"Reforma szkolna w Królestwie Polskim w 1862 roku", Karol Poznański, Wrocław 1968 : [recenzja]

in s ty tu c ji p r a w n y c h T u r c ji z te g o cza su je s z c z e za m o c n o , j a k są d z ę , p o d k r e ś lił ich u n o r m o w a n ie w e d łu g s z a r ia tu , k tó r e z a c h o w a ło zn a c ze n ie p r a k t y c z n e n ie m al, w y łą c z n ie w d z ie d z in ie s p r a w o so ib o w o -ro d zin n y c h .

W ł a d y s ła w S o b o c iń s k i

K a r o l P o z n a ń s k i , R e f o r m a s zk o ln a w K r ó l e s t w i e P o l s k i m w 1862 r o k u , M o n o g r a fie z d z ie jó w o ś w ia ty p o d r e d a k c ją Ł u k a s z a K u r - d y b a c h y t. ЛХ, O ss o lin e u m , W r o c ła w 1968, ;s. 342.

K s ią ż k a n in ie jsz a o b lic z o n a z o s ta ła , j a k s ię z d a je , n a z a s p o k o je n ie p o tr z e b „ r e ­ so r tu o ś w ia t y ” , t j . o só b in te r e s u ją c y c h się h isto rią n a u k p e d a g o g ic z n y c h . K o n s e ­ k w e n c ją tego b y ł b a r d z o n isk i n a k ła d (350 + 130 e g z e m p la r z y ), n ie w y s ta r c z a ją c y n a w e t d la b ib lio te k p e d a g o g ic z n y c h i n a u k o w c ó w p a r a ją c y c h s ię tą d y s c y p lin ą w i e ­ d zy. W y d a w n ic t w o n ie w z ię ło p o d u w a g ę f a k t u , ż e r e f o r m a s z k o ln a W ie lo p o ls k ie g o in te r e su je n a d to z n a c zn ie s z e r s z e g r o n o , t a k ż e h is t o r y k ó w p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o , że k s ią ż k a ta o k a ż e się też p o tr z e b n a ja k o le k tu r a stu d e n c k a .

A u to r b a rd z o su m ie n n ie z g r o m a d z ił k o m p le t m a te r ia łó w ź r ó d ło w y c h o d n o s z ą ­ c y c h się d o p ra c p r z y g o t o w a w c z y c h , p r o je k t ó w cz ę śc io w y c h , za ło ż e ń r e f o r m y i w a l ­ k i W ie lo p o ls k ie g o o j e j r e a liz a c ję . W za k re sie a r c h iw a lió w au tor k o r z y s ta ł ze z b io ­ r ó w A r c h i w u m G łó w n e g o A k t D a w n y c h w W a r s z a w ie (R a d a S ta n u i S e k r e t e r ia t S ta n u K r ó le s t w a P o ls k ie g o , p r o to k ó ły p o sie d z e ń R a d y A d m in is t r a c y jn e j, K a n c e ­ la r ia t a jn a N a m ie s tn ik a , K o m i s j a R z ą d o w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h i D u c h o w n y ch )· o r a z a r c h iw ó w w o je w ó d z k ic h w L u b lin ie , Ł o d z i, R a d o m iu i K ie lc a c h -(akta d y ­ r e k c ji s z k o ln y c h ). W A r c h i w u m O r d y n a c ji M y s z k o w s k ic h w K ie lc a c h tr a fił n a c e n ­ ne m a te r ia ły w p a p ie ra c h W ie lo p o ls k ie g o . W Z w ią z k u R a d z ie c k im in te r e su ją c e w y ­ n ik i d a ły p o s z u k iw a n ia w C e n tr a ln y m P a ń s tw o w y m A r c h iw u m H is t o r y c z n y m w M o ­ s k w ie i w C e n tr a ln y m A r c h iw u m H is t o r y c z n y m w L e n in g r a d z ie . D o te g o d o s z ły ź ró d ła d r u k o w a n e ·— u s ta w o d a w s tw o s z k o ln e , z a r z ą d ze n ia i s p r a w o z d a n ia w ła d z , p a m ię tn ik i, p u b lic y s ty k a i p ra sa . S tr u k tu r a k s ią ż k i p r z e d s ta w ia s ię , ja k n a stę p u je . P ie r w s z y z je d e n a s tu r o z ­ d z ia łó w d a je z a r y s p o lity k i o ś w ia to w e j ca ra tu i sta n u sz k o ln ic tw a w la ta c h „ o d - iw ilży p o s e w a s t o p o ls k ie j” (1856— 1861). R o z d z ia ł d ru g i m ó w i o sto su n k u m ło d z ie ż y do c a r a tu i

