujemy przyjaciela.
Idei z w y c i ę s t w o (torżestwo idiej). Wyszydzanie materii, umartwianie ciała. Jak w i a d o m o (kak izwiestno). Nieodzowny argument Logiki bezlitosnej-, nie jest
to powołanie się na cokolwiek, co by komukolwiek służyło, lecz zdecydowany ruch głową wskazujący na miejsce, w k t ó r y m w d a n e j chwili leży prawda. Wszystko co się dobrze kończy jest dobre, a ponieważ wszystko, jak wiadomo, kończy się dobrze, to znaczy, że było dobre, zaś wszystko co jest, zmierza ku lepszemu, ponieważ, jak wiadomo, będzie jeszcze lepiej niż jest.
Jednomyślność (jedinoduszije). Spontaniczna, niezależna od obecności bileterów
troska publiczności o to, by nie zakłócić porządku. Widz, nawet pozostawiony sam sobie, nie jest pewien czy chciałby ów porządek naruszyć, a to dlatego, że w skrytości ducha uważa się nie tyle za ograbionego, co za przekupionego; znajdując się w gromadzie, poza domem, skłonny jest patrzeć na siebie jak na uczestnika, współwykonawcę misterium, zobowiązanego do dbałości — pełnej pokory, jeśli nie d u m y — o zachowanie dostojnego c h a r a k t e r u widowiska. Używane w złożeniu Jednomyślne poparcie.
Krytyka (kritika) 1) konstruktywna. Rozważania mające na celu
zwiększenie etatów (w szczególności zaś rozważania na temat redukcji etatów); 2) literacka. Badania dotyczące szkód, jakich doznać może
163 D Y K C J O N A R Z
f a b u ł a i styl m i s t e r i u m w rezultacie d o w o l n y c h i n d y w i d u a l n y c h p o c z y n a ń ;
3) m i a ż d ż ą c a . U m i e j ę t n o ś ć o d p o w i e d z e n i a na d w a tysiące słów t r z e m a
właściwie d o b r a n y m i .
K u l t j e d n o s t k i (kult licznosti) 1) ( m e d . ) . S t o s u n e k k o r y f e u s z a
d o siebie samego, o d m i a n a n a r c y z m u ; s t a n o w i ą c d o m i n a n t ę zespołu c h a r a k t e r o l o g i c z n e g o , u w a r u n k o w a n e g o przez p s y c h o p a t y c z n y s t a t u s i n a r a s t a j ą c e z m i a n y na tle sklerotycznym, nie p o d d a j e się diagnozie za życia j e d n o s t k i , lecz jedynie przy p o m o c y b a d a ń a n a t o m o p a -tologicznych. W okresie kultu jednostki — za życia nieboszczyka;
2) (socjol.). S t o s u n e k publiki d o siebie; w sytuacji w k t ó r e j z o s t a j e
p o z b a w i o n a wszystkiego, co t w o r z y ł o d o s t a t e k i g o d n o ś ć każdego, pociesza się o n a myślą, że w ten s p o s ó b p o w s t a ł o jakieś b o g a c t w o bezmierne i nie jest nawet w stanie dopuścić, iż s k a r b ów, o ile nie był od p o c z ą t k u zwidem, to i t a k został r o z g r a b i o n y , p u b l i k a b o w i e m wierzy, iż dzięki c z a r o m s k a r b stał się własnością j e d n o - j e d y n e g o i n d y w i d u u m , k t ó r e w ł a d a nim w imieniu i dla d o b r a wszystkich.
W okresie kultu jednostki — w d o w o l n y m czasie, w k t ó r y m j e d n o s t k a
j a k o t a k a nie jest p r z e d m i o t e m czci. P o r . M i ł o ś ć p o w s z e c h n a .
K u l t u r a (kultura). D o m e n a s t a n ó w d u c h a . C h o d z i o posługi na rzecz o s ó b
i osobistości, które ulokowały się na scenie lub w pobliżu tejże, K. powołana jest d o tego, by p o pierwsze, osoby te pocieszyć, hołubić ich uczucia, leczyć dusze zapewniając, że pochodzenia są prawego a nawet szlachetnego i nie są żadnymi samozwańcami, wrażenie zaś wywierają wręcz znakomite; po drugie, że to, co się dzieje, jest konieczne, a ich własne działania są przyzwoite, tak iż na scenie znaleźli się nie p r z y p a d k i e m i na długo. [ N a d t o zaś, że nie przelewają t a m z p u s t e g o w p r ó ż n e , nie biją piany, ż a d e n z nich nie w y p a d ł sroce spod o g o n a , a wręcz przeciwnie, k a ż d y t o i o w o rozumie, zupełnie j a k człowiek, poczytać lubi coś interesującego, na wywczasach p i ó r e m s k r o b n ą ć , zjeść smacznie, pieśni łzy wyciskających p o s ł u c h a ć , s a m e m u z a i n t o n o w a ć i w ogóle]*.
