Nowak Leon

(1)

U

1

(2)

IS Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I

1/1. Relacja ^ / | _ l j

I/2. Dokumenty (sensu slrlclo) dolyczące osoby relalora V A S •

1/3. Inne rf)alerialy dokumentacyjne dotyczące osoby relalora

II. Malerlaly uzupełniające relację ---

111/1 - Malerlaly dolyczące rodziny relalora

III/2 - Materiały dolyczące ogólnie okresu sprzed 1039 r.

III/3 - Materiały dolyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) "—

111/4 - Materiały dolyczące ogólnie okresu po 1945 r.

l l l / B - i n n e . ..--- -

IV. Korespondencja ---

...s ....

V. Nazwiskowe karły informacyjne i AO

2

(3)

Oi

3

(4)

MYsipomnienia z czasów o k u p a c ji i po wyZwoleniu. A ROBIE, Ą

— L--- --- mnati J ' poS fty' & I

\Aji-fy Ja -n± i ej podpisany Leon Nowak, ur. 1 2 . 4 . I905r.

w Dziembowie pow. Chodzież, z a m ie sz ka ły w -^yd^oszezy pr zy u l , L e l e w e l a nr.S m.2 podaje swoją . d z i a ł a l n o ś ć w c z a s i e olcupacji i no wyz wole niu.

W roku 1959 p rze d kampanią wr ze śni ov/ą byłem p o d o f i c c rem zav;od.owym w pp. w Bydgoszczy.

Z wybuchem wojny brałem czynny u d z i a ł przy 15^D.P.

w walkach odwrotowych Osowa/góra,•‘' y d g o s z e # , Brzoza,Kutn.o,'Wygoda i w co

"■ ■ ł

n i e Warszawy. ^ ty ch m ie js c o w o ś c i a c h s t a c z a l i ś m y krwawe b o j e .

2 2 . IX. 1,939r. w a l c z ą c w o b r o n i e Warszawy dostałem s i c do n i e w o l i n i e m i e c k i e j . Po K i l k u dniach n i e w o l i skierowano mnie wraz z towarzyszami do n i e w o l n i c z e j pracy przymusowej w-Łęgnowie k/Bydgo

s z c z y , zadzie pod dozorem wojs ka, p o l i c j i i s t r a ż y przemysłowej p r a c o waliśmy f i z y c z n i e przy budowie dró~ i torów k o l e j o w y c h itr>.

Pomimo surowych szykan i o s t r y c h r e p r e s j i stosowanyc- p rze z okupanta w stosunku do Polaków pot aj e m n ie ł ą c z y l i ś m y s i ę z c z ł o kami o r g a n i z a c j i "Ruchu Oporu” , " S z a r y c h Szere gó w” i A.K. d i a ł a j ą c y e h na t e r e n i e miasta Byd goszczy. P rz y t e j o k a z j i - w r . 194-1 nawiązałem ki

le on t a k t z ob. Żyt elew skin pseudomin " P o l ” , k t ó r y pracował w L o t n i c z y c;

Zakładach A m u n i c j i ' Osowa-Góra.On mnie poinformował, że na t e r e n i e Zakładu pracy d z i a ł a aktywnie o r g a n i z a c j a "S za re S z e r e g i " . Zadaniem jc- t o walka z okupantem w p o s t a c i s a b o t a ż u , d e w e r s j i .

Po nawiązaniu b l i ż s z y c h kontaktów z członkami o r g a n i z a c j i z k t ó r y c h jeden, występował pod pseud.. " P aw eł ” oraz ob. Ż y t e l e w - skim pod pseud. " P o l ” , k t ó r z y p o l e c i l i mi u t w o r z e n i e punktów składowania amunicji na t e r e n i e Bie.’ awelr. tak zwanych punków przerzut'.