'Ugodowej

O p o s z c z e g ó ln y c h k w e stia c h r e f o r m y n a p is a n o s p o r o , zw ła sz c z a b o g a tą lit e r a ­ tu rę m a S z k o ła G łó w n a W a r s z a w s k a . D o p o z y c ji u w z g lę d n io n y c h p rz e z K . P o - z n a ń s k i e g o m o żn a d orzu cić p r z y c z y n e k E d m u n d a J a n k o w sk ie g o d r u k o w a n y w n u m e ra c h 23 i 24 „ T y g o d n ik a I lu s tr o w a n e g o ” z 1903 r., z a w ie r a ją c y in te r e s u ją c e m a te r ia ły ik o n o g r a fic z n e . O g ó ln ie js z e s p o jr z e n ie n a p r o b le m a ty k ę r e f o r m y W i e ­ lo p o ls k ie g o d a ły p ra ce A . K r a u s h a r a , S. S e m p o ł o w s k i e j i J. E n d e r ó w - n y , w ie le o c e n i s z c z e g ó łó w zn a le ź ć m o ż n a w m o n o g r a fia c h i p r z y c z y n k a c h d o ­ ty c z ą c y c h s z e r z e j p o ję ty c h d z ie jó w e p o k i cz y też w b io g r a fia c h m a r g r a b ie g o . D o ­ p ie r o je d n a k k s ią ż k a K . P o z n a ń sk ie g o w sp o só b w y c z e r p u ją c y u jm u je s k o m p lik o ­ w a n ą te m a ty k ę g e n e z y , r e a liz a c ji i u p a d k u d z ie ła e d u k a c y jn e g o W ie lo p o ls k ie g o ,

u w z g lę d n ia ją c n ie m a l ca ło ść z a c h o w a n y c h ź ró d e ł i n o w s z y d o r o b e k w ie d z y h i­ s t o r y c z n e j .

S tr e s z c z e n ie w y w o d ó w a u to ra m ija ło b y się z c e le m ; o g r a n ic z m y się tu do s p r a ­ w y zasa dn iczeg o· p o g lą d u n a r e fo r m ę . P o z n a ń sk i w y s u w a tr a fn ą , j a k są d z ę , te z ę , iż „ n a r o d z in y r e f o r m y inie tk w iły b y n a jm n ie j w d ą że n iu c a r a tu d o u le p sz e n ia i r o z ­ b u d o w y s y s t e m u o ś w ia to w e g o w K r ó le s t w ie P o ls k im , o d p o w ie d n io d o p o tr z e b g o ­ s p o d a r c z o -s p o łe c z n y c h , le c z b y ły r e z u lta te m u s t ę p s t w o r a z u g o d y A le k s a n d r a I I

z p o ls k im z ie m ia ń s t w e m i b u r ż u a z ją , s t a w ia ją c y m so b ie za cel rozlbicie i z d ła w ie ­ n ie p rz y b ie r a ją c e g o · n a sile ru ch u r e w o lu c y jn e g o ” (s. 328). A u to r u w y p u k la p o z y ­ t y w y i n e g a ty w y p r o je k tu W ie lo p o ls k ie g o . D o p ie r w s z y c h z a lic z a d ą ż e n ie do p o w ­ s z e c h n e g o o b o w ią z k u sz k o ln e g o w d z ie d z in ie s z k o ln ic tw a e le m e n ta r n e g o , sz y b k ie j r o z b u d o w y sie ci sz k ó ł w m ie śc ie i n a w s i, z a p e w n ie n ie o d p o w ie d n ie j p o d s ta w y -m a te r ia ln e j p r z e z w p r o w a d z e n ie o g ó ln e g o p o d a tk u , o d d a n ie o p ie k i n a d sz k o ła m i e le m e n ta r n y m i c z y n n ik o m s p o łe c z n y m itd . W z a k re sie s z k o ln ic t w a śre d n ie g o r e ­ fo r m a m ia ła na ce lu p r z e jśc ie od n a rz u co n eg o p rz e z c a ra t s y s te m u r e a ln e g o do og ó ln o k szta łcą c eg o ·, o b e jm u ją c e g o ta k p r z e d m io ty filo lo g ic z n e , j a k i m a t e m a t y c z ­ n o -p r z y r o d n ic z e . Z n o sz o n o w s z e lk ie o g ra n ic z e n ia s ta n o w e i w y z n a n io w e , o b n iż a n o o p ła t y za n a u k ę . W y d a r z e n ie m n a jw ię k s z e j w a g i było· p o w o ła n ie do ż y c ia S z k o ły •Głównej w W a r s z a w ie o r a z In s ty tu tu P o lite c h n ic z n e g o i R o ln ic z o -L e ś n e g o w P u ­ ła w a c h . S z k o ła G łó w n a , b ę d ą ca f a k ty c z n ie w z n o w ie n ie m U n iw e r s y te tu W a r s z a w ­ sk ie g o , w y c h o w a ła p o k o le n ie s tw a r z a ją c e z rę b y n o w e j k u ltu r y i e k o n o m ik i P o lsk i p o p o w s t a n io w e j. P o d k r e ś la ją c to· w s z y s tk o au tor r e c e n z o w a n e j p r a c y n ie z a n ie d b a ł u k a z a ć o g r a ­ n icz e ń r e f o r m y , w y n ik ły c h z a r ó w n o z o k r o je ń d o k o n a n y c h w P e te r sb u r g u (np. n ie d o p u sz cz o n o d o w p r o w a d z e n ia p r z y m u s u sz k o ln e g o ), j a k i z s a m y c h za ło że ń p r z y ­ ję t y c h p r z e z W ie lo p o ls k ie g o , k t ó r y np. d o z o r y sz k o ln e o d d a ł p le b a n ii i d w o ro w i, n a c z o ło z a sa d n a u c z a n ia e le m e n ta rn e g o w y s u n ą ł h a s ła m o r a ln o -r e lig i jn e , z r e z y ­ g n o w a ł z tw o r z e n ia śre d n ie g o s z k o ln ic tw a z a w o d o w e g o , lik w id o w a ł rz ą d o w e ż e ń ­ sk ie s z k o ły śre d n ie itd . R e fo r m a n ie m ia ła z re sztą — w b r e w in t e n c jo m je j t w ó r ­ cy ·— c h a r a k te r u tr w a łe g o . K . P o z n a ń sk i u w a ż a , że je j r e a liz a c ja m ia ła s z a n se u r z e c z y w is tn ie n ia ty lk o d o p ó ty , d o p ó k i P e te r sb u r g łu d z ił się, że d ro gą m in im a l­ n y c h k o n c e s ji u d a się p r z y w r ó c ić sp o k ó j w K r ó le s t w ie P o ls k im ; p o lity k a ta p o­ n io s ła k lę s k ę w r a z z p o w s ta n ie m i w łą c z e n ie m się do· waliki o w y z w o le n ie s p o łe c z ­ n e i n a r o d o w e sz e r o k ic h k r ę g ó w s z la c h ty , m ie s z c z a ń s t w a i z n a c zn e j części c h ło p ó w , p r z e z co „ c a łk o w ic ie z a ła m a ła s ię p o lity k a u g o d y i p o je d n a n ia ” <s. 330).

