ZŁOTO I SREBRO JAKO PIENIĄDZ
W ŁACIŃSKIEJ LITERATURZE
PATRYSTYCZNEJ OKRESU PÓŹNEGO
CESARSTWA RZYMSKIEGO
Gospodarka z a ch o d n iej c z ę ś c i C esarstw a Rzymskiego w c z a sa c h IV-V w. c i ą g l e j e s z c z e n ie d o c z e k a ła s i ę w p e łn i now oczesnego opra cow ania naukowego, w y k o rzy stu ją ceg o ogromny korpus ź r ó d e ł p a t r o l o g i c z - nych. J ed n o str o n n o ść u ję ć czerpanych z e ź r ó d e ł praw niczych i numizma ty c z n y c h , n ie d o s ta te k in s k r y p c j i o c h a r a k te r z e sp o łeczn o -g o sp o d a rczy m oraz przekazów l i t e r a c k i c h c z y n i koniecznym z a j ę c i e s i ę dorobkiem ła c iń s k ic h Ojców K o ś c io ła . Rozmiary m ożliw ych do u z y sk a n ia r e z u l t a tów badawczych, nawet przy o g r a n ic z e n iu s i ę do jed n eg o t y lk o r e g io n u / A f r y k i / , pokazuje np. rozprawa k s . bpa Jana Śrutwy .
Kluczowym zagadnieniem d la k ażd ej g o sp o d a rk i j e s t p ie n ią d z . Ma ono c h a r a k te r k o n trow ersyjn y d la okresu późnego C esarstw a Rzym skiego. Także i d la te g o problemu badania prowadzone w o p a r c iu o c a ło ś ć ź r ó d e ł p a tr y sty c z n y c h d o p ie r o z o s t a ły z a in ic jo w a n e ^ . A rtykuł t e n za jm le s i ę w ięc ukazaniem s p e c y f i k i ła c iń s k ic h ź r ó d e ł p a tr y sty c z n y c h d o ty c z ą cych p ie n ią d z a , w k tó ry ch z ł o t o i sr e b r o c z ę s t o p e łn ią je g o fu n k c je t y lk o z e w zględu na konw encję a r ty s t y c z n ą . J e s t t o ważne z a g a d n ie n ie z r a c j i to c z ą c y c h s i ę d y s k u s ji nad zakresem o b e c n o śc i p ie n ią d z a
1 J . Śrutw a, Praca w starożytn ym c h r z e ś c ij a ń s t w ie afryk ań sk im , L u b lin i9 8 3 .
2 P or. rozw ażan ia o z a k r e s ie funkcjonow ania p ie n ią d z a w późnym c e s a r s t w ie w a r ty k u le A. K u n isza /G ospodarka p ie n ię ż n a a gospodarka n a tu r a ln a w epoce Późnego C esarstw a Rzym skiego, w: H is t o r ia i Współ c z e s n o ś ó , t . 3: Problemy sc h y łk u ś w ia ta a n ty c z n e g o , pod red'.
A. K u n isz a , K atow ice 1978, 6 9 - 9 2 /. Na tem at p ie n ią d z a w l i t e r a t u r z e w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j p o r .: R. B o g a e r t, G eld, RAC IX 79 7 -9 0 7 ; J . J u n d z i ł ł , P ie n ią d z w ł a c i ń s k i e j l i t e r a t u r z e c h r z e ś c ij a ń s k ie j późnego c e sa r stw a r zy m sk ieg o , Warszawa 1984.
190
w IV-V w. na Z ach od zie. Gdyby o k azało s i ę w tedy, że k r u sz c e w form ie n a tu r a ln e j w y p iera ją p ie n ią d z , byłoby to znakiem n ieb yw ałego regresu o r g a n iz a c ji s p o łe c z n e j do prapoczątków gospodarow ania - form gospo d a rk i n a tu r a ln e j. Do ok oło połowy naszego wieku sugerowano d osyć pow szechnie ta k i w ła śn ie obraz s p o łe c z e ń stw a z a c h o d n ie g o , m iędzy in nymi po t o , aby umocnić wypracowany h ip o t e t y c z n ie model przyczyn upadku C esarstw a na z a c h o d z ie . W ramach te g o m odelu, z w ła sz c z a z ł o to p e ł n i ł o ważną r o lę m onopolizow ania fu n k c ji wymiennych, m iern ik a w a r t o ś c i, środka grom adzenia bogactw a. U zasadniano t o ta k ż e częstym występowaniem w ź r ó d ła c h li t e r a c k i c h i z n a le z is k a c h numizmatycznych nowej 1 s t a b i l n e j monety z ł o t e j - so lid u s ó w , wprowadzonych p rzez K onstantyna. Nawet j e s z c z e w nowszych p ra ca ch , np. A. C h astagn ola, M. Granta lu b A. P ig a n io la można d o s tr z e c ta k ą te n d e n c ję . Pow staniu ty c h u p roszczeń s p r z y j a ł ta k ż e skomplikowany system monetarny /n p . w E g ip c ie / i dosyć jed n ozn aczn e te n d e n c je władz państwowych do uprasz c z a n ia w łasnych r o z lic z e ń finansow ych i d z ia ła ń gospodarczych p rzez o p ie r a n ie ic h na z ł o c i e oraz wprowadzaniu pewnych elementów g o sp o d arki n a tu r a ln e j .
J e ś l i nawet p rz y z n a je s i ę , że p ie n ią d z w tym c z a s i e odgrywał ja k ą ś r o l ę , t o - jak to c z y n i F. H eich elh eim - ogra n icza n o je g o d z ia ła n ie do obszaru w ie lk ic h m ia st oraz pokazywano h ip o te ty c z n e s k u tk i nakazowej d z i a ł a l n o ś c i państwa w gospodarce .
In a c z e j jednak w ygląda t o z a g a d n ie n ie , gdy sięg n iem y po r e a lia ż y c ia c o d z ie n n e g o , zaw arte zarówno w l i t e r a t u r z e p a t r y s t y c z n e j , jak i p a p iru sa ch e g ip s k ic h . W iele j e s t tam danych p okazujących c ią g ły k o n ta k t lu d n o ś c i z p ien ią d zem , i to n ie t y lk o przy o k a z ji dokony wania w ie lk ic h t r a n s a k c j i w dużych m ia sta c h , a l e i na p rzyk ład
3 P or. J . B. Bury, H isto r y o f th e L ater Roman Empire from th e Death o f T heodosius 1 to th e Death o f J u s t in ia n , v o l . 1, London 1923, 4 5 -55} A. C h a sta g n o l, Le Bas-Em pire, P a r is 1969, 6 3 -6 5 , 7 0-85; M. G rant, The Climax o f Romę, London 1968, 4 8 -5 5 ; N. A. Maszkin, H is t o r ia s ta r o ż y tn e g o Rzymu, Warszawa 1950, 685-692; A. P ig a n io l, L'Empire c h r e t ie n /3 2 5 - 3 9 5 / , P a r is 1972, 3 2 5 -3 3 3 , 4 5 9 -4 6 0 .
4 F. H e ic h e lh e im , An A n cien t Economic H is to r y , L eid en 1970, 282- 331.
z r a c j i c o d zien n y ch zakupów żyw ności w małych osadach^ . W l i t e r a t u r z e num izm atycznej t a k ie wyważone sta n o w isk o , p ok azu jące zarówno rozw ój, ja k i o g r a n ic z e n ia w funkcjonow aniu p ie n ią d z a , r e p r e z e n tu je n a j p e łn ie j m on ografia S . S u c h o d o lsk ie g o ^ .
