Józefa K ram er*
STR U K TU R A O T O C ZE N IA PO LSK ICH G O SPO D A R ST W D O M O W Y C H - PRÓ BA KLASYFIKACJI
1. Otoczenie gospodarstw domowych
„W szelki b y t istnieje tylko w otoczeniu. M iędzy bytem a otoczeniem zachodzi nieustanna interakcja. Bez znajomości kontekstu nie jesteśmy w stanie zrozum ieć istoty zjaw iska” . T e zdania w ypow iedział J. B. L am a rck — biolog, ew olucjonista - i uczynił to dość daw no, bo na przełom ie X V III i X IX w. A ktualność tej praw dy, także gdy chodzi o byty społeczne, jest nieprzemijająca. D latego wciąż podejm uje się b ad a n ia k ontekstu zjaw isk gospodarczych. O toczenie g o sp o d arstw dom ow ych identyfikow ano najczęściej ja k o zbiory u w a ru n k o w ań i czynników determ inujących kondycję tych gospodarstw lub ich za ch o w a n ia n a rynku i w procesie k o n su m p cji1. D o b ó r tych czynników był uzależniony od celu b a d a ń i ograniczony często z p o w o d u luk infor-m acyjnych.
Pojęcie otoczenia gospodarstw dom ow ych pow inno być rozum iane ja k o system. W tej fazie rozpatry w an ia otoczenia m am y n a myśli polskie gos-podarstw a dom ow e i te uw arunkow ania ich życia, które pow stały na początku X X I w. ja k o w ynik p o n ad 10-letniej transform acji gospodarczej i procesów globalizacyjnych. P rzygotow ania do integracji z U nią E u io p ejsk ą m ożna uznać za szczególny zbiór celów transform acji.
* Prof. zw. d r h ab ., K a te d ra B adań R ynkow ych i M arketingow ych, A k ad em ia E konom iczna w K ato w icach .
2. Elementy otoczenia gospodarstw domowych
2.1. Elementy otoczenia budujące poczucie bezpieczeństwa i ufności konsumenckiej
P raw idłow e funkcjonow anie gospodarstw dom ow ych jest uzależnione od poczucia bezpieczeństw a i poziom u zaufania społecznego. P rzekroczenie pew nego stan u zagrożenia i u tra ta ufności w yw ołują zach o w an ia nieprze-w idynieprze-w alne, zarónieprze-w no n a rynku, ja k i nieprze-w trakcie konsum pcji. Bezpieczeństnieprze-w o społeczne i zaufanie zależy przede wszystkim od poziom u bezrobocia, poziom u kosztów sztyw nych (takich jak : utrzym anie m ieszkania, tra n sp o rt, energia), tem pa w zrostu PK B (którem u towarzyszą: stopa inflacji, sto p a redyskontow a, kurs pieniądza) o ra z tem pa w zrostu D o c h o d u N a ro d o w eg o B ru tto (G ross N a tio n al Incom e - G N I), któ ry uw zględnia p a ry te t siły nabyw czej kraju.
Poczucie bezpieczeństw a i ufności gospodarstw dom ow ych jest też zależne od p o ziom u k a p ita łu społecznego, na któ ry sk ład ają się rozw iązania praw ne, n orm y za u fan ia społecznego i n orm y w zajem ności. P rzy niskim poziom ie k ap itału społecznego zam iast rzeczywistych ocen n astro jó w społecznych i p o zio m u życia ujaw niają się em ocje społeczne, k tó ry ch w a rto ść poznaw cza i prognostyczna jest niewielka2. Często sondaże nastrojów społecznych, których w yniki publik u je szeroko prasa, u d o stęp n ia radio i telewizja, m ają właśnie c h a ra k te r b a d a n ia i rozprzestrzeniania emocji społecznych. M a ją one słaby zw iązek z faktycznym poziom em życia i jego zm ianam i, i są zazwyczaj właśnie skutkiem niskiego stanu kapitału społecznego. Jed n y m z objaw ów niskiego p o zio m u k ap itału społecznego, dolegliw ych d la fu n kcjonow ania gosp o d arstw dom ow ych, są słabo w ykształcone norm y po d ziału decyzji m ieszczących się w otoczeniu gospodarstw dom ow ych n a te, k tó re z racji p rak ty czn y ch p o w inno podejm ow ać p aństw o, i n a te, k tó re niezaprzeczalnie są d o m en ą sam o rząd ó w terytorialnych. W szystkie dalsze elem enty otoczenia naznaczone są niedojrzałością takich podziałów kom petencji.