L e g e n d a (legienda). F a k t (lub a r t e f a k t ) w i t a m i n i z o w a n y , n a d a j ą c y
się d o użycia.
L u d o w ł a d z t w o p r a w d z i w e (narodowlastije istinnoje). Ostateczne zniesienie
t a k c h a r a k t e r y s t y c z n e g o dla a n t y m i s t e r i u m p o d z i a ł u na publiczność i t r u p ę ; o r g a n i z a c j a życia, przy k t ó r e j p e t e n t z j a w i a j ą c się w urzędzie siada p o o b u s t r o n a c h b i u r k a , i naczelnik uważnie wysłuchuje s a m siebie, reaguje
DYKCJONARZ 1 6 4
przychylnie i bez zbędnej pisaniny o p a t r u j e własne podanie pozytywną decyzją, boleśnie przy tym odczuwając j a k pustoszeje jego kieszeń, a zarazem rozkosznie pęcznieje d r u g a lub nawet ta sama.
M ą d r o ś ć (mudrost ') 1) polityczna. Dać dowód mądrości politycznej
— nagle dać do zrozumienia niczego nie podejrzewającej publiczności, że sprawy stoją kiepsko, a winni i tak wykręcą się sianem, 2) kolektywna. Genialność nie gorsza od poprzedniej, ale składkowa.
M i ł o ś ć powszechna (lubow ' wsienarodnaja). Patrz: Oddanie bezgraniczne. M o c niezwyciężona (siła nieobrimaja). Zdolność do trwania przez
nieokreślony czas w stanie agonalnym bez zejścia śmiertelnego.
N a c i s k administracyjny (administrirowanije goloje). Patrz: N a c i s k u administracyjnego m e t o d a .
N a c i s k u administracyjnego m e t o d a (mietod gologo administrirowanija).
Grzeszy j e d n o s t a j n o ś c i ą , p o l e g a j ą c ą na n i e r o z t r o p n y m , u t o p i j n y m niedocenianiu cukierka.
Najlepsi ludzie (luczszije ludi). W pierwszych rzędach i w parterowych lożach. N a p i ę c i e utrzymujące się (napriażonnost' sochraniajuszczajasia). Syn. R o z w i ą z a n i a zarysowującego się. D u m n e , bezkompromisowe
przeciw-stawienie Przewag niesłychanych — Zyskom baśniowym. Podstawowy, fabularny wątek misterium.
N i e n a w i ś ć bestialska (nienawist' zwierinaja). Właściwość sił demonicznych,
na p r ó ż n o starających się zachwiać Niezachwianiem i przeszkodzić cudowi Przemienienia, p o s ł u g u j ą c się Zamiarami zbrodniczymi, Rachubami perfidnymi, Knowaniem nieustannym, Sprzeciwem wściekłym oraz Kampanią w niczym nie przebierającą.
N i e t y p o w e (nietipicznoje). Jedna tylko strona rzeczywistości — ta dostępna
bezpośredniej obserwacji.
N i e z ł o m n o ś ć (niezyblemost'). Cud, którego obecność jest oczywista
(istnieje wszak i Fundament granitowy, i Pewność niezachwiana, i Stanowisko niezmienne, i Wierność bezgraniczna nakazom świętym)-, Niezłomność z Przemienieniem są nierozłączne i tworzą kardynalny cud dwójjedyności; cud ów stanowi źródło niewyczerpalne misterium, a jego codzienne przejawy — Marzeń ucieleśnienie, Świadectwo w oczy bijące, Demonstracja wzruszająca oraz Dowód naoczny kolejny - - tworzą fabułę misterium.
165 DYKCJONARZ
Oburzenie słuszne ( wozmuszczenije zakonnoje). Wybuch uczuć obywatelskich
z p o w o d u wydarzeń w miejscach geograficznie odległych; nie wiąże się z naruszeniem ruchu ulicznego.