Ważnym powodem p o d j ę c ia te g o z a g a d n ie n ia j e s t ta k ż e próba u w r a ż liw ie n ia badaczy antyku c h r z e ś c ij a ń s k ie g o na problem atykę go sp od ark i p ie n ię ż n e j , tak aby n ie p o ja w ia ły s i ę - w i ę c e j , w dobrych skąd in ąd tłu m a c z e n ia c h lub m on ografiach , s y t u a c j e , w k tó r y c h p i e n ią d z rzym ski z a s tę p u je s i ę " złotym i" lub " groszam i", f o l l i s y z a ś nazywa s i ę obolam i lub t e ż n i e f r a s o b liw ie s t o s u j e zam ien n ie w na z e w n ic tw ie term iny " z ło to " , "srebro" lub " p ie n ią d z e " , podczas gdy w ła ś n ie d la te g o okresu może m ieć i s t o t n e z n a c z e n ie , czy w danym wypadku ch o d zi o kaw ałki k ru szcu pochodzące z połamanego n a c z y n ia , stem plowane s z ta b k i czy m onety.
Opracowanie t o zajm le s i ę je d y n ie kruszcam i sz la c h e tn y m i w ic h funkcjonow aniu zb liżon ym do p ie n ią d z a , sy tu a c ja m i, w k tó ry ch można m ieć w ą tp liw o śc i, czy c h o d z i o p ie n ią d z /m o n e ty /, czy k r u sz e c w p o s t a - c i p ier w o tn e j . Z r a c j i c h a r a k te r u przekazów n ie z o s ta n ą tu ponuszone z a g a d n ie n ia w y b itn ie s p e c j a l i s t y c z n e , ja k d ew a lu a cja lu b o g ó ln ie f lu k t u a c j a w a r to ś c i kruszców s z la c h e tn y c h , co w sp osób kom petentny i obszerny o p ra co w a li j u ż m .in . S . Mrozek i R. P a n k iew icz" . N ie cho d z i tu ta k ż e o s z c z e g ó ły funkcjonow ania p ie n ią d z a z ło t e g o i sreb rn eg o czym zajmowano s i ę d osyć sz e r o k o w l i t e r a t u r z e przedm iotu^.
5 P o r . G. M ick w itz, Geld und W ir tsc h a ft im rOmischen R eich d es v i e r - t e n Jahrhunderts n .C h r ., H e ls in g f o r s i9 3 2 ; J . J u n d z i ł ł , P ie n ią d z , d z . c y t . ; K. M odzelew ski, S p o łe c z e ń stw o i gospodarka, w: I t a l i a , pod r e d . E. T a b a c z y ń sk ie j, Wrocław 1980, 149-274; A. Świderkówna, Ż ycie c o d z ie n n e w E g ip c ie g r e c k ic h pap iru sów , Warszawa i9 8 3 . 6 S t . S u c h o d o lsk i, Moneta i ob rót p ie n ię ż n y w Europie Z a ch o d n iej,
Wrocław 1982, 1 3 -5 6 .
7 Wyłączam z rozważań n i e l i c z n e dane o je d n o stk a c h wagowych kruszców k tó r e omówiłem w a r ty k u le : J e d n o stk i wagowe kruszców w za ch o d n ie j l i t e r a t u r z e p a tr y s ty c z n e j ok resu późnego c e sa r stw a r zym sk iego, "Wiadomości Numizmatyczne" 3 8 /1 9 8 4 / 8 4 -9 1 .
8 S t . Mrozek, Owaluacje p ie n ią d z a w s t a r o ż y t n o ś c i g r e c k o -r z y m s k ie j, Wrocław 1978; R. P a n k ie w ic z , F lu k tu a c je w a r to ś c i m e ta li w p óźn o- rzymskim s y s te m ie monetarnym, "Wiadomości Numizmatyczne" 3 7 /1 9 8 3 / 166-199; t e n ż e , Value o f Gold In R e la tio n t o Goods ln th e Late Roman Empire, "Eos" 7 3 /1 9 8 5 / 1 7 1 -1 8 2 .
192
Problemy z n ie j a s n o ś c ią nazew nictw a p o ja w ia ją s i ę niem al w każ d ej s y t u a c j i w ystępow ania w te k s ta c h kruszców s z la c h e t n y c h . K ontro w e r sje d o ty c z ą t e ż wspomnianej w c z e śn ie j z ł o t e j monety — solid u sa***. D yskusyjny t e k s t Augustyna: "Nam e t s o lld u s aurum e s t , e t se m iu n c ia ,
11
e t l i b r a , e t t a l e a lią u id " może su gerow ać, że b y ło mu o b o ję tn e ś c i s ł e nazew nictw o i n ie w id z ia ł r ó ż n ic y m iędzy je d n o s tk ą wagową k r u sz c u , a p ien iąd zem b itym . M ożliwa j e s t tu jednak in n a in t e r p r e t a c j a - d oktorow i K o ś c io ła c h o d z iło o p o d k r e ś le n ie p ełn o w a rto ścio w eg o c h a r a k te r u z ł o t e j m onety, co przy odchodzeniu od p e łn e g o p o k ry cia w a r to ś c i w k r u sz c u , w p ie n ią d z u srebrnym i brązowym późnego C esar stw a m ia ło sw oje z n a c z e n ie .
T ek sty łą c z ą c e z ł o t o i sreb ro z o k r e śle n ie m p ie n ią d z a p r z e z term in "nummus" oraz in n ą nazwą o g ó ln ie o z n a c z a ją c ą p ie n ią d z e - " p ecu n ia" , b y ły n a jw y ra źn iej p och od zen ia e w a n g e lic z n e g o * ^ . w o d n ie s i e n i u do nummusów, k tó r e mogły byó n a jd ro b n iejszy m pien iąd zem brązowym lub ozn aczać w o g ó le p ie n ią d z e /m o n e ty /, z e s t a w ie n ie obok n ic h z ł o t a i s r e b r a o z n a c z a ło a lb o p o tw ie r d z e n ie , ż e c h o d z i o prze c iw s ta w ie n ie k ru sz c u i p ie n ię d z y , lub t e ż o p o d k r e ś le n ie , że nummu- sy t o p ie n ią d z e brązowe /m ie d z ia n e /. W p rzek azach Juwenkusa i H iero nima c h o d z i n a jw y r a ź n ie j o p r z e c iw s ta w ie n ie z ł o t a i s r e b r a pieniądzon /num m l/ brązowym. E w angeliczny nakaz ubóstw a z o s t a ł p rzez n ic h w ten sp osób być może wzmocniony p o d k r e śle n ie m , ż e n ie w y sta r c z y wyzbyć s i ę kruszców i p ie n ię d z y z ło t y c h oraz sr e b n y c h , a l e d o ty c z y t o na wet brązowego b ilo n u . W tym k o n t e k ś c ie aurum i argentum oznaczałoby t e ż i p ie n ią d z e . N atom iast w podobnych wzmiankach u A ugustyna chodzi r a c z e j o p r z e c iw s ta w ie n ie k r u sz c u i p ie n ię d z y * .
t . 9 , ed . J . W. E. P e a r c e , London i9 7 2 ; L. C. W est, Gold and S ll- v er Coin Standards in th e Roman Empire, New York i9 4 1 ; B. D. Mll- l n e r , M ints and C oinage from th e L ate Roman Empire t o Charlemagne and A lfr e d th e G reat, B oston 1973.
