II. Miejsce i rola ubezpieczeń w gospodarce
Usługi ubezpieczeniowe należą do usług finansowych. Wszystkie instytucje świadczące usługi finansowe, takie jak np. banki, towarzystwa ubezpieczeń, giełdy i firmy maklerskie odgrywają w gospodarce rolę organów krwiobiegu. Zapaść w sektorze finansowym odbija się natychmiast na sferze wytwarzania i sferze konsumpcji. Wrażliwość zaś instytucji tego sektora na czynniki zakłócające jest duża. Instytucje takie jak zakłady ubezpieczeń uzyskują zdolność zbytu tylko dzięki zaufaniu klientów. Szkoda wyrządzona grupie kontrahentów, upadek jednego zakładu ubezpieczeń może spowodować podważenie zaufania do wszystkich podmiotów branży usług ubezpieczeniowych. W przypadku lekkich zakłóceń grozi to mniejszą sprawnością gospodarki, w cięższych – nawet gwałtownymi kryzysami. Stabilny sposób funkcjonowania branży usług ubezpieczeniowych ma duże znaczenie dla całej gospodarki. Instytucje zaufania publicznego mają do spełnienia ważną rolę w gospodarce. Ich funkcjonowanie nie byłoby możliwe bez zaufania ze strony społeczeństwa. Bardzo ważne dla właściwego funkcjonowania państwa oraz społeczeństwa są firmy regulujące obieg pieniądza w gospodarce czyli instytucje finansowe takie jak zakłady ubezpieczeń. Zakłady ubezpieczeń jak się uważa pełnią funkcję „smaru” w gospodarce między innymi łagodząc skutki negatywnych wydarzeń losowych, na przykład zabezpieczając przyszłość finansową społeczeństwa, chroniąc zdrowie obywateli. W literaturze współczesnej ubezpieczeniom wyodrębnia się dwa aspekty: społeczny i ekonomiczny ubezpieczeń gospodarczych, i co za tym idzie rola zakładów ubezpieczeń ma dwa wymiary społeczny i ekonomiczny. Wymiar społeczny przejawia się w takich funkcjach jak tworzenie bezpieczeństwa, stabilizowanie warunków działania podmiotów gospodarczych, gospodarstw domowych, natomiast wymiar ekonomiczny to: umożliwienie ciągłości gospodarczej i zapewnienie bytu ubezpieczonym i ich rodzinom przez minimalizację następstw szkód losowych. Firmy ubezpieczeniowe oferując ubezpieczenia chronią nasze zdrowie i życie ( ubezpieczenia zdrowotne), godność (np. ubezpieczenia na dożycie oraz na wypadek śmierci), wolność i bezpieczeństwo (ubezpieczenia życiowe pozwalające zapewnić byt osobom starszym czy też dzieciom, dbać o koszty leczenia czy też rehabilitacji) oraz chronią własność osobistą ubezpieczonych (ubezpieczenia majątkowe). Realizacja tych wartości jest możliwa, ponieważ społeczeństwo wykupując ubezpieczenie wierzy, iż w razie zajścia wypadku zakład ubezpieczeń wypłaci świadczenie czy też odszkodowanie.
Usługi finansowe, jakimi są ubezpieczenia, polegają głownie na powierzaniu pieniędzy, niekiedy znacznej części zaoszczędzonych środków, zakładom ubezpieczeń. Branża usług ubezpieczeniowych gromadzi coraz większe środki finansowe. Szybki wzrost rezerw jest charakterystyczną cechą rozwoju tej branży na całym świecie. Coraz potężniejsze środki są inwestowane przez zakłady ubezpieczeń, przede wszystkim w bezpieczne papiery skarbowe, stając się jednym z najpotężniejszych źródeł pozafiskalnego budżetu. Jednak są także inwestowane w instrumenty bankowe i giełdowe, dostarczając kapitału potrzebnego do rozwoju gospodarki. Szczególne znaczenie mają tu ubezpieczenia na życie i ubezpieczenia emerytalne, które powiększają skalę kapitału długookresowego. Tworzenie ochrony ubezpieczeniowej majątkowych podstaw egzystencji rodzin i majątkowych podstaw działalności przedsiębiorstw ma duże znaczenie dla stabilności państwa i gospodarki, dla poczucia bezpieczeństwa i skłonności do podejmowania eksperymentów sięgania po nowe rozwiązania organizacyjne i techniczne. Ubezpieczenia są więc systemem wspomagającym rozwój społeczno – gospodarczy.