W s z y s t k ie p o w y ż s z e w n io s k i są n ie w ą tp liw ie s łu s z n e i w y n ik a ją z a n a liz o w a ­ n y c h p rze z a u to r a źró d e ł. C z y t e ln ik o w i n a su w a się w s z a k ż e z a sa d n ic z e p y ta n ie , n a k tó r e nie zn ajd u j:e w k sią żce b e z p o śr e d n ie j i w y c z e r p u ją c e j o d p o w ie d z i: ja k i b y ł z w ią z e k r e f o r m y e d u k a c y jn e j z p o z o s ta ły m i r e fo r m a m i, t w o r z ą c y m i łą c z n ie sy ste m W ie lo p o ls k ie g o . T e g o r o d z a ju z a d a n ie b ę d zie r e a ln e po m o n o g r a fic z n y m o p r a c o ­ w a n iu w s z y s tk ic h r e f o r m — części sk ła d o w y c h s y s te m u . D z iś ju ż je d n a k m o żn a z a r y z y k o w a ć h ip o te ty c z n ą p ró b ę r e k o n s t r u k c ji z a m ie r ze ń m a r g r a b ie g o .

N ie m a m y p o d s ta w do p rz y p u sz c z e ń , że W ie lo p o ls k i w s tą p ił n a fo r u m p u b lic z ­ ne z w y p r a c o w a n y m w p e łn i p r o g r a m e m p rz e m ia n p o lity c z n y c h i sp o łe c z n y c h . S ą ­ d zę, że p r o g r a m te n s k r y s ta liz o w a ł s ię stopn iow o., p o d w ip ły w e m n o w y c h p rą d ó w d o b y „ o d w ilż y p o s e w a s t o p o ls k ie j” , co r z e c z o c z y w is ta nie p r z e c z y w y s tę p o w a n iu ta k ich cz y in n y c h zb liż o n y c h e le m e n tó w p r o g r a m o w y c h w e w o z e ś n ie js z y c h p is m a c h lub w y s tą p ie n ia c h W ie lo p o ls k ie g o . N a jw a ż n ie js z ą ro lę w n a r o d z in a c h p r o g r a m u z la t 1801— 1862 o d e g r a ł d r a m a t y c z n y s p lo t w y d a r z e ń , s k ła d a ją c y c h s ię na ó w c z e sn ą s y tu a c ję r e w o lu c y jn ą : a n t y p a ń sz c zy ź n ia n y ru ch ch ło p sk i, k o n s p ir a c ja i m a n ife s ta ­ c je p a tr io ty c z n e w m ia s ta c h , g o r ą c z k o w e sz u k a n ie p r z e z z ie m ia ń s tw o i b u r ż u a z ję w yjiścia p o śr e d n ie g o „ m ię d z y r e w o lu c ją a u g o d ą ” , m ię d z y p o w s ta n ie m n a r o d o w y m

z w y r a ź n ą te n d e n c ją do z a sa d n ic z y c h r e fo r m sp o łe c z n y c h a p ó jś c ie m n a w s p ó łp r a ­ cę z o s ła b io n y m , a le c ią g le g o t o w y m do z w a lc z a n ia r e w o lu c ji c a r a te m . I w t y m w ła ś n ie k o n te k ś c ie n a le ż y p la s o w a ć r e fo r m ą e d u k a c y jn ą .