Oczernianie (oczernienije) 1) rzeczywistości. Niezborna p r ó b a dostrzeżenia
czegoś ogólnego w Brakach poszczególnych, które na mocy definicji są poszczególne; 2) przeszłości. Brak szacunku dla własnego o k r u t n e g o strachu przeżytego 20, 30 lub 40 lat temu.
O d d a n i e żarliwe, bezgraniczne (priedannost ' biespriedielnaja, biezzawiet-naja). Uczucie naturalne, c n o t a organiczna i wewnętrzna o p o k a tych, dla których ziściły się wreszcie Marzenia odwieczne i j a k gdyby nastąpiły Czasy historyczne, w których nie miejsce na bycie rabem.
P a t r i o t y z m (patriotizm). Dążenie d o tego, by u nas było j a k u ludzi, a jeśli
nie jest, a nawet jest na o d w r ó t , dowodzenie, iż o w o na o d w r ó t jest czymś szczególnie cennym.
P e w n o ś ć jutra (uwieriennost ' w zawtraszniem dnie). P o d y k t o w a n e przez
intuicję i o p a r t e na doświadczeniu przeczucie, że to jeszcze nie koniec, że ciąg dalszy nastąpi i że to może właśnie j u t r o rzucą parówki.
P i j a ń s t w o ( p j a n s t w o ) . P r ó b a s p o w o d o w a n i a strat społecznych pośrednich,
przewyższających czerpane zeń zyski bezpośrednie.
P l a n o w a n i e (planirowanije). M e t o d a osiągnięcia raju ziemskiego poprzez
z n a j d o w a n i e matematycznie precyzyjnej odpowiedzialności między ilością wytapianej surówki a zbawieniem duszy.
Podniecenie niezdrowe (ażiotaż niezdorowyj). Poruszenie umysłów wywołane
przez niedojrzałe dzieło sztuki lub niedojrzałe działania obywateli, tj. przez taki u t w ó r lub działanie, które nie posiada rytualnej f o r m y i magicznej treści.
P o d s t a w y n a u k o w e ( f u n d a m i e n t naucznyj). Teoria magii udzielająca
ostatecznej odpowiedzi na pytanie, co skąd się bierze. Pozwala jej to na ustalenie we właściwym p o r z ą d k u przyczyn i s k u t k ó w : susza — nieurodzaj; pijaństwo — zastój gospodarki; wytyczone zadania — osiągnięte rezultaty; występowanie poszczególnych zaniedbań — przyszłe obszerne uchwały. Polityka wierna zasadom, konsekwentna (prowiedienijepolitikiprincipialnoj posledowatielnoje). Import zboża, k t ó r e m u towarzyszy eksport widowisk.
P o m o c braterska (pomoszcz' bratskaja). U r a t o w a n i e tonącego, który
DYKCJONARZ 166
Pracy socjalistycznej bohaterem być {trudowojpodwig). Własnym ciałem
uszczelniać dziurawe sito gospodarki.
P r a w d a (prawda) 1) wielka. Ogólny widok wspaniałego g m a c h u
w promieniach wschodzącego słońca; 2) prawdulki szemrane (pluralis tantum). Drobiazgowe przyglądanie się wspaniałemu gmachowi, niedelikatne i drobiazgowe wyszukiwanie szczegółów, takich jak odpadające gdzieniegdzie tynki i b u d k a wartownicza przy bramie; 3) prawda żołnierska. Rozmówki o tym, że j a k o b y żołnierz rozumie więcej niż generał.'
Praworządności naruszenie (naruszenijezakonnosti). Nadmierna aktywność
poszczególnych bileterów, zatroskanych brakiem należytej uwagi ze strony publiczności, m i m o iż na gwizdy, niewłaściwe okrzyki i śmierdzące j a j k a nawet się nie zanosi.
Protestacyjny wiec (mitingprotiesta). Syn. Solidarnościowy wiec, przerwa
na papierosa. Nieobecność w miejscu pracy i w czasie pracy; w
przeciwień-stwie do strajku, nie ma na celu zwiększenia zapłaty za tę samą pracę, lecz zmniejszenie pracy za tę samą płacę.