Funkcjonowanie ubezpieczeń nie jest możliwe bez współdziałania wielu podmiotów.
Oczywiście podstawowym podmiotami w branży ubezpieczeń są same zakłady ubezpieczeń.
Dla jasności obrazu trzeba rozróżnić zakłady ubezpieczeń, które oferują ubezpieczenia wyłącznie osobom fizycznym lub podmiotom gospodarczym nie będącym zakładem ubezpieczeń, od zakładów ubezpieczeń, które ubezpieczają inne zakłady ubezpieczeń ( zwane zakładami reasekuracyjnymi). Zakłady reasekuracyjne przyjmują na siebie część ryzyk zakładów ubezpieczeniowych, umożliwiając im rozszerzenie działalności i pomagając w realizacji zasady realności ochrony ubezpieczeniowej ( czyli, że ubezpieczony ma pewność uzyskania należnego odszkodowania). Silny związek z zakładami ubezpieczeń mają pośrednicy ubezpieczeniowi. Agenci ubezpieczeniowi reprezentują interesy zakładów ubezpieczeń i prowadzą w ich imieniu dystrybucję produktów ubezpieczeniowych, za wynagrodzeniem prowizyjnym. Drugi typ pośrednika ubezpieczeniowego to broker. Broker ma reprezentować interes ubezpieczającego w zawieraniu z zakładem ubezpieczeń umowy ubezpieczeniowej. Ważnym podmiotem dla branży ubezpieczeniowej są agencje rządowe odpowiedzialne za prawidłowe funkcjonowanie zakładów ubezpieczeń. W Polsce do takich instytucji zaliczyć można: Ministra Finansów, Komisje Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Rzecznika Ubezpieczonych, Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Każdy z tych podmiotów pełni inne funkcje, np. Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny zapewnia wyłącznie realizacje realności ochrony ubezpieczeniowej, a pozostałe – funkcje nadzorcze i regulacyjne. Ważną rolę odgrywają też różne zawodowe stowarzyszenia ubezpieczeniowe, takie jak izby ubezpieczeniowe, stowarzyszenia aktuariuszy, underwriterów, brokerów itd.
Izby służą głównie prowadzeniu wspólnych działań przez zakłady ubezpieczeń.
Chociaż zakładom ubezpieczeń nie wolno prowadzić działalności poza ubezpieczeniowej, zajmują się one działaniami prewencyjnymi i działalnością finansową (w rozumieniu zarobkowania na operacjach finansowych). Ochrona ubezpieczeniowa, prewencja ubezpieczeniowa i zarobkowe inwestowanie finansowe to trzy funkcje zakładów ubezpieczeniowych, a więc i ubezpieczeń.
Funkcja ochrony ubezpieczeniowej posiada charakter nadrzędny wobec dwóch pozostałych, najpełniej bowiem wyraża zarówno istotę, jak i zasadnicze treści społeczne i ekonomiczne ubezpieczeń gospodarczych, natomiast funkcja prewencyjna oraz finansowa są skutkiem funkcji ochrony ubezpieczeniowej i w tym sensie mogą być uznawane za uzupełniające. Z
Ochrona ubezpieczeniowa
Działalność prewencyjna
Działalność finansowa
drugiej strony posiadają one własne, niezależne oraz bardzo ważne treści społeczno – gospodarcze, z powodu których powinny one zostać wyodrębnione.