M a r g r a b ia , j a k w iad om o·, b y ł z w o le n n ik ie m u g o d y , tj. p o d ję c ia p rz e z p o lsk ie k la s y p o s ia d a ją c e p o lity c z n e j w s p ó łp r a c y z za b o rc ą . U g o d ę p o j m u j ę ja k o u m o w ę m ię d z y g ó r n y m i w a r s t w a m i (a r y s to k r a c ja , w ie lk ie ziemiiańsitwo, w ie lk a b u r żu a z ja ) n a ro d u p o d b it e g o a r z ą d e m p a ń stw a za b o rc z e g o , u m o w ę sp r o w a d z a ją c ą o b u s tr o n ­ n e — w p r z e c iw ie ń s t w ie do b e zw zg lę d n eg o · lo ja liz m u — z o b o w ią z a n ia . Już w s a ­ m y m za ło ż e n iu ta k ie j u m o w y t k w i n ie ró w n o ść p a r tn e r ó w , z k tó r y c h je d e n je s t w s y t u a c ji u p r z y w ile jo w a n e j p o lity c z n ie . R e a ln ą p ła sz c z y z n ę p o r o z u m ie n ia sta n o w i b lis k o ś ć p o d s ta w o w y c h (choć n ie w sz y stk ic h ) k la s o w y c h in te r e só w w p ły w o w y c h sfe r s p o łe c z e ń s tw a k r a ju p o d b ite g o i k la s p a n u ją c y c h w p a ń s t w ie z a b o r c zy m . N ie lik w id u je n a t o m i a s t u g o d a sp rz e c z n o śc i p o lity c z n e j, w y n ik a ją c e j z u tr a ty w ła s n e j p a ń s tw o w o ś c i p r z e z n a r ó d p o d b ity na r z e c z p a ń s t w a z a b o rc ze g o . P r z y z n a n ie te m u p ie r w s z e m u a u to n o m ii p o lity c z n e j, a d m in is tr a c y jn e j, g o sp o d a r c z e j cz y k u ltu r a ln e j je s t w y n ik ie m k o m p r o m is o w e j te n d e n c ji ła g o d z e n ia p o w y ż s z e j sp rz e cz n o śc i. N ie m o ż e m y z a p o m in a ć , że p o d ło ż e m u g o d y je s t z r e g u ły z a g ro że n ie ob u str o n r e w o ­ lu c ją , n a jc z ę ś c ie j łą c z ą c ą się ze s p r z y ja ją c ą u g o d zie sy tu a c ją m ię d z y n a r o d o w ą (np. w p ły w s o ju s z u r o s y js k o -f r a n c u s k ie g o n a p o lity k ę R o s ji w K r ó le s t w ie P o ls k im ).

