Tygielski, Wojciech
"The Swedish imperial experience
1560-1718", Michael Roberts, Cambridge
[etc.] 1979 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 71/2, 424-426 1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
424 Z A P IS K I
adm inistracji lokalnej. Przeprow adzona w połowie XVI w ieku tzw. reform a ziem ska zwiększyła znacznie upraw nienia organów gminnych. Dając władzę przedsta wicielom w arstw y bogatych chłopów (kupców), pogłębiła nierów ności ekonomiczne i społeczne w gminach, sprzyjając jednocześnie ożywieniu ich życia społeczno-po litycznego.
P raca A. I. K o p a n o w a stanow i w artościow ą pozycję w dorobku n a u k i z za kresu historii chłopstw a rosyjskiego.
K. S.
Agrarnaja istorija siewiero-zapada Rossii X V I wieka. Siewier. Psków, pod red. A. L. S z a p i r o, Izdatielstw o „N auka”, Leningrad
1978, s. 222.
Książka jest trzecim , kolejnym tom em zbiorowego opracow ania przedstaw ia jącego społeczno-gospodarczą historię północno-zachodnich terytoriów państw a moskiewskiego w drugiej połowie XV i XVI wieku. Poprzednie ukazały się w 1971 i 1974 x. Autorzy zam ierzają kontynuow ać badania rozszerzając je i na n a stępne stulecia.
P raca składa się z dwóch części. W pierwszej omówiono w oddzielnych гои- działach obszary północne (ujezdy Dźwiński, Kargopolski, W ażski i tzw. pogosty Saamów) oraz ziemię pskowską. Rozdziały poprzedzane są zestawieniem lite ra tu ry oraz źródeł w ydanych i archiw alnych. Część druga stanow i podsum owanie dotychczasowych tomów syntezy (demografia, wieś, miasto, stru k tu ra wielkości nadziałów chłopskich, obciążenia podatkowe chłopów).
Książka zaw iera 61 tabel, indeksy geograficzny i przedmiotowy. Wypada ża łować, że w ydawnictwo ta k jak i przy poprzednich tom ach poskąpiło m iejsca na m apki, których b rak jest dużym utrudnieniem dla czytelnika.
K. S.
Lew W. C z e r e p n i n , Ziem skije sobory Russkogo gosudarstwa w
X V I— X V II ww., Izdatielstw o „N auka”, Moskwa 1978, s. 418.
Lew W. C z e r e p n i n zdążył przed śm iercią w 1977 r. przygotować d o d ru k u dzieło o instytucjach stanow o-przedstaw icielskich państw a moskiewskiego. Książ ka, efekt w ielu lat badań, stanow i poważne osiągnięcie historiografii w zakresie ustroju politycznego Hosji XVI—XVII wieku. Syntetyczny w ykład swojej kon cepcji rosyjskiej m onarchii stanow o-przedstaw icielskiej dał au to r w opubliko w anej w KH 1977, z. 4, s. 927—944 rozpraw ie „M onarchia stanow o-przedstaw iciel- ska i geneza absolutyzm u w Rosji”, będącej skróconą w ersją ostatniego rozdziału prezentow anej pracy. Zapew ne przez nieuw agę pominięto to studium w wykazie publikacji L. W. C zerepnina n a tem at soborów ziemskich zamieszczonym w książce na s. 4.
K. S.
M ichael R o b e r t s , The Sw edish Im perial Experience 1560—1718. ’’The Wiles lectures given a t th e Queen’s U niversity of B elfast”, Cam bridge U niversity Press, Cam bridge—London—New York—M elbourne
1979, s. 156.
Nowożytna historia Szwecji zaw iera v'· sobie kilka fenomenów, nad którym i nie sposób przejść do porządku dziennego zastanaw iając się n ad europejskim pro
Z A P IS K I 425
cesem dziejowym te j epoki. Rola, jaką ten ubogi, peryferyjny w średniowieczu k raj odegrał w Europie od XVI do XVIII w. musi skłaniać do refleksji nad czyn nikami stym ulującym i jego rozwój i określającym i zaskakująco duże w tym okre sie możliwości polityczne i m ilitarne. Szczególnie wiek XVII — szwedzki wiek mocarstwowości (storm akstiden), czy szerzej mówiąc epoka „wielkości” (stworzona przez G ustaw a Adolfa, a po jego śm ierci ugruntow ana przez kanclerza Axela Oxenstiernę, zam knięta śm iercią K arola XII, k tó ra — kładąc kres szwedzkiemu absolutyzmowi — kończyła też 150-letni okres w ojen a otw ierała nową w dziejach k raju ХЛШІ-w ieczną epokę „wolności”) — stanow ią tem aty zajm ujące dla każdego historyka niezależnie od jego zainteresow ań profesjonalnych.