Ochrona ubezpieczeniowa
Usługa ubezpieczeniowa polega na zapewnieniu przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej. Ochrona ta polega na utrzymaniu warunków i gotowości zakładu ubezpieczeń do wypłaty świadczenia na skutek zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Zakład ubezpieczeniowy musi w ramach tego dopilnować ciągłości opłaty składek, utrzymać gotowość służb zarządzających realizacją świadczeń, a w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego przeprowadzić postępowanie weryfikacyjne i dokonać wypłaty świadczenia. Ochrona ubezpieczeniowa nie oznacza wyłącznie aktu wypłaty świadczenia, nie ogranicza się wyłącznie do funkcji czysto kompensacyjnej. Ochrona ubezpieczeniowa jest podstawową funkcją zakładu ubezpieczeń. Funkcja ochronna musi być spełniana zgodnie z zasadą realności oraz pełności ochrony ubezpieczeniowej. Pojęcia funkcji ochrony ubezpieczeniowej nie należy głównie kojarzyć z finansowym wyrównaniem poniesionych strat, czyli z wypłatą odszkodowania lub świadczenia ubezpieczeniowego. Twierdzenie, że funkcja ochrony ubezpieczeniowej polega na finansowym kompensowaniu powstałych szkód, czyli na wypłaceniu określonej kwoty odszkodowania lub świadczenia jest zbyt wielkim uproszczeniem, wskazującym jedynie na ostateczną treść usługi ubezpieczeniowej.
Usługa ubezpieczeniowa polega na sprzedaży ochrony ubezpieczeniowej, która oznacza gotowość przejęcia przez zakład ubezpieczeń materialnych oraz niematerialnych skutków realizacji ryzyk, będących przedmiotem prawnego stosunku ubezpieczenia, na warunkach i w wysokości określonej w umowie ubezpieczenia. Swoistość usługi ubezpieczeniowej polega – między innymi – na tym, że zakład ubezpieczeń roztacza nad ubezpieczającymi ochronę w sensie finansowym i uwalnia ich od ewentualnego kłopotu polegającego na szybkim zgromadzeniu znacznych środków finansowych, niezbędnych do naprawienia powstałej szkody majątkowej. Ubezpieczający płacąc za tą usługę z góry określoną cenę, która jest niewspółmiernie niska w porównaniu z ewentualnie otrzymanym odszkodowaniem lub świadczeniem. W ten sposób ubezpieczający kupują ochronę finansową, natomiast kompensacja jest dopiero ewentualnym skutkiem zakupionej usługi. Ochrona ubezpieczeniowa jest świadczona przez cały okres trwania stosunku ubezpieczenia i polega na utrzymywaniu gotowości zakładu ubezpieczeń do pokrycia powstałej szkody.
Funkcja prewencyjna
Działalność prewencyjna polega na przeciwdziałaniu pojawiania się wypadków ubezpieczeniowych i powiększania się ekonomicznych skutków tych wypadków. Zatem pod pojęciem prewencji należy rozumieć wszelką działalność (wraz z nakładami) zmierzające do zmniejszania szkód losowych, tak przez ograniczenie ich rozmiarów, liczebności, częstotliwości, jak i zmniejszenie prawdopodobieństwa ziszczenia się ryzyka. Działalność ta może przybierać postać materialną oraz niematerialną. Ubezpieczenia gospodarcze w szerokim zakresie realizują pojmowaną prewencję, albowiem działalność ta przynosi zakładom ubezpieczeń jak i ubezpieczonym wymierne korzyści. Często zakłady ubezpieczeń ą bardziej niż ubezpieczający zainteresowani w tym, aby do wypadku ubezpieczeniowego nie doszło, i w tym celu gotowe są ponieść dodatkowe koszty. Materialna postać prewencji ubezpieczeniowej, polegająca na finansowaniu konkretnych przedsięwzięć prewencyjnych, nie odgrywa w ich działalności tak istotnej roli jak prewencja niematerialna, zwana też ogólna lub legislacyjną. Przykładem prewencji niematerialnej jest zasada nieodpowiedzialności Ubezpieczyciela za winę umyślną lub rażące niedbalstwo ubezpieczającego.
Działalność finansowa
Ogromne rezerwy i fundusze obowiązkowo gromadzone przez zakłady ubezpieczeń muszą pracować i przynosić dochody, aby z jednej strony rozszerzać działalność zakładów w zakresie stosowania konkurencyjnych taryf i oferowania atrakcyjnych świadczeń , i z drugiej strony – zapewnić atrakcyjny zwrot z inwestowanego z zakłady ubezpieczeń kapitału.