Dwa ounkty składowania' z organ i z ow'.a':om u r>rzv u l . C i c h e j n r . .50 i ul*-Lars-. • jer ów. Zadaniem ty ch punków b y ł o o d b i e r a n i e i p r e c h o w y w a n i e granatc-?

i am unicji z umówionych m i e j s c t . j . ©pławiec,Csowa Góra, d ost a rc za n yc ; do mnie p rz e z łąc zn ik ó w o różnych porach d n ia w i l o ś c i a c h od /-10ty m i e s i c c z ^ i e . Po powyższą amunicję z g ł a s z a l i s i ę ł ą c z n i c y z p o l e c e n i a ob. Ż y t e l e w s k i e g ó , Ł ą c z n i c y pod pseud. "L e s z e k B i a ł y " , " B r o n i s ł a w ” ,

"S ę k" , "Sta^jj.” i w i e l e innych k t ó r y c h ju ż n i e pamiętam. Amunicja i g r a naty kierowane b y ł y do Borów T u c h o ls k ie c h d l a p a r t y z a n t k i ra ds ie c .1^rj.e3^, Armii Lu do we j,A rm ii K r a j o w e j , w t e r m i n i e p ó ź n i ej s zy m na t e r e n i e War.szj- wy /powstanie warszawskie/. Ponadto .skontaktowałem s i ę z członkiem

t e j ż e o r g a n i t a c j i pod pseud. "Paw eł” , k t ó r y p o l e c i ł mi z o r g a n i z o w a n i e na t e r a n i e Bie la we k t r ó j e k w Zakładach Pracy z zadaniem s z k o l e n i a w s ł u ż b i e s a n i t a r n e j , obchodzenia s i ę b r o n i ą oraz z a b e z p i e c z e n i a

4

(5)

- 2^- ob majątku przed z n i s z c z e n i e m i k r a d z i e ż ą na wypadek j a k i e g o ś wybuchu, p r z e w r o t u . D z i a ł a l n o ś ć t a t r w a ł a do sahego w y z w o l e n ia . W t e j d z i a ł a l n o ś c i b r a l i czynny u d z i a ł , w s p ó ł d z i a ł a l i ze mną: ob. ob.

Ii. Kram pseud. '•Bolek:", Władysław Krzemiński pseud. "Kamień", Ig n ac y Antkowiak p s e u d . " A n t e k " , S t a n i s z e w s k i pse ud."S tary",Baum pseud."Jc.n ’ J ó z e f S ło w i ń s k i pseud. nS ł o w i k " , Marcin TT^ewiem pseud. " M a c i e j " , F o m a - l i k , Wikt or Lehmann, i w i e l e innych k t ó r y c h ju ż d z i ś n i e pamiętam.

V//w b r a l i czynny u d z i a ł ja k o " t r ó j k i ” w p o s z c z e g ó l n y c h zakładach p r a c y - d ew er s ja i s ab ota że w stosunku do okupanta.

PoZatym n i e ś l i ś m y pomoc finansową .żonom, d z i e c i o m , po p o l e g ł y c h o z ł kach A . ' [ . O s o b i ś c i e doreczałem ż o n i e po zamęczonym p r z e z ge stapo Władysławie Sta wia ku/ łn cz ni k do d o s t a r c z a n i a a m u n ic ji /, ja k o moja obstawa występował c z ę s t o M i le w s k i F r a n i c z e k pseud.

Pomimo tr u d n e j s y t u a c j i Polaków i s t a ł e g o n a ra ża n ia s i ę podejmowa

liś m y różne akęp> k t ó r e b y ł y karane ś m i e r c i ą bez sądu p r z e z g e s t a p o Nadmieniam, że miałem również b l i ż s z e k o n t a k t y z ob.

wroneckim pseud."Zygmunt" oraz Jar oc k im .K o n ta k ty t e d o t y c z y ł y d o s t a c zan ia am unicji i granatów d l a o dd zi a łó w p a r t y z a n c k i c h w Borach T u c h o l s k ic h , r ó w n i e ż zagrożonych i ści ganych p r z e z okupanta k i e r o w a l i ś m y do ^orów T uc h ol sk ich p r z e z ł ą c zn ik ó w .