W ie lo p o ls k i w d ob ie p o w s ta n ia sty c z n io w e g o n ie b y ł lo ja lis t ą , p o d o b n ie ja k n ie czuł s y m p a tii do R o s ji i k u ltu r y r o s y js k ie j. M o ż liw o ś ć p o r o z u m ie n ia z c a ra te m p o d e jm o w a ł z w y r a c h o w a n ia p o lity c z n e g o , cz e m u z re sz tą d ał w y r a z w zn a n e j r o z ­ m o w ie p e te r s b u r s k ie j z B is m a r c k ie m w 1862 r .; od c za su „ L is t u s z la c h c ic a ” do M e tte r n ic h a b y ł p r z e k o n a n y , ż e t y lk o R o s ja m o ż e z a g w a r a n to w a ć P o la k o m (tzn. p o ls k ie m u z ie m ia ń stw u ) sk u te c z n ą o c h ro n ę p rz e d r e w o lu c ją s p o łe c z n ą . A l e m ię d z y r o k ie m 1846 a 1861 z a sz ła w p o g lą d a c h m a r g r a b ie g o n a d e r is to tn a z m ia n a . „ L is t s z la c h c ic a ” b lis k i b y ł b e z w a r u n k o w e m u ło ja liz m o w i, p o d cz a s g d y p r o g r a m p r z e d ło ­ ż o n y G o r c z a k o w o w i w 1861 r. s ta n o w ił w y r a ź n ą o fe r tę u g o d o w ą . W ie lo p o ls k i p o d e j­ m o w a ł się p r z y w r ó c ić „ p o r z ą d e k ” w k r a ju , z w a lc z y ć d ą ż n o śc i p o w s ta ń c z e i s t w o ­ r z y ć w ś r ó d p o ls k ic h k la s p o s ia d a ją c y c h — j a k bo· o k r e śla n o w k o r e sp o n d e n c ji u r z ę d o w e j — „ s tr o n n ic tw o r o s y js k ie ” . Z a u tr z y m a n ie 'zie m p o ls k ic h pod' p a n o w a ­ n ie m R o s ji m a r g r a b ia za ż ą d a ł dość sz e r o k o p o ję te j a u to n o m ii, z a p e w n ia ją c e j u p r z y w ile jo w a n e s ta n o w isk o p o lsk ie j sz la c h c ie , a z w ła s z c z a a r y s to k r a c ji oraz b u r ż u a z ji. W y d a j e się n ie w ą tp liw e , że s z e r e g żą d a ń W ie lo p o ls k ie g o b y ło p r o s ty m p o w tó r z e n ie m h a se ł ru ch u n a r o d o w e g o (np. r ó w n o u p r a w n ie n ie Ż y d ó w ), in n e p r z e j ­ m o w a ł m a r g r a b ia za p o ś r e d n ic tw e m lib e r a ln y c h k ół z ie m ia ń sk ic h , p r a g n ą c y c h w y k o r z y s ta ć d ąże n ia sz e r o k ic h r z e s z s p o łe c z e ń s tw a (np. ro z w ó j o ś w ia t y lu d o w e j). P o s tu la ty te W ie lo p o ls k i n ie r a z p o w a ż n ie m o d y fik o w a ł; w y c h o d z ą c np. n a p r z e c iw a n ty p a ń s z c z y ź n ia n y m d ą ż e n io m c h ło p s k im i z a r a z e m a k c e p tu ją c z ie m ia ń sk ie p r o ­ je k ty c z y n szo w e m a r g r a b ia z n ió sł p a ń sz c z y zn ę z g o s p o d a r s tw lic z ą c y c h tr z y i w i ę ­ cej m o r g , i w p r o w a d z ił za sa d ę o c z y n s z o w a n ia z urzęd-u. N ie z a d o w o liło to ani ch ło p ó w , k tó r z y c h c ie li b e z w a r u n k o w e g o u w ła sz c z e n ia , a n a w e t p o d z ia łu f o l w a r ­ k ó w , ani te ż z ie m ia n : ty c h , k tó r z y w o le li u n ik n ą ć in g e r e n c ji w ła d z i p r z y m u s o w e j r e fo r m y , ja k i ty ch b a rd zo n ie lic z n y c h , k tó r z y d o str z e g a li „ k o n ie c z n o ść d z ie jo w ą ” u w ła sz c z e n ia , co p r a w d a z w y k u p e m .

Z e s t a w ia ją c r a z e m w s z y s tk ie r e fo r m y , p r z y n a jm n ie j w ta k im z a k re sie , ja k i ud ało się na rz ą d z ie c a r s k im w y m u s ić W ie lo p o ls k ie m u , cz y ściśle j ru ch o w i n a r o ­ d o w e m u i s p o łe c z n e m u za p o ś r e d n ic tw e m m a r g r a b ie g o , u z y s k a m y o b r a z te g o , co m o g ła d ać s p o łe c z e ń s tw u p o ls k ie m u n ie tr w a ła i n ie p e łn a a u t o n o m ia ; n ie p e łn a — z w ła s z c z a w p o r ó w n a n iu z G a lic ją .

W b r e w d ą że n io m W ie lo p o ls k ie g o P e te r s b u r g n ie zg o d z ił s ię n a p r z y w r ó c e n ie ja k ie g o ś o r g a n u r e p r e z e n t u ją c e g o in t e r e s y s p o łe c z e ń s tw a (za ta k ie a s p ir a c je r o z ­

w ią z a n e z o sta lo T o w a r z y s tw o R o ln ic z e , k o n k u r u ją c e z re sz tą z m a r g r a b ią w s fe r z e wipły/wu n a k r a j). U d a ło się n a t o m ia s t s p o lsz c z y ć a d m in is tr a c ję lo k a ln ą , r e s t y t u o ­ w a ć n ie k tó r e w ła d z e c e n tr a ln e z n ie sio n e p o p o w s ta n iu lis t o p a d o w y m , u z y s k a ć p e ­ w ie n r o d z a j o r g a n ó w sa m o r z ą d u lo k a ln e g o . S a m W ie lo p o ls k i z o sta l n a c z e ln ik ie m r z ą d u c y w iln e g o , b e z p o śre d n io p o d le g ły m w . iks. K o n s t a n t e m u jiaJko n a m ie s tn ik o w i. D e c y d u ją c e m ie js c e w t y m s y s t e m ie p r z y p a ś ć m ia ło k la s o m p o s ia d a ją c y m i w y ­ w o d z ą c e j się z n ic h w y ż s z e j b iu r o k r a c ji. W b u r ż u a z ji ż y d o w s k ie j m a r g r a b ia u p a ­ tr y w a ł b a z ę tz w . sta n u tr z e c ie g o . Z w y c ię s t w a p r o g r a m u W ie lo p o ls k ie g o p r z e k r e ś lić m ia ło a s p ir a c je n a r o d u do o d z y s k a n ia n ie p o d le g ło ś c i i p o ło ż y ć ta m ę d e m o k r a ty c z ­ n y m i r e w o lu c y jn y m p rz e k sz ta łc e n io m , p o ło że n ia m a s lu d o w y c h .