10 J . J u n d z l ł ł , P ie n ią d z , 1 4 -2 3 . K o n tr o w e r sje , ch oć ł a t w i e j s z e do r o z s t r z y g a n ia , p o ja w ia ją s i ę t e ż , gdy zam ien n ie nazywa s i ę b iżu t e r i ę z ło te m . P or. P s. A m brosius, De p u d i c i t i a e t c a s t it a t e P L S I 617; Hieronymus, E p is t o ła i , 7; P a u lin u s N o la n u s, E p is t o ła 5 , 2i lu b zastaw ę z ł o t ą : S id o n iu s A p o l l i n a r i s , E p is t o ła 1 , 2 .
11 A u g u stin u s, E n a rra tio n es in Psalm os 9 3 , 2 4 , CCL 3 9 , 1325. 12 P or. Mt 10, 9; Mk 6 , 8 -9 ; Łk 9 , 3; Dz 3 , 6; 20, 33; Jk 5 , 2 - 3 . 13 P o r . J u ven cu s, Evangeliorum I I 4 4 3 -4 4 4 ; H ieronym us, Commentarii
O w ie le l i c z n i e j s z e s ą z e s t a w ie n ia z ł o t a , s r e b r a i p ie n ię d z y / p e c u n i a / . W ystępują one n a j c z ę ś c ie j w o p isa c h bogactw a, obejm ując typowy s z e r e g w y lic z e ń : z ł o t o , s r e b r o , p ie n ią d z e , m a ją tk i, domy, b y d ło , s z a t y , i t d . N a j c z ę ś c ie j c h o d z i tym razem o p o d k r e ś le n ie p o sia d a n ia kruszców w p o s t a c i p ie r w o tn e j lub w wyrobach i p i e n i ę d zy , ta k ż e z ło t y c h i sr e b n y c h . I l o ś ć kom b in acji j e s t tu jednak du ż a , gdyż p ecu n ia może czasem ozn aczać t y lk o p ie n ią d z e brązow e, a c z a sem term iny aurum i argentum s ą t y lk o synonimami p ie n ię d z y .
Mamy jednak i dane w prost g ło s z ą c e , że p e c u n ia t o argentum . Wynika t o z zam iennie sto so w a n ej t e r m in o lo g ii / c z ę s t o w jednym z d a n iu / do o k r e ś le n ia p ie n ię d z y . W yjaśn iając z a ło ż e n ia swych prac t r a n s l a - t o r s k ic h , H ieronim między innymi uznawał z a s łu s z n e p r z e k ła d a n ie g r e c k ie g o odpow iednika argentum p r z e z p e c u n ia . J e d n o zn a czn ie nazy w a li t e ż sr e b r o p ie n ię d z m i A ugustyn, Maksym z Turynu, Leon W ielk i i Salw ian^ . Podobnie stosunkow o l i c z n e dane dowodzą używania z a m iennie terminów aurum i p ecunia^ Tak w ięc z ł o t o i sr e b r o u Ojców K o ś c io ła c z ę s t o o z n a c z a ło p ie n ią d z e . W j a k ic h jednak szcz e g ó ło w y c h
s y tu a c ja c h można to wykazać?
N a j l i c z n i e j s z e wzmianki mówiące o z ł o c i e i sr e b r z e d o ty c z ą ic h fu n k c ji wyznaczników bogactw a. K ruszce p r z e d sta w ia ły s i ę ja k o n a j w a ż n ie jsz y sk ła d n ik majątków. Po n ic h d o p ie r o w y lic z a n o w ie lk o ś ć p osiad an ych m a ję tn o śc i z ie m sk ic h , domy, n iew oln ik ów , b ogate s p r z ę ty i t p . Mogły t o być zarówno p ie n ią d z e , sam m etal lu b p ie n ią d z e 1 k r u sz c e . S u g e s t ię , że w in fo rm a cja ch o przechowywaniu kruszców
8 6 , 5; E n a r r a tio n e s i n Psalm os 7 6 , 4; Contra academ lcos I 18. 14 P or. J . J u n d z iłł, P i e n i ą d z . . . , 4 4 -5 0 .
15 Por. Am brosius, De Joseph 8 , 45; Hieronymus, Commentarius ln E c- c l e s i a s t e n 5 , 7 , 10; Commentarii i n Evangelium M atth aei IV 2 5 , 14- 30; A u g u stln u s, Sermo 3 5 5 , 3; Q u aestion es in Heptateuchum VII 17; Mazimus T a u r in e n s ls , Sermo 9 , 1; Leo Magnus, Sermo 9 5 , 3; S a l v l a - n u s, Ad E cclesia m s i v e adversus a v a r itia m 1, 8 .
16 J . J u n d z i ł ł , P i e n i ą d z . . . , 4 8 -5 0 .
17 W yznaczniki bogactwa p o r . t e k s t y cytow ane, w: J . J u n d z i ł ł , P ie n iąd z . . . , 43—5 2 , oraz fragm enty tr a k tu ją c e o z ł o c i e lub z ł o c i e i sr e b r z e ; H ila r iu s P i c t a v l e n s i s , T r a c ta tu s in Psalm os 5 1 , 2 i; 118, 16; Am brosius, De Jacob I I 5 , 23; De Nabuthae 1, 2; H exa- meron VI, 52; N g p o s itio de psalmo 118, 8 , 13; 10, 21; E x p la n a tio super psalm os X II; E z p o s itio E v a n g e lii secundum Lucam V 69; H ie ronymus, Commentarii in E zech ielem I I 2; Mazimus T a u r in e n s ls , Sermo
92, 2 eztr.; Paulinus
H clantis, E p is t o ła 8 , 3;19*
-s z la c h e tn y c h przekazywano dane ta k ż e o p ie n ią d z a o h , p o p ie r a k i l k a fragm entów, z w ła sz c z a w yjątek z tr a k ta tu Zenona z Werony, k tó r y prze s t r z e g a ł c h r z e ś c ij a n przed gromadzeniem z ł o t a 1 s r e b r a , poniew aż prze chowywanie monet z symbolami pogańskim i może sp ra w ić w r a ż e n ie , ż e ule ga s i ę k u lto w i bożków. W podobnym z n a c z e n iu u ż y ł nazwy z ł o t a Augustyn, mówiący o grom adzeniu zysków, ponieważ wspominał przy t e j o k a z j i o zdt bywaniu nummusów^ .
S z e r e g in fo r m a c ji mówi o przechowywaniu k ruszców , n ie można jed nak o s ą d z ić , czy c h o d z i tu ta k że o p ie n ią d z e . Zenon z Werony 1 Augu s t y n in fo rm o w a li o przechowywaniu z ł o t a i s r e b r a p r z e z osoby pryw at n e . Zenon w ym ien iał nawet k r u s z c e , ja k o je d e n z e sk ład n ik ów zaw arto ś c i skarbców , obok s z a t i kosztow nych wyrobów. Były t o w ię c s z ta b y kruszców lu b p ie n ią d z e .
A ugustyn d o n o s ił m .in . o przykrych konsekw encjach grom adzenia z ł o t a i s r e b r a d la ic h w ł a ś o i c i e l l . W c z a s i e najazdów na I t a l i ę Goci t o r t u r o w a li lu d n o ś ć , aby wydobyć z n ie j w iadom ości o przechowywanych sk a r b a c h . O pisyw ał on na p rzy k ła d obawy P a u lin a z N o l i , by n ie wzięte go na męki z tak p o n iż a ją c e g o d l a c h r z e ś c ij a n in a powodu. D z ię k i swo j e j b e z w z g lę d n o ś c i, n a je ź d ź c y w krótkim c z a s i e m o g li zgrom adzić duże zap asy k ru szców . P o tw ierd za t o f a k t z a g a r n ię c ia w ie lk ic h zapasów zło t a i s r e b r a pokonanemu p rze c iw n ik o w i w c z a s i e walk m iędzy Gotami w H i s z p a n i i ^ . Także n ie k t ó r e K o ś c io ły , w tym M e d io la ń sk i, p o sia d a
ł y duże zapasy kru szców . W dodatku z a z n a cza n o , że b y ły one n ie ja k o u św ię c o n e , poniew aż p o zo sta w a ły w p o s ia d a n iu K o ś c io ła .