O s t a t n i ą ' n a s z ą a k c j ą b y ł a u c h r o n i e n ie , i p r z e s z k o d z e n i e w wysadzeniu podminowanego S z p i t a l a Wojew. w By dgoszczy przez,

okupanta. • -

Po wk ro cz en iu w o j s k r a d z i e c k i c h i p o l s k i c h natychmiast w s p ó ł d z i a ł a l i ś m y wraz z grupą AK pod. moim dowództwem, k t ó r ą t o

a k c ję p o n i ż e j sz c ze gó ło w o o p i s u j ę :

Grupa A.K. pod dowództwem Leona Nowaka pse ud."Zbych"

w s k ł a d z i e : L e o n Kram p s . " B o l e k " , Władysław K rzemiński p s . " K a m i e ń " , Marcin Niewiem p s . M a c i e j , A n d r z e j Budziakps. "A n t e k " , Ig n a cy Antko

wiak p s . " S t a r y " w toku w y zw o le n ia p r z e d m i e ś c i a B i e l a w k i w Bydgo- s zc zy o godz. ok. “M - t e j zaatakowała K o m i s a r i a t P o l i c j i niem. p r z y u l . Chodkiewicza- /dawn.D&rer s t r . /

Grupa b y ł a u z b r o jo n a w 4 p i s t o l e t y /przechowane z I939 r. V i s y / . K o m i s a r i a t b y ł s t r z e ż p n y . W narożniku domu w o k o l i c y głównego

w e j ś c i a wmontowany b y ł c.k.m. K o m is a r i a t z o s t a ł p r z e z grupę o t o c z o ny. Po oddaniu k i l k u s t r z a ł ó w do okien Dowódzca grupy wezwał p o i 5 - cj ant ów w j ę z y k u niem do poddaniia s i ę i o p u sz cz en i a K om i sa ri a t u . D o szł o do wymiany s t r z a ł ó w . Do pi e ro na t r z e c i e stanowcze wezwanie

5

(6)

~

3

^-

3

z K om i sa ri a t u w y s i ł o dwóch niem p o l i c j a n t ó w z podn iesio ny mi rękoma, k t ó r y c h natychmiast przekazano wyjskom ra d z ie c k im * P o z o s t a ł a obsada Ko m is a ria tu j a k w y n ik ał o z w y jn ś n i e i i p r z e t r z y manych p o l i c j a n t ó w w god zinach przedpołudniowych dnia 25 s t y c z n i a o p u ś c i ł a K o m i s a r ia t z a b i e r a j ą c n a j w a ż n i e j s z e akta i dokumenty.

Bałagan w K o m i s a r i a c i e wskazywał na chaotyczne i p os p ie s zn e l i k w i dowanie p rz e z niemców K o m i s a r ia t u . Z d o b y l iś m y w K o m i s a r i a c i e ok.

6 karabinów kbk s amunicją, k i l k a mundu rów,b ielizn y i t r o c h ę żywności. Mundury i b i e l i z n ę p r z e k a z a li ś m y wojsku ra dz ie c ki e m u . Broń z a b r a li ś m y . K o m i s a r i a t z a b e z p i e c z y l i ś m y , z l e c a j ą c nadzór nad Komisariatem członkom AK.

Wszyscy u c z e s t n i c y grupy n o s i l i na 1 . rękawie opaski b i a ł o - c z e r w o ne. Grupa powyższa s t a n o w i ł a w z a s a d z i e p ie r w s z ą p o ls k ą l o k a l n ą grupę zorganizowaną s t r z e g ą c ą ładu i. porządku w d z i e l n i c y B i e l a w - k i , z k t ó r e j n as tą pn ie pow stała obsada K o m i s a r ia t u M i l i c j i Obywa

t e l s k i e j na Bielawkach.