2.2. Elementy otoczenia, wpływające na kondycję ekonomiczną gospodarstwa domowego
K ondycja gospodarstw a dom owego będzie tu rozum iana ja k o ekonom iczna zdolność do pełnienia w szystkich jego funkcji, a zw łaszcza d o zaspokojenia p o trzeb jego członków i gosp o d arstw a ja k o całości. W otoczeniu m am y wiele elem entów blisko zw iązanych z kondycją g o sp o d arstw a dom ow ego.
2 J. K o rd o s, M etodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych, [w:] Jakość życia i warunki bytu, G U S , W arszaw a 1991, s. 40.
W szystkie te elem enty m ają trójczło n o w ą stru k tu rę : in fra s tru k tu ra ln ą , instytucjonalną i ofertow ą.
N a kondycję g o sp o d arstw a dom ow ego w pływ a o ferta pracy i oferta P rzedsiębiorczości. Z aró w n o jed n a, ja k i d ru g a nie je st w Polsce in fra stru k -turalnie i instytucjonalnie dobrze wyposażona. Pośrednictw o pracy i instytucje inspirujące przedsiębiorczość nie są jeszcze tymi elem entam i otoczenia, k tóre w spierałyby w alkę z bezrobociem (wcześniej w spom nianym składnikiem otoczenia, odpow iedzialnym za poczucie bezpieczeństwa i ufności gospodarstw dom ow ych).
Dalej kondycję gospodarstw dom ow ych określają: o ferta kredytow a, ubezpieczeniow a, tran sp o rto w a, m ieszkaniow a i opieki społecznej. Oczywiście, wszystkie te oferty nie m ogą zaistnieć bez in fra stru k tu raln eg o i in sty tu -cjonalnego zaplecza. S pór o to, ja k ą w łasność reprezentują oferenci, nigdy nie m iał d la gospodarstw dom owych podstaw ow ego znaczenia. Zorganizow ane społeczeństw o d b a zw ykle o d o b rą kondycję gospodarstw dom ow ych, co jest p o d staw ą kondycji firm i p ań stw a ja k o całości. Jedynym w arunkiem jest spójność rozw iązań w zakresie czynników kondycyjnych gospodarstw
dom ow ych, p rzedsiębiorstw i pań stw a ja k o całości.
2.3. Elementy otoczenia określające kondycję społeczno-kulturową gospodarstw domowych
W otoczeniu g o sp o d arstw dom ow ych w ystępują instytucje i ich oferty, od k tó ry ch zależy stan ośw iaty, zdrow ia i kultury członków gosp o d arstw a dom ow ego. Zły stan kondycji ekonom icznej g o sp o d arstw a dom ow ego także w pływ a ujem nie na kondycję społeczno-kulturow ą. Jest to jeszcze jeden dow ód n a system ow e pow iązania elem entów otoczenia gosp o d arstw d o m o -wych. In fra stru k tu ra ln e i instytucjonalne zaplecze ofert ośw iatow ych decyduje o ich jak o ści, p o d o b n ie je st z zapleczem ochrony zdrow ia i kultury, w tym kultury m aterialnej. W tej grupie mieszczą się też czynniki dem ograficzne, wpływ ające bardziej niż inne na pozostałe grupy elem entów otoczenia.
2.4. Elementy otoczenia posiadające wpływ na poziom i strukturę spożycia indywidualnego
W otoczeniu lokującym się, naw et w sensie fizycznym, blisko gospodarstw dom ow ych znajduje się sieć handlow a i usługow a o raz jej oferta. O lerta ta niusi być ro z p a try w a n a nie tylko i nie tyle z p u n k tu w idzenia jej bogactw a branżow ego, asortym entow ego i jakościow ego, ale zw łaszcza ze w zględu na dostępność i stym ulow anie potrzeb. M a w tym udział podejście m arketingow e i ono je st także składnikiem tego fragm entu otoczenia.