W przypadku r e l a c j i Ambrożego mamy jednak pew ność, że chodzi o z ł o t e i sr e b r n e n a c z y n ia , k tó r e miano wydać z e ś w ią t y n i /spraw a
Sermo 3 , 3; 3 4 , 5 , 61; 3 4 5 , 4; 3 5 7 , 2; E p is t o ła 189, 3; Enarra-t io n e s in Psalm os 3 6 , 1; 3 8 , 13; 8 3 , 8; T r a c Enarra-ta Enarra-tu s i n Evangellun J o a n n ls VII 10; Y a le r ia n u s , H om iliae 2 0 , 9 . Tylko sr e b r o : Am- b r o 8 lu s , De o f f i c i i s m inistrorum I 240; E p is t o ła 2 0 , 8; A ugusti- n u s, De sermone Domini in monte I 19, 59; E p is t o ła 108, 10; Con t r a e p istu la m Parm eniani I I I 4 , 25; w ię k s z o ś ć z ty c h danych odno s i s i ę p r z y p u s z c z a ln ie ta k ż e do t e z a u r y z a c j i, ch oć w p rost o tya s i ę n ie p i s z e . Z ysk i: G au d en tiu s, Sermo 13; P s . A u g u stln u s, Ser mo Mai 7 9 , 1, PLS I I 1191.
1 8 \ Źeno V e r o n e n sis, T r a c ta tu s I 2 0 , 3; A u g u stln u s, Sermo 6 0 , 3 , 5. 19 H ila r iu s P i o t a v i e n s i s , T r a c ta tu s in Psalm os 5 1 , 2 i; Zeno VeronetM
T ra o ta tu s I 3 , 6; Am brosius, De Isa a c 4 , 12; De Jacob I I 5 , 23} A u g u stln u s, De sermone Domini I 19, 59; De lib e r o a r b i t r l o I 33. 20 A u g u stln u s, De c i v i t a t e Del I 10, 2 -3 ; I d a c iu s , C hronicon 114
aporu z A uk sen cju szem /, ch oć bez t e j in fo r m a c ji byłoby t o wspominane w c z e ś n ie j, typow e, w y lic z e n ie składników m ajątku. Od n ie g o t e ż pocho d z i je d e n z n ie lic z n y c h opisów b e z p o śr e d n ie g o zużytkow ania k o ś c i e l nych zapasów z ł o t a w p o s t a c i naczyń lit u r g ic z n y c h i zw ykłych, k tó r e wobec k o n ie c z n o ś c i w sp ie r a n ia b ied n ych 1 wykupu jeńców z braku in nych środków p r z e to p io n o lu b połamano na k a w a łk i, aby nim i o b d z i e l i ć p o tr z e b u ją c y c h . B isk u p , choć atakowany za t o , konsekw entnie s t a ł na sta n o w isk u , że "Aurum sacram enta non ąu aeru n t" . B ezp ośred n io o p o s ia daniu majątku w z ł o c l e wspominał ta k ż e H ieronim , chw aląc N epocjana, k tóry w yrzekł s i ę te g o kruszcu^ ^ .
Bogactwa t e zachował K o ś c ió ł a fr y k a ń sk i j e s z c z e za W andali, k tó r e / z ł o t o , s r e b r o , p e r ł y / według W iktora z Wity u s iło w a ł sk o n fisk o w a ć Genzeryk 2 . ja n K asjan o b c ią ż a ł chciw ych mnichów winą p o s ia d a n ia z ł o t a . O w ie le c z ę ś c i e j jednak w ytykał im z b y t dużą sk ło n n o ść do p o s łu giw a n ia s i ę pieniądzem w ż y c iu k la sz to r n y m , w ięc i w tym przypadku n ajpew niej c h o d z iło o z ł o t e p ie n ią d z e , ła t w i e j s z e z r e s z t ą do ukry c i a przed w spółm ieszkańcam i. K rytyka o b e c n o śc i s z la c h e tn y c h k r u sz ców w k la s z to r a c h j e s t p e ł n i e j s z a i o s t r z e j s z a u H ieronim a, k tó r y po równywał ubóstwo m ie js c a n a ro d zin Boga do przepychu w sp ó łc z e sn e g o mu k o ś c io ła w B e tle je m . Atakował on g łó w n ie w y stró j i drogocenne s p r z ę t y , a może t e ż p o sia d a n ie z ło t y c h i srebnych p ie n ię d z y p rzez K o ś c ió ^ a *
W ielu lu d z i zakopywało zd ob yte z ł o t o 1 sr e b r o chcąc z a b e z p ie c z y ć s i ę w t e n sp osób p rzed r a b u sia m i. Gromadzenie kruszców m ia ło dwie odmiany. S k ra jn ą , o k tó r e j p i s a ł Ambroży - t o j e s t zakopywanie w z ie m i, w przypadku k tó r e g o mógł t o być r z e c z y w iś c ie k r u s z e c , co su g e r u je a p e l b isk u p a , by r a c z e j s p r z e d a ć , a w ięc z a m ie n ić k ru sz e c na p ie n ią d z e , n iż tak n ie u ż y te c z n ie przechowywać z ł o t o , wówczas gdy
21 A m broslus, E p is t o ła 21, 5 , PL 16, 1051A: "Cum e s s e t propositum ut E c c le s ia e Vasa iam traderom us, hoc r e s p o n s i r e d d id l: me, s l de m eis a l l ą u l d p o s c e r e tu r , au t fu n d u s, au t domus, a u t aurum, aut
argentum / . . . / l ib e n t e r o f f e r r e / . . . / ! ' ; p o r. J . D an ielou -H. I . Marrou, H is t o r ia K o ś c io ła , t . 1, tłu m . M. Tarnowska, War szawa 1984, 223. O fia ry : Ambrosius, De o f f i c i i s m inistrorum II 137-138; p o r. I I i3 6 ; i43} P a u lln u s M e d io la n e n sls, V ita A m brosii 9 . 38; Hieronymus, E p is t o ła 6 0 , 11.
22 V ic to r V l t e n s i s , H is t o r ia p e r s e c u t lo n ls I 4 w 439 r .
23 C a ssla n u s, De i n s t i t u t i s coenobiorum VII 8; p o r. J . J u n d z l ł ł , P ie n ią d z . . . , 135 p rzy p . 138; Hieronymus, H om ilia de N a t lv lt a t e Domini, PLS I I 189.
196
tak w ie lu biednych p o tr z e b u je w sp a r c ia . Drugim sposobem b y ło przecho wywanie bogactw w domu, w kasach do d a ls z e g o u ż y tk u . W takim p rzy padku mogło c h o d z ić ta k ż e o p ie n ią d z e . A n a lo g ic z n e p rzek azy do tych danych z n a jd u ją s i ę w l i t e r a t u r z e p o g a ń s k ie j, na p rzy k ła d u L ibaniu- s z a .