N a jd a le j sto su n k o w o · id ą c a r e f o r m a e d u k a c y jn a m ia ła w in t e n c ji m a r g r a b ie g o z a g w a r a n to w a ć r e a ln o ść a u to n o m ii: d o sta rc z a ć a p a r a to w i r z ą d o w e m u u r z ę d n i- k ó w -P o la k ó w , za sila ć fa c h o w c a m i ró żn e d zie d z in y ż y c ia g o sp o d a r c z e g o i sp o łe c z n e ­ g o , i w y c h o w y w a ć sp o łe c z e ń stw o w d u ch u p o ls k im . B e z te g o tru d n o b y ło m y ś le ć o u'trzymanilu r z e c z y w is t e j o d r ę b n o śc i K r ó l e s t w a P o lsk ie g o . A w ię c d e f e n s y w n a r o la o ś w ia ty (i to n a w s z y s tk ic h sz cz e b la ch ) p r z e c iw k o in t e g r a c y jn y m z a k u so m str o n y r o s y js k ie j i z a r a z e m m o ż liw ie w ie lo s tr o n n y ro z w ó j k u ltu r y p o ls k ie j. D e f e n - sy w n o ść p o d w ó jn a , bo o b lic z o n a je d n o c z e śn ie na p r z e c iw d z ia ła n ie „ k n o w a n io m ” r e w o lu c y jn y m , n a jb a r d z ie j e w id e n tn a w p r o g r a m ie w ie js k ic h s z k ó ł e le m e n ta r n y c h , k tó ry c h n a d z ó r o d d a n o k się ż o m i d zie d z ico m .

Z r e fo r m o w a n e sz k o ln ic tw o isto tn ie o d e g r a ło o lb r z y m ią r o lę w ż y c iu n a ro d u p o ls k ie g o , d z ia ła ją c n a w e t p o u p a d k u sw e g o tw ó r c y i p r o c e n tu ją c w z a k r e sie p r z e ­ zeń n ie p r z e w id z ia n y m . D z ię k i n ie m u ro z w in ą ł się p o z y t y w iz m w a r s z a w s k i, r o z k w i­ tła n a u k a , lite r a tu r a , siztuka, a k u ltu r a p o lsk a u le g ła z n a c zn e j 'd em o k ra ty za cji'. R o z ­ w ó j s z k o ln ic t w a p o lsk ie g o la t sz e ść d z ie sią ty c h p o m ó g ł p r z e tr w a ć n a p ó r r u s y f ik a c ji w n a s tę p n y c h dlziesięcioleciaich; w y r a z e m tego b y ł a m a s o w o ś ć ta jn e g o n a u c z a n ia , w y k a z a n a d z ię k i b a d a n io m H . B r o d o w s k i e j .

N a k o n ie c w o d le g le js z e j p e r s p e k ty w ie d o s tr z e c m o ż e m y z w ią z e k m ię d z y z a ­ ło ż e n ie m p o d w a lin n o w o c z e s n e g o s z k o ln ic t w a a r o z w o je m ś w ia d o m o ś c i nie ty lk o n a r o d o w e j, a le i k la s o w e j m a s ch ło p sk ich i ro b o tn ic z y c h . D z ię k i t e m u s t a ła się m o ż liw a in filtr a c ja m a r k s o w s k ic h id ei s o c ja lis ty c z n y c h i u ła t w io n y zo sta ł szero k i ro z m a c h p o ls k ie g o ru ch u r o b o tn ic z e g o , w y p r z e d z a ją c e g o w sw y c h p o c z ą tk o w y c h fa za c h ru ch r o s y js k i.