Działalność finansowa – oprócz działalności ochronnej i prewencyjnej – jest jednym z ważnych zadań zakładów ubezpieczeń. Dodatni wynik na działalności finansowej jest ważnym czynnikiem stabilności i rozwoju tych zakładów. Priorytet bezpieczeństwa lokat i prawne ograniczenia inwestycyjne preferują inwestycje w bezpieczne instrumenty finansowe, takie jak papiery skarbowe i lokaty bankowe. Rentowność inwestycji zakładów ubezpieczeń nie może być bardzo wysoka, gdyż przy istniejących ograniczeniach oraz prymacie bezpieczeństwa zakłady ubezpieczeń nie mogą inwestować agresywnie. Jednak mają przewagę zarówno nad indywidualnym inwestowaniem, jak i konkurencyjnymi funduszami kapitałowymi.
Przewaga nad indywidualnym inwestowaniem polega na tym, że przeciętny indywidualny inwestor ma zbyt skromne środki, aby mógł inwestować w różnorodne papiery, w celu dostatecznego rozproszenia ryzyka inwestycyjnego (dywersyfikacja portfela). Jego ryzyko jest na ogół skumulowane w jednym lub kilku papierach. Ma też zbyt wysoki udział kosztów obrotu w zgromadzonym kapitale i nie dysponuje zespołową, wyspecjalizowaną wiedzą o rynku.
Działalność finansowa zakładów ubezpieczeń, szczególnie tych, które dysponują bardzo dużymi rezerwami, odgrywa znaczącą rolę. Obserwuje się cykle, w których w okresie koniunktury gospodarczej zakłady ubezpieczeń bazują tak dalece na dochodach z działalności finansowej, że sprawą normalną staje się ujemny wynik na ich działalności podstawowej (ujemny wynik na rachunkach technicznym). Oznacza to obniżenie cen za usługi i zaostrzenie konkurencji cenowej. W okresach dekoniunktury zakłady ubezpieczeń podnoszą ceny usług i rygorystycznie kontrolują wynik na działalności podstawowej.
Przewaga nad funduszami kapitałowymi polega na charakterze wypłat. Wypłata ubezpieczeniowa jest świadczeniem, najczęściej odszkodowaniem. Jako taka nie jest traktowana jako dochód ani spadek, więc nie jest dodatkowo obciążona. Gdyby było inaczej sens ubezpieczenia zostałby wypaczony.
Powszechnie się uważa, iż w systemie finansowym państwa towarzystwa oraz zakłady ubezpieczeń są jednym z najistotniejszych elementów. Wyróżnia je skomplikowany układ powiązań gospodarczych, gwarancyjnych, inwestorskich oraz wielkie środki finansowe, jakimi obracają te podmioty, a także mechanizmy regulacji prawnych, które sięgają do różnych dziedzin prawa. Charakterystyczne są również funkcje zakładu ubezpieczeń, które powodują, iż ubezpieczenia są swoistym „smarem dla gospodarki”. Każde zaburzenie tego układu, powoduje daleko idące reperkusje dotykające zarówno finansów państwa jak i poszczególnych obywateli, podważając jednocześnie zaufanie do całego systemu finansowego.
Funkcja redystrybucyjna
Na uwagę zasługuje redystrybucyjna rola ubezpieczeń. Pobierając znaczne kwoty składek i wypłacając sporą ich część uposażonym lub poszkodowanym, zakłady ubezpieczeń dokonują
redystrybucji środków finansowych między podmioty (przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe). Pomniejszenie zasobów finansowych poprzez pobieranie składki nie ma charakteru progresywnego w stosunku do wartości majątku czy wysokości dochodów. Nie dokonują się więc zauważalne zmiany w poziomie życia grup społecznych wskutek opłaty składek.
Wypłacanie zaś świadczeń z ubezpieczeń czysto ochronnych (bez elementu oszczędzania) nie powoduje podwyższenia statusu majątkowego, gdyż z reguły służy kompensowaniu strat..
Efektem redystrybucji ubezpieczeń jest zachowanie przez osoby dotknięte stratami spowodowanymi wypadkami ubezpieczeniowymi statusu majątkowego bliskiego statusowi przedwypadkowemu czyli zachowanie status quo.