P r ó b a czasu (ispytanije wriemieniem). Doświadczenie, którego celem jest
zbadanie trwałości wytworów ducha (zasad, przesądów itp.) w d a n e j społeczności i w głowach poszczególnych jej członków; czas eksperymentu
- półwiecze lub dłużej, optymalny okres badania jednostki — 17 lat. (Patrz: w y r o k historycznie krótki.) Wytrzymać próbę czasu, być potwierdzonym przez czas — określenia dotyczące losu wspomnianych, niematerialnych substancji, używamy ich, gdy substancje mimo przewrotność losu a także samej społeczności i jej członków przetrwały (w tej lub innej postaci). Zasady j a k o przesądy, przesądy j a k o zasady itp. są szanowane przez tych, którzy podlegali przewrotnościom losu lub tych, co szykowali je dla innych.
Przemienienie (prieobrażenije). Cud; jawi się w kształcie Przekształcenia
(urzędu w urząd), Metamorfozy (pustyni w sad kwitnący lub vice versa). Przemianowania (zaułka na ulicę, ulicy na aleję, wsi na miasto i niekiedy na odwrót, wskutek czego obiekty rokujące jakąkolwiek nadzieję ulegają powiększeniu, najrozmaitsze zaś wytwory natury zmieniają się w złoto
' ..Jest t o zupełnie niemożliwe, gdyby bowiem rozumiał więcej, to byłby j u ż p l u t o n o w y m , a może nawet sierżantem, generał zaś. który rozumiałby mniej, byłby, powiedzmy, pułkownikiem, ale przecież nie generałem" (ze wspomnień wojennych Tam i z powrotem — przypis w rękopisie).
167 DYKCJONARZ — czarne, białe, niebieskie, zielone, miękkie itd., co sprawia, że złotem j a k o takim można się nie przejmować, a wszystkim pozostałym tym bardziej). Patrz: Reorganizacja oraz U w i e c z n i e n i e .
Przeświadczenie niewzruszone (ubieżdionnost ' niepokolebimaja). Niezlom-ność ideowa, której towarzyszy wyobrażenie, iż rosnące w urzędach palmy zaczną któregoś dnia owocować. Patrz: r o m a n t y k a .
Przewagi o c z y w i s t e (prieimuszczestwa wieliczajszeje). Składa się na nie
zespół Możliwości ogromnych, Jedności moralno-politycznej, Oceny jedynie słusznej, Środków przedsięwziętych. Środków przedsięwziętych we właściwym czasie. Środków konkretnych, Środków realnych oraz Odzewu w sercach gorącego.
Przewidywanie n a u k o w e (priedwidienije naucznoje). Umiejętność ustalenia
zawczasu swego stosunku d o dowolnych nowości i nowinek t a k , by następnie, gdy te się pojawią, z a c h o w a ć postawę niewzruszoną, nie u p a t r u j ą c w nich niczego nowego.
P r z y s t o s o w a n i e s p o ł e c z n e (socyalnaja adaptacyja). Prawidłowe
przy-zwyczajanie się d o wszystkiego d o b r e g o , k t ó r e m u towarzyszy d u m n a obojętność względem całej reszty; nasila się z wiekiem, d o c h o d z ą c d o zachwytu nad wszystkim co jest i wrogości wobec tego czego nie m a ; brak przyzwyczajania się jest nienormalny, a w ciężkich p r z y p a d k a c h prowadzi d o groźnych zachowań, wręcz d o wybryków.
Przyszłość lepsza (ludszeje buduszczeje). Syn. Przyszłość świetlana, Szczęśliwe jutro. Z g o d a z misterium, zdecydowanie ateistyczna koncepcja
życia pozagrobowego.
Pytanie p r o w o k a c y j n e (wopros prowokacyonnyj). Stawiające p y t a n e g o
w niewygodnej sytuacji i wyzwalające w nim n a t u r a l n ą chęć anihilacji pytającego.
Referat historyczny (dokladistoriczeskij). Popisowy numer w m o n t o w a n e g o
w misterium show pt. Wydarzenie historyczne w skali światowej (niezmienny sukces tego m o n o l o g u bierze się stąd, że tekst sam w sobie zupełnie nie z a b a w n y w y p o w i a d a n y jest p r z e z a b a w n ą dykcją).
R e n e g a t (otszczepieniec). Osobnik, który zwątpił w skuteczność działań
magicznych, co świadczy o tym, że niewątpliwie uprzednio coś ukradł, a także wielokrotnie gwałcił dziewice i z reguły d o k o n a ł ojcobójstwa, przy czym należy wyjaśnić, czy tylko j e d n o k r o t n e g o .