T en fragm ent otoczenia składa się przede w szystkim z o fert żyw noś-ciow ych, za którym i stoją nie tylko rozlegle sieci handlow e, ale rów nież ak tu a ln e , p o d m io to w e stru k tu ry p ro d u c e n tó w żyw ności. R ów nie w ażne i rozległe są sieci han d lo w e oferujące d o b ra pow szechnego użytku i d o b ra trw ałe. D o g o sp o d arstw dom ow ych dociera także o fe rta turysty czn a i oferta usług rynkowych. T ru d n o byłoby te strum ienie ofert kierow ać do gospodarstw dom ow ych bez m echanizm u rynkow ego3. Jego spraw ne działanie p o rz ąd k u je opisyw ane wyżej elem enty otoczenia, ale spraw ność rynku zależy od poziom u m akro w sk aźn ik ó w , określających poczucie bezpieczeństw a i ufności gos-p o d arstw dom ow ych, scharakteryzow anych w gos-pierw szej gru gos-p ie elem entów otoczenia.
2.5. Elementy otoczenia wpływające na zadowolenie i satysfakcję członków gospodarstw domowych
Jeszcze raz trzeb a przyw ołać k ap itał społeczny i te jeg o funkcje, które sprzyjają satysfakcji i zadow oleniu członków g o sp o d arstw dom ow ych. W tej części otoczenia gosp o d arstw dom ow ych znajduje się d o stęp do inform acji z w ykorzystaniem w szystkich m ediów , a także działalność instytucji i o r-ganizacji społecznych, k tó re służą kom unikacji społecznej. T u ta j odnajdujem y efekty dyfuzji innowacji. W tej grupie czynników m ieszczą się grupy społeczne, zaw odow e, rodzinne, koleżeńskie, bez k tó ry ch nie spełniłaby się p o trze b a przy n ależn o ści, sam orealizacji, u p o d o b n ie n ia czy w yró żn ien ia. Bez tego zadow olenie i satysfakcja byłyby niepełne4.
2.6. Wartość informacyjna otoczenia gospodarstw domowych
B ogactw o dan y ch o otoczeniu skłania do sk ru p u latn eg o określenia celu b u d o w a n ia system u takich inform acji. Celem tym jest, ja k w spom niano, po znanie u w a ru n k o w ań fu nkcjonow ania g o sp o d arstw dom ow ych w Polsce. Z tego p u n k tu w idzenia w ydaje się pożyteczne w yodrębnienie pięciu grup elem entów otoczenia. R az jeszcze zostały one p o k a z a n e w form ie tabeli (tab. 1). N ależy dod ać, że wszystkie grupy elem entów otoczenia są ze sobą zw iązane i działają n a zasadzie w ielostronnych interakcji.
3 E. K ieżel, D eterm inanty rynkow ych zachowań konsum entów , [w:] K onsum ent - Przedsiębior-stw o - P rzestrzeń, C B iE A E , K ato w ice 1998, s. 211.
1 J- C zap iń sk i, T. P a n e k (red.), D iagnoza społeczna 2000 - W a runki i ja k o ś ć życia P olaków oraz ich dośw iadczenia z reform am i system o w ym i p o JO latach transform acji, R a d a M o n ito rin g u Społecznego, W SP, T ow arzystw o W iedzy Pow szechnej, R ad a G łó w n a PT S - BB i AS, W arszaw a 2 0 0 1, s. 62-71.