W r e la c j a c h o c h c iw o ś c i n ie k tó r y c h o só b , ta k ż e duchownych, dą żących za w sz e lk ą cenę do p o s ia d a n ia z ł o t a , mamy s u g e s t i ę , że cho d z i ł o ta k ż e o z ł o t e p ie n ią d z e , ponieważ a u torzy u ż y w a li obok s ie b ie o k r e ś le ń aurum i p e c u n ia . K ilk a wzmianek d o n o si o d d z ie ln ie o groma d z e n iu w y łą c z n ie s r e b r a . H ieronim o ś w ia d c z a ł, że d la n ie g o "obcy j e s t c ię ż a r z ł o t a i sr e b r a " , a A rnobiusz M łodszy p i s a ł , że: " A lli p o s s id e a n t , e t Łn s u i s lo c u p le t a t io n ib u s g l o r l e n t u r , m ihi m elior est le x o r i s t u i , su p er m i l l i a a u r i e t a r g e n t i" . Do w s z y s tk ic h tych frag mentów można o d n o sić zarówno k r u s z e c , jak i p ie n ią d z e . C z ę śc ie j jed nak p r z y p u s z c z a ln ie c h o d z iło o p ie n ią d z e , z r a c j i w ię k sz e j ła tw o śc i używ ania ic h w omawianych s y t u a c j a c h . Dowodzą t e ż te g o lic z n e skar by z ło t y c h monet z IV-V w. znajdowane na t e r e n i e Imperium. Podobnie potraktow ać można wzmiankę o p o z o sta w ie n iu w spadku c ię ż k ic h od z ło
-, 24
t a workow oraz o posagach w z ł o c i e .
N i e l i c z n e , w stosu n k u do in fo r m a c ji z a w ie r a ją c y ch p ie n ią d z e , są p rzek azy mówiące o różnych p r z e d s ię w z ię c ia c h gosp od arczych i zyskach z n ic h o sią g a n y c h w z ł o c i e lu b s r e b r z e , w k tó r y c h k r u sz e c zastępował p ie n ią d z e .
W o g ó ln ie potraktow anych wzmiankach o wydatkowaniu bądź otrzymy waniu sr e b r a i z ł o t a , w k tó r y c h k r u sz e c j e s t m iern ik iem w a r to śc i
i wkładu pracy w wyrób, można czasem ta k ż e dopatrywać s i ę przekazów o p ie n ią d z u . A ugustyn na p rzy k ła d p i s a ł : "Wszak, c z y ż t e n , k tó r y ma w ię c e j , w ię c e j z o b a c z y , a lb o wydostaw szy z ł o t o w yp rzed zi biedaka
24 H ila r iu s P i c t a v i e n s i s , T r a c ta tu s in Psalm os 118, 16, 16; Ambro- s i u s , E x p o s itio Psalm l 118, 10, 21; De Nabuthae 14, 58; Hierony- mus, E p is t o ła 3 , 6; 4 5 , 3; 123, 14; 125, i6 ; Maximus T aurinensis, Sermo 7 2 , 2; 9 8 , 2; S u lp ic iu s S e v e r u s, C hronicon I 2 3 , 5; Augu- s t i n u s , Sermo 231, 4; 311, 13; 3 4 5 , 3; E n a r r a tio n e s i n Psalmos 7 2 , 32; T ra c ta tu s in Evangellum J o a n n is 34, 7; In J o a n n is e p l- sto la m 10, 4; De c i v i t a t e Dei XII 8; XV 22; P e tr u s C h rysologu s, Sermo 12, 3; 29, i ; O r ie n tiu s , Commonitorium I 6 5 -6 8 ; L ib a n iu s, O ratio 4 7 , 2 9 . S o lid u s y ja k o z ło t o : H ieronym us, E p is t o ła 123, 14) i2 5 , i 6 . Srebro i z ł o t o : Am brosius, De o f f i c i i s m in istroru m I 2; Hieronymus, E p is t o ła 22, 31; A rn ob iu s, Commentarii i n Psalm os
118, 4 9 -8 0 . Chciwość: Hieronymus, E p is t o ła 123, 14; i2 5 , 16. Spadki - p o sa g i: S a lv ia n u s , Adversus a v a r itia m I 4; A m brosius,
i kupi s o b ie t o , co by mógł ujrzeó?"^^ Poza tym mamy do c z y n ie n ia z całym sz e r e g ie m in fo r m a c ji o tr a n sa k c ja c h w z ł o c l e i s r e b r z e .
Kupowano i sprzedawano za k r u sz c e s z la c h e t n e c a ł e m ajątk i ziem s k i e . Z iem ia b y ła podstaw ą ów czesnej g o sp o d a r k i, w ięc zro z u m ia ła j e s t j e j wysoka c e n a , choć brak b a r d z ie j konkretnych danych w l i t e r a t u r z e p a t r y s t y c z n e j . Przy dużych tr a n sa k c ja c h w y g o d n ie jsz e t e ż b y ło z ł o t o , a le r a c z e j p ie n ią d z n iż k r u s z e c , choćby z t e j r a c j i , że b y ł w iarygod - n i e j s z y n iż nlestem plow any su r o w ie c . N iedw uznacznie w skazuje t e ż na używ anie p ie n ię d z y w ta k ic h s y tu a c ja c h jed n o z kazań Ambrożego, z c y k lu o T o b ia sz u , w którym opowiada, że pew ien w ł a ś c i c i e l ziem sk i otrzym ał od lic h w ia r z y z ł o t o , nazwane p ó ź n ie j p e c u n ią , na zakup do datkowego m ajątku. Augustyn jednak w jednym z kazań t w i e r d z i ł , że "cena zie m i t o w asze sr e b r o " . P om ijając f a k t , że g d z ie I n d z ie j do n o s i ł on o z ł o c l e , ja k o o o p ła c ie za g ru n ty orne lub c a łe m ajątk i oraz a le g o r y c z n o śó cytow anego t e k s t u nasuwa s i ę m y śl, i ż c h o d z i tu p r z y p u s z c z a ln ie o p o d k r e ś le n ie h i e r a r c h i i w a r to ś c i pewnych dóbr, gdyż przedtem u m ieszcza on w o p i s i e p e r łę ja k o r z e c z w artą o p ła ty w z ł o - c i . 2 6 .
Dochody z dóbr z ie m sk ic h w p osiad an ych p r z e z nas r e la c j a c h Ojców K o ś c io ła s ą bardzo n i s k i e . O kreślony m ajątek k o ś c ie ln y d o s t a r c z a ł z te g o t y t u łu według A ugustyna pewne i l o ś c i s r e b r a . Wynika to r a c z e j z m ilc z e n ia na t e n tem at Ojców K o ś c io ła n iż z r e a ln e j s y tu a c j i , gdyż g d z ie i n d z ie j r e la c j o n u j ą o n i o z a c ię ty c h sp orach d o ty c z ą cych z d o b y c ia zap isów te sta m e n ta ln y c h , op iew ających na m a ją tk i z ie m
-27
s k ie prowadzone p r z e z n ie u c z c iw y c h duchownych . Złotem p ła co n o za z b o ż e , ch oć w ię c e j danych o tym p och od zi z e ź r ó d e ł praw niczych 1 l i te r a tu r y p o g a ń s k ie j, przy czym ceny tam podawane o k r e śla n e b yły
E x h o r ta tio v i r g i n i t a t i s 23; p o r. A. K u n isz, d z . c y t . , 8 3 .