DYKCJONARZ 168
R e o r g a n i z a c j a (,rieorganizacyja). Połączenie Ministerstwa Wyglądu Zewnętrznego i Ministerstwa Zawartości Wewnętrznej w j e d n o Mi-nisterstwo Oglądu Całościowego, a n a s t ę p n i e podzielenie go n a trzy n o w e ministerstwa w związku z koniecznością realistycznego pogodzenia się z istnieniem takich zjawisk j a k krótkowzroczność, dalekowzroczność oraz ślepota.
R o l a kierownicza (rukowodiaszczaja roi). Specyficzne emploi
reżysera--rezonera; chroni lub przerywa dowolną improwizację, p o d t r z y m u j ą c należny misterium m o n o t o n n i e tryumfalny ton.
R o m a n t y k a (roman tika). Suma dwóch wyobrażeń: a) dla sprawy jest
korzystniej, a dla wykonawcy przyjemniej, by wszystko zaczynać od końca, b) śmierć ze starości jest ze wszystkich możliwości najmniej p o r y w a j ą c y m sposobem umierania.
Sługi (sługi) 1) narodu. Ogólna nazwa szeregu typów (masek) misterium;
tradycyjną treścią roli sługi narodu jest opowiadanie panu bajki; 2) najemne. W s p o m i n a n e w tekście misterium postacie antymisterium; ich cechą wyróżniającą jest to, że po zrzuceniu maski ukazują swe Oblicze prawdziwe.
S p o ł e c z n o ś ć ś w i a t o w a (obszczestwiennost' mirowaja). Ta, której się
p o d o b a m y . Antonim: Kręgi określone, k t ó r y m się nie p o d o b a m y .
Środki przedsięwzięte (miery namieczennyje). T o samo co Błędy dopuszczone,
sens zależy od etapu.
T r o s k a o c o d z i e n n e p o t r z e b y niesłabnące (wnimanije k nużdam powsiedniewnym nieoslabnoje). Miłosna dbałość o wygody ludzkie będące źródłem nieprzeliczonych, wzruszających udoskonaleń, np. takiego jak reguła, zgodnie z którą po towary sprzedawane na sztuki oraz p o te, które trzeba ważyć stoimy w jednej kolejce.
Troska o kadry (otnoszenije k kadram bierieżnoje). Syn. A t m o s f e r a spokojna, rzeczowa. G d y wykonawcy głównych ról m a j ą dożywotnie
a n g a ż m a n . A n t o n i m : W o l u n t a r y z m .
U c z u c i e (czuwstwo...) D u m y , R a d o ś c i , Z a d o w o l e n i a . D u m a , radość
i zadowolenie umiejscowione są poza poszczególną jednostką, w związku z czym nie są odczuwane ani przeżywane indywidualnie.
U t w ó r odważny (Smiełost tworczeskaja). Plód wytrenowanego natchnienia,
169 DYKCJONARZ
Uwiecznienie (,uwiekowieczenije). Nadawanie przedmiotom trwałego użytku
imiona koryfeuszy bieżącego sezonu.
W o l n o ś ć s ł o w a (swoboda słowa) 1) tak zwana. Możliwość
różnokierun-kowego składania niecelowych wniosków, występowania z żądaniami nie na czasie, dopuszczania niesłusznych wypowiedzi, niestosownych replik i zadawania prowokacyjnych pytań, które nie spotykają się z Daniem odporu; 2) prawdziwa. Urzeczywistnia się zespołowo w postaci Potępienia właściwego lub Aprobaty gorącej.
Wszyscy jak jeden m ą ż (wsie, kak odin). (Uwaga, f o r m a błędna: jeden jak wszyscy inni.) Patrz: j e d n o m y ś l n o ś ć .
Wykonanie przedterminowe ( wypołnienije dosrocznoje). Utrwalone w ciągu
dziesięcioleci zwykłe kończenie siewów wiosennych na dwa lub trzy dni wcześniej niż w r o k u ubiegłym.
W y s o k i stopień uświadomienia (wysokaja soznatielnost'). Wersja oraz
ocena wydarzeń ulokowana w świadomości wyżej od innej wersji i przeciwstawnej oceny oraz dążąca d o zdławienia i likwidacji tych drugich; w rezultacie obie współistnieją i j a k o ś godzą się.