M ichael R o b e r t s (ur. 1908) — w latach trzydziestych w ykładający 'historię na Rhodes U niversity w G raham stow n w Afryce Południowej, był w czasie wojny dyrektorem B ritish Council w Sztokholmie, a obecnie praouje w Q ueen’s U niver sity w Belfaście. Jego naukow ą specjalnością jest od lat historia Szwecji. Jest autorem m.in. liczących się na europejskim ry n k u naukow ym prac: „G ustavus Adolphus. A H istory of Sweden 1611—1632” (Londyn 1953) i „The E arly Vasas. A History of Sw eden 1523—1611” (Cambridge 1968). O publikował itakże w 1967 r. zbiór studiów „Essays in Swedish H istory” a w roku następnym w ydał zbiór dokumentów „Sw eden as a G reat Pow er 1611—1697. Governm ent, Society, Foreign Policy”.
Prof. Roberts wygłosił w 1977 r. serię w ykładów na tem at now ożytnej historii Szwecji w ram ach tzw. „Wiles lectures”. Ich owocem jest prezentow ana książka. We wstępie autor w yjaśnia, iż w praw dzie w X!VI і XVII w ieku pow stały liczne wielkie nowożytne im peria: portugalskie, hiszpańskie, holenderskie, angielskie, francuskie, a dwa spośród nich, tzn. holenderskie i portugalskie, stw orzyły m a łe — o niew ielkim potencjale demograficznym k raje, jednak przykład im perium , które stw orzyła Szwecja n a B ałtyku i w Niemczech w latach 1560—1660, w ydaje się na tyle oryginalny, iż w art jest odrębnej analizy. Zauważyć tu w ypada na m a r ginesie, iż owo określenie „im perium ” w w ypadku Szwecji — ze względu na jego
efemeryczność i niew ielką skalę — ująć należałoby w cudzysłów (czego Roberts, mimo podkreślania specyfiki omawianego zjaw iska, jednak nie czyni).
W dw óch pierw szych rozdziałach („Powstanie im perium ”, „Zasoby m aterialne i duchowe”) autor staw ia problem y i pytania badawcze, które — jego zdaniem — niesie z sobą k ró tk a k arie ra Szwecji jako w ielkiej potęgi: Czy podstawowe czyn niki, k tó re stym ulow ały ten niespodziew any rozwój były n a tu ry geopolitycznej, społecznej czy ekonomicznej? Ja k było możliwe w ytw orzenie zasobów finanso wych i licznej arm ii, k tó rej ekspansyjne przedsięwzięcia wym agały? W jakim stopniu siedem nastowieczne społeczeństwo szwedzkie było zm ilitaryzow ane? Jakie znaczenie dla wzrositu szwedzkiej siły politycznej m iały oficjalna propaganda i w spierająca ją narodow a mitologia? Wreszcie — czy sytuacja ustrojow a ułatw ia ła prowadzenie ekspansjonistycanej polityki?
Za m om ent, w którym im perium szwedzkie osiągnęło swą skończoną form ę uznaje a u to r rok 1660 — tym stw ierdzeniem rozpoczyna trzecią część swoich rozważań, poświęconą charakterow i szwedzkiego im perium . Analizuje w niej stru k tu rę ówczesnego państw a szwedzkiego, jego adm inistrację, więzi, k tóre te n organizm integrow ały, sprzeczne interesy poszczególnych prowincji, różne reakcje na w zrost potęgi stołecznego ośrodka dyspozycyjnego. Dwie kwestie spośród po ruszanych w te j części w ydają się najw ażniejsze: czy rzeczywiście istniało w ówczesnej Szw ecji zjaw isko zasługujące n a m iano polityki im perialnej oraz, jak nowoprzyłączone prow incje zapatryw ały się na związek ze Szwecją.