T a b e l a 1 E lem enty otoczenia g o sp o d arstw dom o w y ch
1. E lem enty o to czen ia, b u d u jące poczucie bezpieczeństw a i u fn o -ści
poziom bezrobocia, poziom kosztów sztywnych (utrzym anie m ieszkania, tra n s p o rt energii), tem p o w zro stu P K B , sto p a inflacji, stopa redyskontow a, kurs pieniądza, tem p o w zrostu G N I, k a p ita ł społeczny
2. E lem enty otoczenia, w pływ ające n a k o n d y cję e k o n o m ic zn ą gos-p o d a rstw d o m ow ych
zabezpieczona in fras tru k tu raln ie i in sty tu cjo n aln ie o ferta p racy , przedsiębiorczości, k red y to w a, tra n s p o rto w a , m ie-szkaniow a i opieki społecznej
3. E lem enty oto czen ia, określające k o ndycję społeczną i k u ltu ro w ą g o sp o d a rstw d o m ow ych
zabezpieczona in fras tru k tu raln ie i in sty tu cjo n aln ie o ferta ośw iatow a o ra z w dziedzinie zdrow ia i k u ltu ry , w tym k u ltu ry m aterialnej
4. E lem enty otoczenia, posiadające w pływ n a p o z io m i stru k tu rę spożycia w g o sp o d arstw ach d o -m ow ych
sieć h an d lo w a i usługow a o ra z jej o fe rta w dziedzinie d ó b r żyw nościow ych pow szechnego i trw ałego u ży tk u , o fe rta turystyczna i usług rynkow ych
5. Elem enty otoczenia, wpływ ające n a p o zio m zad o w o len ia i saty s-fakcji czło n k ó w g o sp o d arstw a dom o w eg o
d o stę p d o in fo rm acji p raso w ej, rad io w ej telew izyjnej, istnienie i działalność in stytucji i organizacji społecznych, g rupy społeczne, zaw odow e, ro d zin n e, koleżeńskie
Ź r ó d ł o : o p ra co w a n ie własne.
Pierw sza g ru p a elem entów otoczenia gosp o d arstw dom ow ych m a postać w skaźników m akroekonom icznych (podobnych do tych, k tó re m ieszczą się także w m ak ro o to c zen iu przedsiębiorstw ). D eterm in u ją one cały pozostały zbiór elem entów otoczenia i, ja k wiemy, wpływają n a poczucie bezpieczeństwa i z a u fa n ia d o s tru k tu r p ań stw a i sam o rząd ó w . D ru g a i trzecia g ru p a elem entów otoczenia wpływa na kondycję g ospodarstw dom ow ych w sposób bardziej bezpośredni poprzez oferty kształtujące szeroko p o jętą zam ożność gospodarstw i ich status społeczny. C zw arta i p iąta grupa elem entów otoczenia w pływa w p ro st na poziom i styl życia gospodarstw dom ow ych.
3. Wybrane przykłady elementów otoczenia budujących poczucie bezpieczeństwa i ufności
N ajw iększe znaczenie dla poczucia bezpieczeństw a społecznego m a sto p a bezrobocia i jeg o stru k tu ra . Stan tego m akroekonom icznego w skaźnika przedstaw ia rys. 1.
P rzedstaw iono tu odsetek osób po- zostających bez pracy. Przekroczenie 10-procentow ej stopy b ezrobocia ju ż ____________________ zakłóca poczucie bezpieczeństwa gospo--- darstw dom ow ych. Wyższe wartości te-g te-g te-g o ^ < ^ l ^ l CXJl ,XJ' ^ l OJ1 go w skaźnika p o w o d u ją isto tn e za- ! | | | ! | | ! ! ! | | chw ianie poczucia bezpieczeństwa.
Bez-robocie ro z p atry w a n e w kateg o riach
R y s u n e k i. S to p a w zro stu P K B w U E g o sp o d a rstw d o m o w y c h m ający ch
w odniesieniu d o an alo g iczn eg o o kresu ro k u W swoim składzie osoby b ezrobotne
p o p rz ed n ieg o (w %) jest jeszcze dokładniejszym barom etrem Ź r ó d ł o : „R ocznik Statystyczny” G U S 2000, bezpieczeństwa społecznego. U dział
go-spodarstw dom ow ych z osobam i bezro-lnym i stan o w ił ok. 20% ogółu b adanych g o sp o d a rstw 5. W m ałych m iastach i n a wsi odsetek ten jest jeszcze większy i p rzek racza 22% . O dnotow ujem y więc, że ten element otoczenia m a negatywny wpływ n a poziom bezpieczeństwa i za u fan ia społecznego, a także n a inne elem enty otoczenia. S to p a w zrostu PK B m a rów nież istotne znaczenie ja k o wyznacznik poczucia bezpieczeństwa. P rzedstaw iam y sto p ę w zrostu PK B w krajach U nii E uropejskiej i w Polsce w tym sam ym czasie (lata 2000-2002).
D rugi w ażny w skaźnik m ak roekonom iczny m a więc n iekorzystne dla otoczenia gosp o d arstw dom ow ych, spadające w artości (rys. 2 i 3). W krajach Unii Europejskiej obserw ujem y p o d o b n e zjaw isko, co tylko pogarsza wnioski z inform acji o kształcie stopy w zrostu P K B w Polsce.