25 A u g u stin u s, Sermo 28, 3 , PSP 12, 242; A m brosius, De E lia 2%, 84; E z p o s it io P salm i 118, 13, 39; De o f f i c i i s m inistrorum I 166; Hieronymus, Commentarii ln Isaiam X III 46; A u g u stin u s, Sermo 34, 7; 3 7 , 14, 20; 3 9 2 , 4 , 4; De u t i l i t a t e i e i u n i i i i , 13; T r a c ta tu s i n Joannem 8 , 4; E p is t o ła 46; 47; 96, 2; Q uodvultdeus, Adversus h a e r e s e s 7 , 9 .
26 Am brosius, De T obia 2 3 -2 5 , podobnie A u gustinus In e p isto la m J o a n n is 3 , 11; Sermo 19, 5 . Srebro: A u g u stin u s, Sermo 3 4 , 7 . 27 A u g u stin u s, E p is t o ła 9 6 , 2 -3 ; p o r . J . J u n d z i ł ł , P ie n ią d z , . . . ,
198
w a o lld u s a c h . I tu w ięc c h o d z iło p r z y p u s z c z a ln ie o t e n r o d za j p i e -28
n lę d z y .
N ieco mylący i n ie ja s n y j e s t t e k s t A ugustyna, k tó r y p i s a ł , że n ie w o ln ic y k o s z t u j ą / s ą w a r c i/ mniej n iż " ja k ie ś z ł o t o lub sreb ro" . N ie wiemy d o k ła d n ie , do c zeg o o d n o s iło s i ę t o porównanie w a r to śc i n ie w o ln ik a . W innym m ie jsc u p i s a ł znów o nabywaniu niew olników i wy kupywaniu jeńców za z ł o t o . Tym razem w yraźn ie c h o d z iło o k ru sz e c , poniew aż w y stę p u je on obok o p ła t w p ie n ią d z u . Także Ambroży, prowa dząc a k c ję wykupu jeń ców , p o słu g iw a ł s i ę kawałkami z ł o t a z połamanych na te n c e l naczyń k o ś c ie ln y c h . W idocznie w handlu z "barbarzyńcami"
29 k r u sz e c obok p ie n ię d z y b y ł n iezb ęd n y .
O c z y w iśc ie k o s z to w n o ś c i, p e r ły 1 d r o g ie k am ien ie tak że godne by ł y z a p ła ty w k r u szca ch s z la c h e t n y c h . M iały one d la Ojców K o ścio ła naj w yższą w a r to ś ć , p r z e w y ż sz a ją cą k r u s z e c , n ie wzbogacony pracą i w ysił kiem a r t y s t y 3 0 .
P ła c e , za ro b k i i in n e dochody w k r u szca ch s z la c h e tn y c h są rzad k o ś c i ą . D otyczą p rzed e w szystk im a r ty stó w w s z e lk ie g o ro d z a ju , np. akt) rów, h is to r io n ó w lu b mimów. Skądinąd wiadomo, że te g o rod zaju płace otrzym yw ali o n i w s o lid u s a c h . Jednak n ie można w ykluczyć darów w dro gocennych n a c z y n ia c h lu b w b i ż u t e r i i . A ugustyn, od k tó r e g o pochodzą t e d an e, uważał tak w ysok ie dochody a r ty stó w za k lę s k ę sp o łe c z n ą , gdyż c i wysoko o p ła c a n i lu d z ie d e m o r a liz o w a li swymi występami nawet n a jle p sz y c h ^ ^ . Zarobki p ogran iczn ych str a ż n ik ó w p o s i a d ł o ś c i ziemskie)! i z b io r y ś c ią g a n e z p lem ion s ą s ie d n ic h , w yn ik ały p r z y p u s z c z a ln ie z M kamuflowanego w t e n sposób okupu, k tó r y w z ł o c i e s k ł a d a l i w ła śc ic ie l! majątków wojownikom p lem ion n ie ujarzm ionych p r z e z c e sa r stw o * ^ .
28 A m brosius, De o f f i c i i s m inistrorum I I I 4 5 -4 8 ; p o r . L lb a h lu s, Ora- t i o i i , 170; oraz S t . Mrozek, d z . c y t . , 104.
29 A u g u stin u s, De sermone Domini I 19, 59; Sermo 2 1 , 7; 21, 10. A m brosius, p o r . p rzy p . 2 1 .
30 A u g u stin u s, Sermo 34, 7; 3 4 9 , 5; P e la g iu s , E p is t o ła ad DemetriaM 19.
31 A u g u stin u s, Sermo 21, 10; 3 1 1 , 13; De c l v i t a t e D el I I I 19; por. E p is t o ła 138, 14; De m usica I 6 , 11; Sermo 9 , 5 - J . Śrutw a, d z . c y t . , 114; J . J u n d z i ł ł , P ie n ią d z , . . . , 100.
32 A u g u stin u s, E p is t o la e 4 6 -4 7 . Podobnie "nadzwyczajny" ch a ra k ter m iały przekupstw a srebrem /najpraw dopodobn iej p ie n ię d z m i/ s t o s o wane p rzez b isk u p a don atystów w A fryce - A u g u stin u s, E p is t o ła 66t
i ; p o r . J . J u n d z i ł ł , P ie n ią d z , . . . , 1 0 7 -1 0 9 . Inne dane o przekup* s t w ie za z ł o t o p o r .: Hieronymus, A p ologia ad versu s Rufinum I 32}
Znaczne rozm iary o p e r a c j i pożyczkowych i p a n o sz e n ie s i ę lic h w y z n a jd u je o d b ic ie ta k ż e 1 w danych o pożyczkach z ł o t a 1 s r e b r a . Kon t e k s t w ypow iedzi o te g o r o d z a ju pożyczkach w yraźn ie w skazuje na p ie n ią d z e . Takie sform u łow an ia w t r a k t a c ie Ambrożego s p e c j a l n i e p o - świąconym temu z a g a d n ie n iu /D e T o b ia / s ą z r e s z t ą r z a d k ie - k i l k a ha ponad s t o o k r e ś le ń pożyczek ja k o p e c u n ia i. sum ptus. N atom iast w z a staw ach za p o ż y c z k i k r u sz e c z y sk iw a ł dodatkową w a r to ść d l a w ie r z y c i e l a , cenę a r t y s t y c z n ą wyrobu i b y ł, ja k w skazuje Ambroży, bardzo pożądany p rzez lic h w ia r z y . C h a r a k te r y sty c z n e przy tym b y ło t ó , że c h o d z iło r a c z e j o zastaw sreb n ych przedm iotów — t u t a j r o l a a r t y s t y c z nego wkładu pracy p o d n o s iła dodatkowo n iż s z ą nom inalną w a r to ść p rzed m iotu , k tó r a być może o f i c j a l n i e brana b y ła pod uwagę. Z y sk i lic h w ia r z a w wypadku n ie w y k u p ie n ia z a sta w io n e g o przedm iotu dodatkowo p rzez to w z r a s t a ły . Panowało z r e s z t ą o g ó ln e p r z e k o n a n ie , że z y s k i lic h w ia r zy s i ę g a j ą ogromnych i l o ś c i z ł o t a 1 s r e b r a . C harakteryzow ało t o z r e s z t ą c a łą l i t e r a t u r ę an tyczn ą*^ .