W dniu 2 5 . 1 . 1945 w go d zin ac h popołudniowych d o w i e d z i e l i ' s i ę , że ówczesny s z p i t a l w o j . / o b e c n i e O g ó l n y ITr. 1/ na Bielawkac'*

j e s t podminowany, p ołą czo n y kablem z byłem gmachem Gestapo odległym od s z p i t a l a ok. 400 mtr. i w łaściwym c z a s i e b ę d z i e wysadzony w p o w i e t r z e . Teren s z p i t a l a , ja k i j e g o p r z e d p o l e /dawn.boisko tr eni ng ow e/ oraz o k o l i c e S i e d z i b y Gestapo z p r z y l e

gły mi u l i c a m i b y ł a j e sicze z a j ę t a p r z e z niemców. B i e l a w k i ze s tr o n y wschodniej do u l . L e l e w e l a

oponowane b y ł y p r z e z zwiadowców r a d z i e c k i c h i w pewnej m ie r z e p r z e z naszą grupę. Wg. naszego r o z e z n a n i a w ię k s z o ś ć niemców przeważhie rannych ż o ł n i e r z y niemcy w m i ę d z y c z a s i e ze s z p i t a l a ewakuowali. W s z p i t a l u p o z o s t a ł a k i l k u d z i e s i ę c i u c i ę ż k o rannych niemców z u z br oj o n ą ochroną, or az pewna i l o ś ć c i ę ż k o chorych polaków- cywilów. Mając na uwadze ura tow anie ' s z p i t a l a p opr zez zb ro jn ą a k c j e w/w grupa zwiększona o d a l s z e osoby ja k i

.•Stanisław Młyński, A l f o n s Landa, Cze:-*ław Sułkowski i J ó z e f Słowińsk;

d o t a r ł a do w y l o t u ul.Lel.eweT a i obecnej Jurasza, i Pcwst. W i e l k o p o l s k i c h . U s i ł o w a n i e d o t a r c i a do b ię g n ą c e g o środkiem p o l a ka bla / / o d l e g ł e g o od nas ok. 200 mtr./' z uwagi na p ł a s k i t e r n będący pod obs trzałem z kierunku gmachu Gestapo, sta di on u i z te re n u s z p i t a l a n i e było do wykonania. W t e j s y t u a c j i grupę r o z d z i e l o n o . G r u p a

6

(7)

w s k ł a d z i e : A l f o n s Lauda,Andrzej B u d z i a k , J ó z e f S ł o w i ń s k i pc oto

czeniu s z p i t a l a ze s t r o n y wschodnio południowej z a j ę ł a stanowisko na rogu u l . Cu tie Sk ło do w sk iej i Jurasza, skąd o s t r z e l i w a ł a pur k ty oporu w gmachu b.G estapo i p r z y l e g ł ą o k o l i c ę . Wywiązała s i e o; ;.

s t r z e l a n i n a , wsparta ogniem z karabinów p i e r w s z e j grupy z u l . L e l e w e l a dowodzonej p r z e z L. Nowaka.

S t r z e l a n i n a p r z e c i ą g n ę ł a s i ę do zmroku. S y t u a c j i dłu

ż e j n i e można b y ł o p r z e c i ą g a ć bo r e s z t k i "wojska niem.. wyćofy^a'-

s i ę z Bie la we k w kierunku półn.zachodnim. ,

Postanowiono w y sł ać do p r z e c i ę c i a k a b l a och otn ik a - d.ośwamdcso"

przedwojennego p p d o f i c e r a r e z e r w y S ta ni sł aw a M łyń sk ie go zam.

w Bydgoszczy, pr zy u l . Lan sj er ów, Młyński u z b r o j o n y w p i s t o l e t i nożyce p od czo ga ł s i ° z rogu U l . L e l e w e l a do k a b la na polu.

Kabel p r z e c i ą ł i r o z ł ą c z y ł . Po czym c o f a j ą c s i ę tyłe m otrzymał p o s t r z a ł w głowę, k t ó r y oka zał s i ę śmiertelny. S t r z a ł został

oddany prawdopodobnie z g ó r n e j kondy;;nacji gmachu - e s t a p o przez

S t r z e l c a wyborowego.Zwłoki M łyńskiego udało nam s i ę zabrać dopie

ro o zmroku i po w y c o f a b i u s i ę niemców.