R y s u n e k 2. S to p a w zrostu P K B w Polsce w odniesieniu d o an alo g iczn eg o o k resu ro k u
p o p rzed n ieg o (w % ) Ź r ó d ł o : ja k do rys. 1
R y s u n e k 3. S to p a inflacji w Polsce (C PI, na koniec okresu w porów naniu z ana-logicznym okresem roku poprzedniego (w %),
G U S
K olejny w skaźnik to inflacja. Jej m alejąca sto p a była przez ostatnich kilka lat wielkim trium fem transform acji. D la otoczenia gospodarstw dom ow ych m a ona jed n ak tylko częściowo uspokajający charakter. R osną bowiem i utrzym ują się na w ysokim poziom ie czynsze, ceny energii i paliw (rys. 4 i 5). Ceny paliw
---1---1---1---1 -' S 5 o o . i 5 I I I : 3 5 -3 0 -2 5 - 20-1 5 -10' 5' 0- I I I I I I I I I I I 1111111111111
R y s u n e k 4. C ena ropy naftow ej na świecie za b ary łk ę w d o larach
Ź r ó d ł o : ja k d o rys. 1
R y s u n e k 5. S to p a redyskontow a N B P (na ko n iec o k resu , w % )
Ź r ó d ł o : ja k do rys. 1
utrzym ują się n a w ysokim poziom ie n a ty n k ach św iatow ych. A koszty utrzym ania m ieszkań w Polsce szybko doganiają wysokie koszty m ieszkaniowe w k rajach U E . O bsługa długu krajow ego obciąża znacznie budżet państw a, czyniąc jeg o w y d a tk i tru d n y m i d o udźw ignięcia (rys. 6). O szczędności budżetow e m uszą więc dotyczyć w ydatków socjalnych i inwestycji sleiy budżetow ej. G o sp o d a rstw a dom ow e m ogłyby zabezpieczyć się, oszczędzając lub zaciągając tanie kredyty. Jest to je d n a k u tru d n io n e przez niekotzystne stopy p rocentow e i zauw ażalny spadek kursu złotego d o eu to , a zwłaszcza do U S D (rys. 7).
R y s u n e к 6. K u rs złotego d o d o lara i euro R y s u n e k 7. D eficyt budżetow y w Polsce (n a k o n iec o k resu ) (na koniec okrcsu> w stosunku d ° PK B , w % ) Ź r ó d ł o : ja k d o rys. 1 Ź r ó d ł o : ja k d o rys. 1
G o sp o d a rstw a dom ow e nie m ogą też liczyć n a obniżenie p o d a tk ó w i na osłony socjalne, gdyż nie pozw ala n a to deficyt budżetow y (rys. 8), który p o d n o sił się w sto su n k u do PK B w ciągu 3 lat. T ak i o b ra z otoczenia gosp o d arstw dom ow ych, przedstaw iony za p o m o cą w skaźników m a k ro -ekonom icznych, nie po p raw ia poczucia bezpieczeństwa i zaufania społecznego, a ta k ż e o d b ija się n iek o rzy stn ie n a p o zo stały c h elem en tach o to czen ia g o sp o d arstw dom ow ych.
R y s u n e k 8. E lem enty o to czen ia g o sp o -d a rstw -d o m ow ych w pływ ające n a p oczucie
bezpieczeństw a i z au fan ia społecznego Ź r ó d ł o : n a p o d staw ie rys. 1-8
O toczenie gospodarstw dom ow ych, złożone ze w skaźników m akroekonom i-cznych, zostało zilustrow ane d o datkow o na rys. 9. N a ośm iokącie zaznaczono skale, k tó re każde opisyw ane zjaw isko szeregują od w artości korzystnej do najm niej korzystnej, umieszczonej w środku tej figury. Im bliżej zew nętrznych kraw ędzi zn a jd u ją się zaznaczone w artości, tym lepiej. Lepiej było w ro k u 2000. W ro k u 2002 sporo w skaźników przesunęło się bliżej środka, co m usiało oznaczać zachw ianie poczucia bezpieczeństw a g o sp o d arstw dom ow ych.