W z r o s t ( p o d j o m ) 1) dalszy. Stale p o n a w i a n e próby wydobycia się z jamy,
b a j o r a itp; 2) entuzjazm niesłychany. N o r m a l n y stan ducha n o r m a l n e j jednostki i kolektywu.
Z a m ę t , r o z c h o d z e n i e się (razbrod). Uchylanie się od obecności;
niezrozumienie we właściwym czasie, że a n t r a k t ó w więcej nie będzie, starczy.
Z a s a d o m wierność (princypialnost). Pewne siebie dysponowanie dostępnymi
zasadami i o p a r t a o to umiejętność szybkiego wyboru tej, która pasuje do danej sytuacji; pomysłowość.
Z a s p o k o j e n i e pełne potrzeb materialnych oraz d u c h o w y c h rosnących (udowletworienije połnoje potriebnostiej matieriałnych i duchownych rastuszczich).
Zjawiska niedopuszczalne (jawłenija niedopustimyjé). Codzienność gardząca
należnymi formułami, życie takie j a \ i e jest.
Zaufanie bezgraniczne (dowierije biezgranicznoje). Stan zgromadzonych,
stanowiący nieodzowny warunek rozkoszy estetycznej, zaczyna się już w szatni; dotychczas nie zaobserwowany w w a r u n k a c h prywatnych.
DYKCJONARZ 170
Od tłumacza
N a j p i e r w o tytule. P o r o s y j s k u Słowar' obiniakow, co należałoby przełożyć j a k o Słownik ogródek (lub ogródków). Rzecz w tym, że p o r o s y j s k u goworit ' biez obiniakow to d o s ł o w n i e tyle, co m ó w i ć bez o g r ó d e k (lub bez o w i j a n i a w bawełnę). Ale p o rosyjsku m o ż n a powiedzieć goworit' obiniakami, tj. m ó w i ć o g r ó d k a m i , p o n i e w a ż słowo
obiniak istnieje samodzielnie. W polszczyźnie ogródki w tym sensie nie
istnieją. I stąd zawiły tytuł polskiego p r z e k ł a d u . G d y b y k t o ś wymyślił zwięzły i z r o z u m i a ł y o d p o w i e d n i k obiniakow — p r z y j m ę p o m y s ł z radością. M n i e się nie u d a ł o .
A u t o r e m tekstu jest z a p e w n e A. T u r b i n , co m o ż e być p s e u d o n i m e m i odesłaniem d o B u ł h a k o w a . I n f o r m a c j a „ N i e z n a n y a u t o r rosyjski..." o r a z w s t ę p n a n o t a stanowią część s k ł a d o w ą ż a r t u na t e m a t y p o w a ż n e , j a k i m jest
Słownik pojęć służących cło owijania ir bawełnę — d e m a s k a t o r s k i
i prześmiewczy słownik n o w o m o w y w jej „ k l a s y c z n e j " wersji1. W sowieckich
ś r o d k a c h m a s o w e g o p r z e k a z u i w ogóle wszelkiej oficjalnej k o m u n i k a c j i panowała ona niepodzielnie jeszcze kilka lat temu. Jej dominacja, wzmacniana przez i w z a j e m w z m a c n i a j ą c a a p a r a t represji, była t a k wszechobecna, iż z a t r u w a ł a z n a c z n ą część m o w y p r y w a t n e j a l b o dlatego, że homo sovieticus nie umiał inaczej n a z y w a ć świata, a l b o bał się używać i n n e g o języka, tj. bał się rodziny, przyjaciół, kolegów, o przygodnych z n a j o m y c h nie wspominając. W Polsce p a n o w a n i e n o w o m o w y nigdy nie było tak niepodzielne, n a d t o zaś d ł u g o t r w a ł a s k ą d i n ą d erozja tego typu d y s k u r s u zaczęła się pod koniec lat pięćdziesiątych.