Dowodem na t o j a k bardzo z a l e ż a ł o niemeom na z n i s z c z e n i u szpitalr j e s t f a k t , że mimo, że w s z p i t a l u z n a j d o w a l i s i ę ra nn i -żołnierze n ie m iec cy następnego dnia t . j . 26.1.45 ok. god z. 1 0 - t ej nadlecia

ł y nad. s z p i t a l t r z y samoloty n i e m i e c k i e , z których jeden po

opuszczeniu 'Się z r z u c i ł ^nas z p i t a l trzy bomby łańcuchowe, z który p ie rw sz a spadła na p l a c dawn. boisko treningowe przy ul. Jurasza druga w dyżurkę przy u l . Jurasza, a trzecia na t e r e n i e s z p i t a l - k i l k a n a ś c i e metrów od głównego w e j ś c i a z Jur asza.

Fezpośrednim świadkiem bombardowania b y ł nasz c zł on e k AK '.Vładys~

Krzemiński pseud. "Kamień" , wyznaczony p r z e z Dowódcę Hejonu B i e l a w k i Leona Nowaka do p iln o w an ia i z a b e z p i e c z e n i a s z p i t r a w dniu 26^. 1. 45r. przed ewent. g r a b i e ż ą .

Po 25 l a t a c h trudno o p is a ć w s z y s t k i c h dramatycznych j

momentów, gdyż d r o b n i e j s z e s z c z e g ó ł y pamięć ju ż z a t a r ł a .

, >■ O u ,i}'

__/.Leon^Nowak/ / _ _ _ _ i

nr. L e g . 3*Tł&/py B y d g o s z c z , d n i a 7 lutegtb I970r.

7

(8)

/ \

" /

8

(9)

■ ę f r k

Leon Kowale pseud. "Lech."

Bydgoszcz, Chołoniewskiego nr 34/5 b l . I I

(N a z w is k o , im ię , p s e u d o n im i a d re s s k ła d a ja c c g o o ś w ia d c z e n ie )

Bydg.osz.cz.., dnia...1.lutego.

(m ie js c o w o ś ć )

r.

OŚWIADCZENIE ŚWIADKA

Ja, jako uczestnik(czka) (wymienić formację Ruchu Oporu, nazwę obozu lub więzienia, formację wojskową od — do): ... '1 9 4"r.. d o - w y z w o l e n i a .... " S z a r e .. Łz.e.r.e.gi..'!..-..K "

...Ha...t e r e n i e ..m i a s t a B y d g o s z c z y - d - c a g r u p y By d g o s z c z - W s c h ó d .t B - ie la w k i świadomy(a) odpowiedzialności wynikającej z przepisów prawa karnego za prawdziwość po

danych niżej przeze mnie faktów, legitymujący (a) się dowodem osobistym seria i nu- m„r TK 2718848 ... dnia. . 1 8 , I , ....lgć4 r p„„KMŁ30 By dg o s z cz

o ś w i a d c z a m :

że Ob. I f i e c z y s ł a w K a s p e r o w i c z ... '... . syn ,...Ij..eon .a r da

urodź, dnia ...7 c z e r w c a ... 192 0 ...roku w B o r y5o w ie •/ • ZSES/ ...

jest mi znany(a) osobiście jako uczestnik(czka) (wymienić formację Ruchu Oporu, nazwę obozu lub więzienia, formację wrojskową oraz okoliczności, w których świadek zetknął się z otrzymującym(cą) oświadczenie i czasokres od — do): ..A..rmii...Kraj..Q”<T.e j...YJL..n.,.. B y d g o s z c z y ..o d - s t y c z n i a .. ł-9-4-5..r n a l e ż a ł ...do..m o j e j ..grupy...!.'...t r o j k a . " .. d z i a ł a j ą c e j n a ..t e r e n i - e E i e ł a w e k ... - ... -...