N a z a k o ń c z e n ie k ilk a d ro b n y c h sp o str z e ż e ń . W 1860 r. ch y b a n ie d o szło do o tw o rz e n ia s z k o ły ro ln ic z e j w R u ra ch B r y g id k o w s k ic h p o d L u b lin e m ' (ja k s tw ie r ­ d z a to au tor n a s. 39), a to z p o w o d u o p o r u d z ie ż a w c y К N a s. 16 b r a k w z m ia n k i o d r u g im adiresie k o n k u r e n c y jn y m w o b e c a d resu J e z ie r sk ie g o , p r z y g o t o w a n y m p rz e z W ie lo p o ls k ie g o i o d d a n y m w od p isie m in is tr o w i sp r a w .za g ra n iczn y c h G o r - czakloiw ow i2. N ie z b y t ja s n o z o s ta ły p r z e d s ta w io n e m o t y w y z a in te r e s o w a n ia z ie - m ia ń s tw a o ś w ia tą lu d u ; z re sz tą czy s p r a w a ta da się s p r o w a d z ić w y łą c z n ie do· p o ­ b u d e k k la s o w y c h (s. 45)? W o w y c h la ta c h p o ls k ie z ie m ia ń s tw o , j a k s ię z d a je , s z u ­ k a ło w o św ia c ie lu d o w e j le k a r s tw a nie t y lk o na p o d b u r z a n ie c h ło p ó w p r z e z p o - k ą tn y c h p is a r z y c z y e m is a r iu s z y r e w o lu c y jn y c h , aile i n a r z e k o m ą p o d z ie m n ą r o ­ bo tę a g e n tó w r z ą d o w y c h , z le c a n ą p r z e z w ła d z e c a r s k ie ja k o b y za p r z y k ła d e m A u s t r ii z r. 1846 d la sk łó c e n ia p o ls k ie j w s i z poliską sz la c h tą .

W ro z d z ia le I I o w a lc e m ło d z ie ż y s z k o ln e j z c a r a te m m o ż n a b y ło w w ię k s z y m 1 P o r . P . M u c h a n o W d o A . Ł ę s k i e g o 3 m a j a 1860. W A P R a d o m , Z D P , j K R P i S I I , 254, .к. 31—32; ta m ż e d a ls z a k o r e s p o n d e n c ja w t e j s p r a w ie . 2 W t y m p r o j e k c i e z 25 m a j a 1856 m a r g r a b ia p o r a z p ie r w s z y w y s u w a ł o g ó ln ik o w o p o ­ t r z e b ę r e f o r m y e d u k a c y j n e j : N o u s o s o n s , a u n o m b r e d e s I n t é r ê t s m a je u r s d o n t s e p r é o c c u p e l e p a y s , s ig n a le r à V o t r e s o l l i c i t u d e p a t e r n e l l e l ’ o p p o r t u n i t é d ’ é t e n d r e le s m o y e n s e t d ’ a u g m e n ­ t e r l e s i n s t i t u t io n s d ’ i n s t r u c t i o n p u b l i q u e . P o r . H . L i s i c k i , A l e k s a n d e r W i e l o p o l s k i t. I I , K r a k ó w 1878, s . 20.

sto p n iu w y k o r z y s ta ć ź r ó d ła w y d a n e w o sta tn ic h la ta c h w p o ls k o -r a d z ie c k ie j se rii m a te r ia łó w i d o k u m e n tó w do d z ie jó w p o w s ta n ia sty c z n io w e g o , z w ła s z c z a o p u b li­ k o w a n y w 1965 r . to m z e z n a ń ś le d c z y c h , s ta n o w ią c y u z u p ełn ie n ie w y d a n e j je s z c z e w 1956 r. p r z e z S . K i e n i e w i c z a czę ści tzw . zb io ru C u g a ło w s k ie g o , do k tó re j a u to r też n ie s ię g n ą ł. A s z k o d a , bo ze z n a n ia te szero k o tr a k tu ją o p o s ta w ie m ł o ­ d z ie ż y s z k o ln e j i s tu d e n c k ie j. C y t a t ze „ S t r a ż n ic y ” n a s. 183, p o d a n y za P r z y b o - r o w s k i m , w y k a z u je p e w n e .różnice w ze sta w ie n iu z o r y g in a łe m , o c z y m m o żn a p r z e k o n a ć się na p o d s ta w ie p r z e d r u k u w to m ie p o w y ż s z e j se rii w y d a n y m w 1966 r., a o b e jm u ją c y m p ra sę 'tajną .z la t 1861— 1864 (o z. 1).

Z b i g n i e w S ta n k ie w ic z

J. L . M i è g e , L ’ im p e r ia lis m e colo n ia l ita lien d e 1870 ά n o s jo u r s , S o c ié t é d ’E d itio n d ’E n s e ig n e m e n t S u p é r ie u r , P aris 1968, s. 419.