W ostatnim rozdziale („Rozpad im perium ”) au to r sta ra się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego, jeśli Szwecja mogła stworzyć swe im perium bez nadm iernego
426 Z A P IS K I
wysiłku, nie mogła go następnie utrzym ać; dlaczego upadek był ta k gwałtowny i całkow ity oraz — w kraczając na iteren rozw ażań historiozoficznych - - czy jej k ariera jako w ielkiej potęgi m iała realn y wpływ n a późniejszą histoiię kraju.
W końcowych partiach tych rozważań Roberts sięga aż po dzień dzisiejsz> odnotowując współczesne przejaw y szwedzkiej świetności i szukając śladów w pły w u okresu im perialnego n a obraz Szwecji dzisiejszej — Szwecji T horbjöm a Fäll- dina i Olafa Palme. D ostrzegając silne wpływy trad y cji historycznej m.in. w skła dzie panteonu narodowego, celebracji odpowiednich rocznic, poczesnym miejscu historyków wojskowości w historiografii szwedzkiej etc. autor w yraża przeko nanie, iż historyczne doświadczenia z okresu ’w ielkości wyraźnie, choć w trudny do zdefiniowania sposób w yróżniają Szwedów spośród ich skandynaw skich są siadów.
N iew ątpliw ą zaletą om aw ianej książki jest przejrzysta ilustracja k a rto g ra ficzna. Identycznie rozw iązane m apy pozwalają śledzić kolejne etapy ekspansji szwedzkiej w XVI i XVII w., przedstaw iają rejony konfliktów z Danią, Rosją, Polską i Niemcami zaznaczając kolejne szwedzkie sukcesy terytorialne — by w końcu naszkicować p u n k t docelowy — im perium z 1660 r.
Nie m a w książce oddzielnego zestaw ienia bibliograficznego — autor w yraża nadzieję, iż hrak te n uzupełnią odpowiednio rozbudow ane przypisy; niewielka objętość i nieco eseistyczna form a uzasadniają brak indeksu.
Ja k a jest w ięc przydatność omawianej pozycji? W ydawca podkreśla szczupłość lite ra tu ry poświęcanej problem om nowożytnej historii Szwecji, dostępnej w języ ku angielskim nie mówiąc już o innych. Omawiana p raca ma w ypełniać tę lukę, dzięki swemu syntetycznem u ujęciu, stać się cenną pomocą zarówno dla stu d en tów, jak i zawodowych historyków. Mimo istnienia łatw o dostępnego polskiego przekładu „Dziejów Szw ecji” Ingvara A n d e r s s o n a (W arszawa 1967) oraz pol skiego opracow ania — autorstw a Adama K e r s t e n a (W arszawa 1973), praca R obertsa z pewnością zainteresuje iteż polskiego czytelnika ze w zględu na swe oryginalne, autorskie ujęcie najciekawszego chyba okresu historii Szwecji.
W. T.
Filozofia i m y śl społeczna X V II w ieku, cz. I—II, Ted. Zbigniew O g o n o w s k i , Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa 1979, s. 738, 468.
Bardzo obszerny (ponad 900 stron samych tekstów) tom najpełniej chyba z do tychczas w ydanych realizuje założenia, k tóre przyśw iecały całości edycji. Autor sta ra ł się dać czytelnikom „panoram iczny” przekrój stan u umysłowości Polaków XVII wieku. Nie w ah ał się więc włączyć do antologii tekstów intelektualnie miernych, czy naw et swoistyoh a b e rra cji myślowych, o ile tylko były one współ
cześnie czytane i cieszyły się powodzeniem.
To socjologizujące założenie znalazło odbicie w sposobie klasyfikacji m ateria łu, który Z. O g o n o w s k i dzieli na 6 obszernych grup: I. Myśl społeczna i po lityczna. Świadomość stanow a, narodowa, historyczna; II. K w estia tolerancji; III. Filozofia religii. Więź relig ijn a i spory wyznaniowe; TV. Etyka, estetyka,
refleksja nad historią; V. Fizyka, kosmologia; VI. Logika, metafizyka.
Podziałowi publikow anych »tekstów została podporządkow ana konstrukcja w stę pu, który obok uw ag o poszczególnych pism ach daje czytelnikow i minisyntezy zasadniczych problemów, wokół których zostały one zgrupowane. W przeciw ień stwie do tomów, poprzednich kom entarze m ają przede wszystkim charakter przy pisów rzeczowych, a nie źródłowych. Tom uzupełnia „Słowniczek wyrazów s ta ropolskich” i szczegółowy indeks osobow j.