N a zakończenie w arto jeszcze zapytać, dlaczego m ielibyśm y uznać, że ro z p a try w a n ie u w a ru n k o w a ń i czynników fu n k c jo n o w a n ia g o sp o d arstw dom ow ych jest m niej n ośne w inform acje niż b a d a n ie ich otoczenia ja k o nieodłącznego, systemowego kontekstu? W edług mnie, takie podejście, bardziej niż inne, pozo staw ia u w a ru n k o w an ia i czynniki, uznane ja k o w ażne, w sym -biozie z u w a ru n k o w an iam i odległymi i mniej istotnym i, pozw alając na lepszą ocenę ich siły. M yślę także, że podejście system ow e, obow iązujące przy analizie o to czen ia, p o m o że ujaw nić now e zw iązki i now e klasyfikacje w aru n k ó w i czynników , m ających wpływ na funkcjo n o w an ie gospodarstw dom ow ych w Polsce.
G o sp o d a rstw a dom ow e fu nkcjonują praw idłow o, jeśli w ra m a ch każdego ich typu za sp o k ajan e są p otrzeby poszczególnych członków g o sp o d arstw a
bezrobocie
--- rok 2000 --- rok 2002
R y s u n e k 9. S to p a b ezro b o cia w Polsce (w % , n a k o n iec k w a rtału ), G U S Ź r ó d ł o : ja k d o rys. 1
i jeśli ono sam o, ja k o całość, m a optym alne w aru n k i rozw oju. Istnieje jeszcze p ro b lem spraw nych system ów kom unikacji, inform acji i edukacji, bez k tó ry ch w pływy otoczenia gospodarstw dom ow ych m ogą działać słabo lub w adliwie.
T ek st ten spełnił swe zadanie, jeśli badacze ry n k u i konsum pcji m ogą potwierdzić pilność podjęcia badań empirycznych nad funkcjonow aniem gospo-darstw dom ow ych w Polsce w ich współczesnym otoczeniu. I ozostaje też otw arty problem identyfikacji czynników globalizacji i transform acji g ospodar-czej, a w krótce rów nież integracji z U n ią E u ropejską, k tó te ju ż w ywierają i b ęd ą w yw ierać w przyszłości wpływ na elem enty otoczenia gospodarstw dom ow ych w każdej opisanej tu grupie. W pływ globalizacji czy integracji z U n ią E u ro p e jsk ą nie zawsze korzystnie oddziałuje na układ elem entów otoczenia gosp o d arstw dom ow ych. M on ito rin g tych wpływ ów i odczytyw anie ich znaczeń je st także niezagospodarow anym polem badaw czym .
Józefa K ram er
T H E S T R U C T U R E O F P O L IS H H O U S E H O L D S ’ E N V IR O N M E N T - A T T E M P T O F C L A S S IF IC A T IO N
T h e h o u se h o ld s’ e n v iro n m en t is a system o f co n d itio n s, w hich d e term in e the fu n ctio n in g o f h o u seh o ld s, especially th eir c o n d itio n an d th eir b eh av io u r o n the m a rk e t a n d d u rin g the c o n su m p tio n process. T h is en v iro n m en t is co m p rised o f five g ro u p s o f elem ents. T h e first g ro u p encom passes the m acro eco n o m ic in d icato rs influencing the social sense o f security and tru st. T h e n ex t tw o g ro u p s o f en v iro n m en tal elem ents d eterm in e the econom ic as well as so cio -cu ltu ral co n d itio n o f ho u seh o ld s. T h e fo u rth g ro u p co n ta in s th o se elem ents o f the e n v iro n m en t, w hich influence the level an d stru c tu re o f ind iv id u al c o n su m p tio n . T h e last gro u p o f elem ents influences the satisfactio n o f the hou seh o ld m em bers.
T his p a p e r also com prises selected exam ples o f the elem ents o f the e n v iro n m en t, influencing the social sense o f security an d tru st. T hese are, am o n g o th ers, the u n e m p lo y m en t ra te , G D P g ro w th ra te in P o la n d a n d in the E U c o u n tries, in flatio n ra te , P L N exchange ra te to U S D , b u d g et deficit in re la tio n to G D P . T h e em pirical evidence show s the u n fa v o u ra b le influence o f these m ac ro ec o n o m ic in d ic a to rs o n the social sense o f security a n d tru st.