Funkcje finansowe ubezpieczeń gospodarczych
Zasadniczym celem ubezpieczeń gospodarczych jest realizowanie ochrony ubezpieczeniowej.
Ubezpieczenia gospodarcze spełniają także szereg funkcji związanych z przynależnością do szeroko rozumianego systemu finansowego państwa, a nazywanych wspólnie funkcjami finansowymi.
Funkcje finansowe ubezpieczeń gospodarczych polegają generalnie na gromadzeniu środków w postaci funduszy i rezerw, oraz na spełnianiu funkcji finansowych jak: funkcje redystrybucyjną, fiskalną, lokacyjną, interwencyjną i kontrolną.
Funkcja redystrybucyjna związana jest z samą istotą ubezpieczeń gospodarczych i sprowadza się do kumulowania i odpowiedniego rozdzielania środków finansowych.
Funkcja fiskalna polega na dostarczaniu państwu i innym podmiotom publicznym dochodów w postaci płaconych podatków.
Funkcja lokacyjna przejawia się w inwestowaniu (lokowaniu) chwilowo wolnych środków finansowych (np. kapitałów własnych lub rezerw techniczno – ubezpieczeniowych) zgromadzonych przez zakłady ubezpieczeń w różne instrumenty finansowe (np. akcje, obligacje, lokaty bankowe) w celu osiągnięcia dodatkowych dochodów. Dodatkowe dochody wpływają przede wszystkim na kalkulację składek oraz wyniki finansowe zakładów ubezpieczeń. W przypadku ubezpieczeń na życie z dochodów tych korzystają także ubezpieczający ( w postaci np. niższej składki lub udziału w zyskach). Korzyści z tej funkcji odnosi także gospodarka, gdyż otrzymuje ona dodatkowe fundusze na rozwój poszczególnych dziedzin.
Funkcja interwencyjna zwana także stymulacyjną polega na stwarzaniu przez ubezpieczenie bodźców zmierzających „do polepszenia” ryzyka, a więc zmniejszenia stopnia zagrożenia ubezpieczonego przedmiotu. Ubezpieczenia mogą być wykorzystane jako narzędzie skłaniając ubezpieczających do większej dbałości o ubezpieczone przedmioty.
Dobrze funkcjonujący system ubezpieczeń może stymulować rozwój nowych dziedzin gospodarki wskutek coraz szerszego zastosowania osiągnięć postępu naukowo – technicznego.
Funkcja kontrolna sprowadza się do kontroli postępowania ubezpieczającego z ubezpieczonym przedmiotem. W przypadku nieodpowiedniego postępowania zakład ubezpieczeń może interweniować przy pomocy różnych instrumentów techniczno – ubezpieczeniowych.
Funkcje finansowe mają tym większe znaczenie, im większą rolę odgrywają ubezpieczenia gospodarcze w systemie finansowym państwa, tzn. im większe gromadzą i rozdzielają fundusze. Funkcje finansowe są funkcją uzupełniającą do funkcji ochrony ubezpieczeniowej i funkcji prewencyjnej, dlatego też należy traktować je w sposób komplementarny, a nie substytucyjny.
Na zakończenie należy zwrócić uwagę, że coraz częściej przypisuje się ubezpieczeniom gospodarczym kolejną funkcję finansową, która określić można mianem funkcji akumulacji kapitałowej. Podobnie jak funkcja ochrony ubezpieczeniowej i prewencyjna funkcja ta ma charakter obiektywny, ponieważ jej spełnienie jest cechą prawidłowo prowadzonej działalności ubezpieczeniowej.
Właściwe spełnienie przez ubezpieczenia swojego nadrzędnego zadania (ochrony ubezpieczeniowej) wymaga zgromadzenia ogromnych środków w celu pokrycia ewentualnych strat lub potrzeb finansowych powstałych u niektórych podmiotów gospodarczych oraz ludności poprzez rozłożenie ciężaru tego pokrycia na wszystkich członków danej wspólnoty niebezpieczeństwa ( lub niebezpieczeństw). Istnieje zatem nierozerwalny związek między istotą ubezpieczeń oraz sensem i treścią społeczno – ekonomiczną a procesem gromadzenia, kumulowania środków finansowych, określanych mianem procesu akumulacji kapitałowej.