Wyżej wymieniony(a) posiadał(a) pseudonim... ’L.Einil_"... ... i pełnił(a) funkcję — brał(a) udział (w tej części opisuje się: przebieg służby i działalność w okresie bezpośredniego udziału w walkach wolnościowych, pełnioną funkcję, stopień wojskowy, w jakich był(a) oddziałach, grupach, placówkach, pod czyim dowództwem, kierownictwem, udział w akcjach bojowych i innych, w jakich miejscowościach, nazwa obozu itp. wszelkie

zmiany i czasokres od — do): JL..m.Q.jeg.Q...p o ż e n i ą ...u t w o r z y ł .. » t r ó j k ę " na t e r e n ie hy dg.oski.ch...w a r s z t a t ćw....k olejow y, ck..z,..żądaniem orowp dzenią akc.i i sa~b o - t a z o w e j ..x...udzi.elani&..pomocy..dlg...pracuj ą.cy..ch... tam.jeńców.. i in t e r n o w a

nych;..-D zia ła ln ość..t a..pr ow adz on-a kył a ..aż do wy zv; o 1 e n i ą . - ..miast a .

U w/w-~ zna-j-oow-ai s 1 ę--magazyn--pr zerzu-towy środków opatrunkowych, leków i'*Ka5iun.x.c.3..l... ..jr,o..~wy.z.w-ol..eniu...t...j..,..2 b..s t y c z n i a ... 1945 00.. .Kg s.p.er owić z Mi e-

■ez^si-aw--o-e]a-o-tni-G-s-o— ra-s-ein-..ae—in;aą~ws-tą.pił.w..s.zere.^o..44...Q.,...w.-Koais ą r i a - c l£ ItSieiąwki,, a...p.g.g.n.i..e j ...y/l.gg.M_.iQo0Ż...r0 .kH z o s t a ł - powołany do służb y v r y 0.1 Picu .lu d o w y m -S ^ k p .ia U ti,C ,ersica * . _ . .

—świadek—jest—członkiem ZBomD; pawiTrren"wpisać numer legitymacji członkow

skiej ...-3.7.1 S/B y wydanej przez Zarząd Wojewódzki w ... ...Bydg.OSZ c z y ... ...

W ła s n o r ę c z n o ś ć p o d p is u s t w ie r d z a s ię: P r a w d z iw o ś ć p o w y ż s z y c h d a n y c h

" % X . s t w ie r d z a n i/ w ła s n o r ę c z n y m y o p p is e m

/ / i? A \ .

(p ie c z ę ć i p o d p is o d p o w ie d n ic h w ła d z / . £ / % ; \ ( N a z w i s k o 7 i m i ę ^ t o p i e ń / w o j s k o w y , lu b Z a fz ą d u Z B o W I D ) ■ ' ^ ; ' I ' 1; ‘‘ vy f u n k c ja , s ta m w is fk o )

• on i';ov.'ak s x . B i e r ż o ^ t— clxi U ..Kryf” Targowa W-z. ⁶⁰⁶/⁷⁵, n. ssc ooo. odznaczona J"rzyżera ¥ i r i u t i Mi l i t a r i9

(10)

^

10

(11)

f

11

(12)

W

12

(13)

I

13

(14)

w

14

(15)

u

15

(16)

N

16

(17)

1x

17

(18)

Bydgoszczy NO"AK Leon p ; j " Z b y c h ’* •

kierownik grapy /*£ a t a ku ją cej p o s - t . P o l i c j i nieoi przy al.ChodiieT.iqza / B i e l a k i / w dnia wyzwolenie B v i " 0 3 z c 3 T ._{V O} _*>

e l .L .iio w a k s y r n . ,T- l r' l

18

(19)

.

19

(20)

NOWAK Leon ps# " Z b y s z e k ” u r o d ź.

k - d t r e j * B i e l a w k i - Bydgoszcz ó r r . 4 C X ^ M

Wykaz odznaczeń " J a r y ” - Michała

^ C t o o t T J ^

"e

20

(21)

|

21

(22)

N

22

(23)

ZE SK AN OW AN E

23