K s ią ż k a p r o fe s o r a M i è g e z u n iw e r s y t e t u w A ix -e n -P r o v e n c e w c h o d z i w sk ła d n o w e j fr a n c u s k ie j se r ii h isto ry c z n y c h m o n o g r a fii p od o g ó ln y m ty tu łe m „,R e g a r d s sur 1’h is to ir e ” . S e r ia ta m a b y ć p o m o c ą d la p r o fe s o r ó w i s tu d e n tó w h is to r ii. N ie m a ją c c h a ra k te r u p o d r ę c z n ik o w e g o , m a p re z e n to w a ć a k tu a ln ą p r o b le m a ty k ę h i­ s to r io g r a fii fr a n c u s k ie j z w y r a ź n y m .a k c e n to w a n ie m m e to d i w a r s z ta tu n a u k o w e g o k a ż d e g o z a u to r ó w . P o z a p e łn ą i d o b r z e u s y s te m a ty z o w a n ą b ib lio g r a fią , r e d a k c ja z a m ie sz c z a w f o r m ie o b s z e r n y c h a n e k só w (w o m a w ia n y m w y p a d k u s ta n o w ią one 1 /4 o b ję to śc i to m u ) te k s ty ź ró d ło w e .

K s ią ż k a M iè g e ’a s k ła d a się z 16 n ie w ie lk ic h o b ję to ś c io w o ro z d z ia łó w , k tó re z k o le i z a w ie r a ją p o k ilk a p a r a g r a fó w . T y t u ł k sią ż k i n ie w y d a je m i się w ła ś c iw y , r o z c ią g n ię c ie g o aż „ d o n a s z y c h d n i” n ie je s t ścisłe . P r a k ty c z n ie b o w ie m k o n ie c w ło s k ie g o im p e r ia liz m u k o lo n ia ln e g o · łą c z y się z z a ła m a n ie m fa s z y s t o w s k ic h W ło c h w 1943 r. F o r m a ln ie n a s t ą p ił on w 1960 r., w m o m e n c ie o g ło sz e n ia n ie p o d le g ło ś c i S o m a li, w r a z z lik w id a c ją w ło s k ie g o p o w ie r n ic t w a n a d ty m k r a je m . Z a in t e r e s o ­ w a n ia Italii. A f r y k ą w p r a w d z ie n ie w y g a s ły , p r z e c iw n ie w ositatoilch batach n a b i a ł y w y ją t k o w e j w a g i, ale j a k s tw ie r d z a a u to r, w ło s k a p e n e tr a c ja w A f r y c e sta n o w i o b ec n ie z u p ełn ie in n e z ja w is k o . Z r e s z tą k s ią ż k a p r a k ty c z n ie n ie w y c h o d z i p o z a d ru ­ gą w o jn ę św ia to w ą .

•Nie m n ie j w ą tp liw o ś c i b u d z i s p r a w a c e z u ry p o c z ą tk o w e j, t j . 1870 r . D a t a p r z y ­ łą c z e n ia R z y m u d o 'z je d n o czo n y ch W ło c h w y d a j e się w t y m t e m a c ie g r a n ic ą c a ł ­ k o w ic ie sz tu c z n ą . S.am. a u t o r s tw ie r d z a , że d op iero r o k 1881 je s t w ła ś c iw y m p o ­ c z ą tk ie m w ło s k ie j e k s p a n s ji. D o p ie r o la ta o s ie m d z ie sią te p r z y n o s z ą u tw o r z e n ie p ie r w s z y c h k o lo n ii w E r y tr e i i S o m a li. Jeśli z a ś id z ie o id e o lo g ię k o lo n ia ln ą , to j e j p o c z ą tk i p rz y n io s ło R is o r g im e n to i z a ję c ie R zym u· n ie w n io s ło tu n icze g o isto tn e g o .

P ie r w s z e r o z d z ia ły k sią ż k i p o ś w ię c o n e są g e n e z ie w ło s k ic h d ążeń k o lo n ia ln y c h i inależą do le p s z y c h p a r tii k s ią ż k i. A u t o r in te r e s u ją c o w y w o d z i, ż e m y ś l o e k s p a n ­ s ji k o lo n ia ln e j I ta lii tk w i w p o d s ta w o w y c h z a ło ż e n ia c h R is o r g im e n to . O d r o d z e ­ n ie zje d n o c z o n e j I ta lii ob u d ziło m y ś l o o d r o d z e n iu im p e r ia ln e j R o m y . W t y m u j ę ­ ciu o d b u d o w a z je d n o c z o n y c h W ło c h s ta w a ła się p ie r w s z y m e ta p e m n a d ro d ze do re sta u r a c ji I m p e r iu m R z y m s k ie g o . M it R z y m u -I m p e r i u m b ę d zie się o d tą d n ie u sta n ­ n ie p r z e w ija ł ja k o g łó w n y m o t y w w ło s k ie g o e k s p a n s jo n iz m u . O n też w y z n a c z y g łó w n e k ie r u n k i e k s p a n s ji ( Ł e w a n t , A f r y k a p ó łn o c n a ) n ie w c h o d z ą c e w zasad.zie p o z a r e g io n ś r ó d z ie m n o m o r s k i.

M im o że a u to r p o św ię c a tej s p r a w ie sp oro u w a g i, m y ś lę , że i ta k n ie z o sta ła o n a o d p o w ie d n io p o d k r e ś lo n a w sto su n k u do r o li, ja k ą m i t R zy im u -I.m p eriu m g r a ł