Z ysk i z t r a n s a k c j i handlowych wyrażano ta k ż e w z ł o c i e i sr e b r z e K on k retn ie nazywano ta k z y s k i z handlu m o rsk ieg o , a l e w o g ó le uznawa no k u p iectw o za z a j ę c i e bardzo p o p ła tn e , ch oć t e ż w ą tp liw e m o r a ln ie . S tąd w y n ik a ła te n d e n c ja do ukazywania ja k n a jw ię k sz y c h k o r z y ś c i z n ie g o p ły n ą c y c h . Godni p o t ę p ie n ia b y l i w ięc ta k ż e r o d z ic e , k tó r z y w p a ja li d z ie c io m z a s a d ę , że zysk w z ł o c i e n ie h a ń b i. W o d n ie s ie n iu do r e a lió w gosp o d a rczy ch , n a j c z ę ś c i e j o z n a c z a ło t o u z y sk iw a n ie z ło t y c h p ie n ię d z y , c z e g o dbwodzą t e k s t y Augustyna 1 W alerian a używ ające z a m ien n ie o k r e ś le ń z ł o t o i p e c u n i a ^ .
J e ś l i k r u sz c e s ta n o w iły je d e n z n a jw a ż n ie jsz y c h wyznaczników
I I I 4 , 5; S a lv ta n u s , Adversus a v a r itia m I 8 .
33 P o ż y c z k i: Am brosius, De T obia iO; 24; 32; 6 0 - 6 i; A u g u stin u s, Sermo 8 6 , 5 , 5; zastaw y: De T obia 13; S id o n iu s , E p is t o ła 4 , 24, 1; z y s k i: A m brosius, De Tobia 6 0 -6 1 ; A u g u stin u s, Sermo 8 6 , 5 , 5; Sermo Lambot 5 , PLS I I 772; De o rd in e I I 14; p o r . B. N e lso n , Csura e c r is t ia n e s im o , F ir e n z e 1967.
34 H l l a r i u s , T r a c ta tu s in Psalm os 118, 5 , 13; G au d en tiu s, Sermo 1 3 , PL 2 0 , 439; A u g u stin u s, Contra Secundlnum Manichaeum 17; Sermo 3 4 4 , 7; 3 5 5 , 5; V a le r ia n u s , H om ilia 2 0 , 7 . P ojed yn cza wzmianka u Augustyna /Sermo 3 5 5 , 5 / t r a k t u j e o podatku od handlu m orsk ie go w z ł o c i c . Najprawdopodobniej c h o d z i o c o l l a t l o l u s t r a l i s p ła cone w s o lid u s a c h , a ta k ż e o podatek z ie m s k i, tym razem w s r e b r z e p o r . E p is t o ła 96, 2 .
200
-bogactw a, zro zu m ia łe s t a j e s i ę t o c z e n ie lic z n y c h procesów o ic h po s ia d a n ie , D o ty c z y ło t o ta k ż e i r o z lic z e ń między duchowieństwem , nad czym s p e c j a ln ie b o la ł Augustyn, s t a r a j ą c s i ę utrzymań w sw o je j d i e c e z j i zdrowy, pozbawiony p rzesad y sto su n e k k le r u do dóbr m a t e r ia l n ych . Zamienne sto so w a n ie kruszców i p ie n ię d z y /p e c u n ia , nummi/ w o p isa c h procesów pozw ala p r z y p u sz c z a ć , że p rzyn ajm n iej c z ę śc io w o d o ty c z y ły one p ie n ię d z y , a n ie t y lk o z ł o t a i s r e b r a w wyrobach lub p o s t a c i su r o w e j. W spory t e czasem dodatkowo w ciągano sę d z ió w , korumpując ic h datkami w z lo c ie * ^ .
Stosunkowo n a j l i c z n i e j w y stęp u je z ł o t o i sr e b r o w o p isa c h do b r o c z y n n o ś c i. Symptomatyczne j e s t , że t y lk o w tym przypadku mamy wy r a źn e w skazów ki, i ż ch od zi g łó w n ie o k r u s z e c , a n ie o p ie n ią d z e . W c z a s i e walk z arianam i o zd o b y c ie wpływów w M ed iolan ie Ambroży ka z a ł p r z e t o p ić lu b p okruszyć n a czy n ia k o ś c i e l n e , aby uzyskać ś r o d k i na pomoc d la u b o g ic h . U żyto w tym c e lu początkowo naczyń n ie p o św ięco nych, n a s tę p n ie c a ł e j z ł o t e j i sr e b n e j zastaw y k o ś c i e l n e j . Dało to arianom p r e t e k s t do lic z n y c h i w id o c z n ie d osyć sk u teczn y ch ataków przeciw k o b isk u p o w i, skoro m u sia ł b r o n ić s i ę on u s i l n i e p rzed zarzu ta m i, d otyczącym i prawdopodobnie rzekomej profanacji** . Ambroży twier d z i ł , że u c z y n ił t o t y lk o pod wpływem k o n ie c z n o ś c i oraz braku innych
35 A u g u stln u s, E p is t o ła 3 3 , 5; Sermo 3 4 4 , 4; 3 5 5 , 3; S a lv ia n u s , Adversus a v a r itia m 1, 8; p o r . M. E. Keenan, The L if e and Times o f S t . A u g u stin e as r e v e a le d ln h i s L e t t e r s , W ashington 1935, 97. 36 A taki na Ambrożego: De o f f i c i i s m in istroru m I I 136, i3 8 , 143.
Podobnie p o s t ą p ił C yryl J o r o z o lim s k i, k tó r y jed n ak najpierw s p r z e d a ł n a c z y n ia k o ś c i e l n e , a uzyskane p ie n ią d z e r o z d a ł /w 357 r . / , za co b y ł oskarżony p rzez w ładze k o ś c ie ln e /p o r . A. Hamman, P o r tr e ty Ojców K o ś c io ła , Warszawa 1978, 1 5 6 - i 5 7 / . Charakterystyce na j e s t stosunkow o duża i l o ś ć in fo r m a c ji o wykupie jeńców za sr e b r o /A m b roslu s, De T obia 10; P o s s id iu s , V ita A u g u stin i 24} V ita H i l a r i i 8 , 11; A u g u stin u s, Sermo 3 4 4 , 4 / . B yło t o spowodo wane zapotrzebow aniem plem ion b a r b a r z y ń sk ic h na sr e b r o / a l e i s t n i e j ą wzmianki o wykupie ta k ż e za z ł o t o / lub preferow aniem k ru szcu w m ie js c e zdeprecjonow anych p ie n ię d z y . P r z eczy temu wia domość u M arcelina /C h ro n ico n za 408 r . , PL 5 1 , 9 2 2 / o przekupy waniu barbarzyńców p ie n ię d z m i. C z ę ste używanie w tym c e lu srebra spowodowane b y ło prawdopodobnie zakazem wywozu z c e s a r s tw a zło ta /3 7 4 r . / oraz w o g ó le p ie n ię d z y /C . Th. IX. 23, 1 z 356 r . / .
środków . Innymi źród łam i dopływu z ł o t a na p otrzeb y biednych m ia ły być według n ie g o s k ła d k i w ie r n y c h , ch oć s t a w ia ł j e na drugim m ie jsc u po dochodach z gruntów k o ś c ie ln y c h . On sam po wyborze na b iskupa p r z e k a z a ł p o sia d a n e k r u sz c e s z la c h e t n e na c e l e dobroczynne. Podobnie p o s t ą p ił — zdaniem P o s s y d iu s z a — A ugustyn, pow ołujący s i ę w yraźn ie na wzór Ambrożego. N ie wspomniano je d n a k , z ja k ie g o k ru szcu wykonane b y ły u ż y te do te g o n a c z y n ia . Augustyn odmówił ta k ż e p r z y j ę c ia o f i a rowywanych j e g o k o ś c io ło w i sta tk ó w z obawy, że o p ła ty podatkowe za handel m orski z m n ie jsz ą p o sia d a n e zapasy z ł o t a , p rzezn aczon e na r o z dawnictwo d la b ie d n y c h . Od n ie g o t e ż pochodzą in fo r m a c je mówiące w prost o rozdaw aniu z ł o t a biednym.