I tu u w a g a pierwsza. Tych czytelników słownika T u r b i n a , którzy p a m i ę t a j ą czasy bierutowskie czy g o m u ł k o w s k i e uderzy z a p e w n e d o j a k i e g o s t o p n i a d y k c j o n a r z n o w o m o w y żywcem przejęty był z sowiecko-rosyjskich w z o r ó w (z w y j ą t k i e m „służby b e z p i e c z e ń s t w a " — była to k a l k a nazistowskiego Sicherheitsdienst). O w o z a p a t r z e n i e na M o s k w ę nie c e c h o w a ł o wyłącznie polskich k o m u n i s t ó w . N o w o m o w a j a k o niezbywalny składnik k o m u n i z m u podlegała d y r e k t y w o m ojczyzny m i ę d z y n a r o d o w e g o p r o l e t a r i a t u w t y m s a m y m s t o p n i u , co partie k o m u n i s t y c z n e — f r a n c u s k a , brazylijska, n o w o z e l a n d z k a , etc. A nawet, w szerszym zakresie, p o n i e w a ż n o w o m o w ą — czasami nieco rozcieńczoną — posługiwali się tzw. sympatycy (poputczik,
1 Przede wszystkim, ale nie wyłącznie. Na przykład p u n k t drugi hasła O c z e r n i a n i e — O c z e r n i a n i e p r z e s z ł o ś c i — odnosi się wyraźnie d o współczesnych sowieckich polemik; dowcip owego hasła bez choćby szczątkowej wiedzy o tych polemikach (i znajomości historii Z S S R ) byłby niezrozumiały.
171 D Y K C J O N A R Z
fellow-traveller, compagnon de route) w s a l o n a c h , r e d a k c j a c h , k o m i t e t a c h
na rzecz, a także na k a t e d r a c h i w college'ach najsłynniejszych uczelni.
Słownik pojęć służących do owijania w bawełnę p o s ł u g u j e się t r z e m a
c h w y t a m i d e m a s k a t o r s k i m i i z a r a z e m p o w o d u j ą c y m i efekt k o m i c z n y . Pierwszy polega na wskazaniu na rytualny, parareligijny, teatralny c h a r a k t e r operacji słownych i w ogóle całej zewnętrzności k o m u n i z m u . T u r b i n w p r o w a d z a pojęcia z n o r m a l n e g o j ę z y k a u ż y w a j ą c ich j a k o m e t a f o r :
widownia, bileterzy, misterium, przemienienie. W t y m o s t a t n i m p r z y p a d k u
A u t o r korzysta z większej homonimiczności rosyjskiego słowaprieobrażenije, k t ó r e oznaczać m o ż e z a r ó w n o przemienienie j a k o t r a n s s u b s t a n c j a c j ę o r a z przekształcenie ( p r z y r o d y , s t o s u n k ó w społecznych). W polskiej wersji n o w o m o w y f u n k c j o n o w a ł o , rzecz j a s n a , t y l k o przekształcenie tego lub owego. ( U w a g a nie na t e m a t : nie wiem, czy k o m e n t a t o r z y poezji H e r b e r t a zauważyli, iż „pułki Przemienienia Pańskiego" w wierszu Raport z oblężonego
miasta, t o aluzja d o słynnego od czasów P i o t r a I p r i e o b r a ż e n s k i e g o p u ł k u ) .
O w a widownia, przemienienie itp. o d n o s z ą się d o n i e - s t o s u n k u między m i s t e r y j n y m , p s e u d o religijnym c h a r a k t e r e m k o m u n i s t y c z n e g o t e a t r u m , a szeptem „ n a t e m a t tego, czy będą w bufecie p a r ó w k i " . P a r ó w k i są a n t y t o t a l i t a r n y m szeptem w e w n ą t r z t o t a l i t a r n e g o języka i —- należy t o koniecznie d o d a ć — t o t a l i t a r n e j , socjalistycznej e k o n o m i k i .
C h w y t drugi polega na k o n d e n s a c j i (pozwala na to p o e t y k a hasła słownikowego) tego s k ł a d n i k a n o w o m o w y , k t ó r y s p r a w i a , iż s t a n o w i o n a karuzelę w z a j e m d o siebie odsyłających sztanc frazeologicznych nie zawierających żadnej informacji. Pokazują to znakomicie hasła N i e z ł o m n o ś ć lub P r z e w a g i o c z y w i s t e . T u r b i n pisze, że frazeologiczne sztance „ t w o r z ą f a b u ł ę m i s t e r i u m " . Jeśli p o p r a w n i e go r o z u m i e m , to m ó w i ą c „ f a b u ł a " m a w d a n y m p r z y p a d k u na myśli to, co dzieje się na wiecach, k o n f e r e n c j a c h p a r t y j n y c h czy na z e b r a n i a c h k o m s o m o ł u , Z M P i w ogóle d o w o l n e j titowej o m l a d i n y . P r z y k ł a d y w y m i e n i o n e przez niego w haśle N i e z ł o m n o ś ć pełniły j e d n a k nie tylko f u n k c j ę F a b u l y , lecz również Logiki.