W o p i s i e p rzech w ałek p ija n y c h biedaków , u dających w ie lk ic h po s ia d a c z y , z n a la z ły s i ę obok s i e b i e z ł o t o i p e c u n ia . W szy stk ie t e r e l a c j e s ą jednak trudne do i n t e r p r e t a c j i , gdyż d z ia ła n ia dobroczynne przy pomocy kruszców wydają s i ę o d b ieg a ć od s y t u a c j i , w k tó r y c h r a c z e j używano monet z ło t y c h , a trudno p r z y p u ś c ić , aby w ła ś n ie w d z ia ła n ia c h dobroczynnych preferow ano s p e c j a l n i e t e n k r u s z e c . Równie wy- d a je s i ę nieprawdopodobne, aby nagm innie rozdawano s o l i d u s y . Zdarza ł o s i ę t o t y lk o w sy tu a c ja c h wyjątkow ych, jak np. w o p i s i e H ila r e g o z A r le s . Prawdopodobnie z ł o t o i s o lid u s y s ł u ż y ł y w ty c h o p isa c h ja k o m iern ik w a r to ś c i i , ja k t o p od aje A ugustyn, z ł o t o n a j c z ę ś c ie j wymie n ia n o na p ie n ią d z e brązow e.
Przewaga in fo r m a c ji o z ł o c i e w przypadku d z ia ła ń dobroczynnych j e s t zdecydowana, poniew aż t y lk o raz wspomniano o d d z ie ln ie o s r e b r z e , i t y lk o k ilk a r a z y o s r e b r z e wraz z e z ło te m . W yjaśnić to można w ie lo s t r o n n o ś c ią fu n k c ji z ł o t a w d o b ro czy n n o ści ja k o ła tw e g o m ie r n ik a , sprow adzającego w a r to ść różnych d ób r, przezn aczon ych na sp r z e d a ż w c e la c h d obroczynnych, do w spólnego m ianownika, k tó r y s ta n o w iły mo n e ty rozdawane b e z p o śr e d n io lu b p ie n ią d z e w ym ienialna na in n e o mniej s z e j w a r t o ś c i. Brakowało n a to m ia st p ie n ię d z y sreb n ych w ówczesnym s y s te m ie p ien iężn y m , a w r o l i m iern ik a w a r to ś c i z a stę p o w a ło j e z ł o t o . W d z ie ła c h Ojców K o ś c io ła n ie ma n a to m ia st p o tw ie r d z e n ia , wypra cowanych w d o b ro czy n n o ści p o g a ń s k ie j, zwyczajów obdarowywania zło tem osób o wyższym p r e s t iż u sp ołeczn ym , a srebrem i bilonem r z e c z y w is ty c h biedaków*^ .
37 H ila r iu s A r e l a t e n s i s , V ita H onorati 4 , 2 i; H ila r iu s P i c t a v i e n s i s , T r a c ta tu s in Psalm os 5 1 , 21; Am brosius, E p is t o ła 21, 33; De E lia
202
W d z ie ła c h ła c iń s k ic h Ojców K o ś c io ła k r u sz c e s z la c h e t n e s t a nowią n a j c z y ś c ie j synonim p ie n ię d z y . Różni to j e od p a t r y s t y k i g r e c k i e j , b a r d z ie j o g ó ln e j w sform u łow an iach , g d z ie np. w d z ie ła c h G rzegorza z Nazjanzu n ie ma w o g ó le wzmianki o nazw ie z ło t e g o p ie n ią d z a , choć o z ł o c i e p i s a ł on w ie le razy^ . P rzekazy ł a c i ń s k i e są w ięc k o n k r e t n ie j s z e . Z ło to ma tu ta k ż e zdecydowaną przew agę, a le wobec s ła b e j o b e c n o śc i p ie n ią d z a sreb rn eg o w o b ie g u , a w ła śc iw ie ja k utrzym ują numizmatycy o b e c n o śc i ślad ow ej - sr e b r o i tak j e s t d osyć c z ę s t o wym ieniane ja k o synonim p ie n ię d z y . N a jw a żn iejszą fu n k c ją kruszców /g łó w n ie z ł o t a / b y ło o z n a c z a n ie w ie lk o ś c i posiada nego bogactw a, je g o te z a u r y z a c ja , a ta k ż e dobroczynne je g o r o z d z ie l a n i e . Mniej i s t o t n ą r o lę p e ł n i ł y k r u sz c e w handlu i operacjach b a n k ie r s k ic h .
C h a ra k tery sty czn y j e s t t e ż f a k t , że w ię k sz o ść danych o krusz cach s z la c h e tn y c h p och od zi od A ugustyna. P o tw ierd za t o zamożność A fryk i Rzym skiej j e s z c z e w IV i na p oczątk u V w iek u . Także Ambroży p ro w a d ził udaną d z ia ła ln o ś ć g o sp o d a r c z ą , p o w ięk sza ją c zasoby krusz ców n a le ż ą c y c h do k o ś c i o ł a M e d io la ń sk ie g o . Wobec ilo ś c io w e j i j a k o śc io w e j przew agi danych o p ie n ią d z u , w stosu n k u do przekazów z a j m ujących s i ę kruszoam i w l i t e r a t u r z e p a t r y s t y c z n e j , uważam tendencję sprow adzania ów czesnych stosunków gosp od arczych i sp o łe c z n y c h jed y n ie do s y t u a c j i , w k tó r e j główną r o lę g ra z ł o t o , a w ię c do obiegu w ie lk ie g o , d o ty c z ą c e g o towarów lu ksusow ych, za mało u zasad n ion ą.
J u liu s z J u n d z lłł - Gdańsk
12, 42; 2 2 , 84; De Nabuthae 42; De T obla 10; H ieronym us, E p isto ł a 7 5 , 4; A p o lo g ia ad versu s Rufinum I I I 39; A u g u stin u s, Sermo 2 1 , 10; 61, 3 , 3; 311, 9; 3 5 5 , 5; P a u lin u s M e d io la n e n s is , V ita Am brosii 9 , 38; P e tr u s C h r y so lo g u s, Sermo 2 1 , 1; A v itu s V ien - n e n s is , E p is t o ła , 1; U r a n iu s, E p is t o ła de o b itu S . P a u li 9; p o r . S t . Mrozek, d z . c y t . , i0 2 ; R. BrHndle, Problemy d z ia ła ln o ś c i s p o łe c z n e j w k o ś c i e l e sta r o ż y tn y m , "Vox Patrum" 3 /1 9 8 3 / z . 4 , 2 9 -4 7 .
38 P . Gruszka, Z ło to u G rzegorza z N azjanzu, " Z eszyty Naukowe Uni w e r sy te tu G dańskiego. H is to r ia " 7 / 1 9 7 8 / 9 1 -1 0 0 .
GOLD AND SILVER AS A MONEY IN LATIN PATRISTIC LITERATURĘ IN LATE ROMAN EMPIRE
/Summary/
The article showed the situations, in which gold and silver are used as a money. The majority of infomations like these resulted from stilistic convention Fathers of the Church. Most of all the gold was a symbol of riches. In description, which told about the thesauri- zatlon and charity, we read about gold and silver. In the less degree descriptions told about silver's and gold's role in trade and transa— ctions. The majority of informations were from Augustine and showed how rich the Church in Roman Afrlca was. The informations about gold and silver were less then about the money.