Trzeci zabieg T u r b i n a to u k a z a n i e f a k t y c z n e g o sensu poszczególnych t e r m i n ó w n o w o m o w y .
A b y wyjaśnić o co mi chodzi i dlaczego n a z y w a m to p o s t ę p o w a n i e zabiegiem (względnie c h w y t e m ) pozwolę sobie na k r ó t k i w y p a d na s p o r n y teren teorii n o w o m o w y . O t ó ż , m o i m z d a n i e m , p o d s t a w o w y m językiem a n t y t o t a l i t a r n y m jest n o r m a l n y język n a r o d o w y czy też różne w a r i a n t y tej n o r m a l n o ś c i ( r o d z i n n y , z a w o d o w y itp.). N o r m a l n y , tj. taki, w k t ó r y m p a n u j ą c y p o d r z ą d a m i k o m u n i s t ó w i p r z y r o d z o n y socjalizmowi niedostatek nie jest n a z y w a n y obfitością. K t o ś , k t o w r o k u 1952 k o n s e k w e n t n i e używał
D Y K C J O N A R Z 172
n o r m a l n e j polszczyzny (czy d o w o l n e g o innego języka n a r o d o w e g o ówczesnych kadeelów), a więc k t o ś k t o nie mówił „ t r o s k a o c z ł o w i e k a " , „ t e o r i a d w ó c h k u l t u r " , „ w a l k a z b i u r o k r a t y c z n y m i p r z e r o s t a m i " , „uspółdzielczenie r o l n i c t w a " , ktoś taki używał języka a n t y t o t a l i t a r n e g o . Teoretycznie było to możliwe, choć s k ł o n n y jestem przypuszczać, że w s p a r t a przez terror i n i e w i a r y g o d n e „ n a g ł o ś n i e n i e " n o w o m o w a niczym rak niszczyła t k a n k ę n o r m a l n e g o języka. Z drugiej j e d n a k s t r o n y d o ś w i a d c z e n i e p o u c z a , że w y s t a r c z y ł o s k o n t r o w a ć w y p o w i e d z i a n y w n o w o m o w i e p s e u d o d y s k u r s p r o s t y m „nie r o z u m i e m " , by n a t y c h m i a s t jawiła się czysto j ę z y k o w a , czy k o m u n i k a c y j n a słabość języka t o t a l i t a r n e g o . W swoim słowniku T u r b i n r z a d k o kiedy d o k o n u j e p r o s t e g o p r z e k ł a d u n o w o m o w y na język n o r m a l n y . J e g o tekst o p a r t y jest na implicite p r z y j ę t y m założeniu, iż czytelnikowi ów p r o s t y przekład jest d o s k o n a l e z n a n y , że wie on, co się dzieje „ w czasie t a j e m n e g o o b r z ę d u (...) za o p u s z c z o n ą k u r t y n ą " . D o w c i p T u r b i n a byłby niezrozumiały dla kogoś, k t o nie zna f a k t y c z n e g o sensu pojęć n o w o m o w y . M o ż n a powiedzieć, że d o w c i p Słownika pojęć służących do owijania vr bawełnę wznosi się na niewidocznym f u n d a m e n c i e e l e m e n t a r n e g o i niezbędnego r o z u m i e n i a relacji n o w o m o w a — język n o r m a l n y . Bez tego, a także bez koniecznej wiedzy historycznej, nic m o ż n a p o c z u ć s m a k u z a r ó w n o całych haseł — n p . K u l t u r a , j a k i poszczególnych k o n c e p t ó w , np. — „jeśli w r ó g się nie p o d d a j e — l i k w i d u j e m y przyjaciela". Jest to dowcip uczony, ale i pouczający, wymyślny, ale i wysokiej Rróby.
D l a t e g o w y d a w a ł o mi się, że w a r t o Słowar' obiniakow przełożyć na Słownik
pojęć służących do owijania u' bawełnę. Z a r a z e m pozwoliłem sobie skrócić
wersję p o l s k ą o cztery hasła ( C e l o w o ś ć , D e m o n s t r a c j a o s ł a w i o n a . G o s p o d a r c z a r e f o r m a . R e a l i z m ) . Sądzę, że p o z w a l a na to ś w i a d o m a f r a g m e n t a r y c z n o ś ć ż a r t u T u r b i n a .
