D ¹¿enie do zdobycia i powiêkszenia presti¿u, czyli pozycji w hierarchii spo³ecznej, z punktu widzenia wp³ywu i spo-

D ¹¿enie do zdobycia i powiêkszenia presti¿u, czyli pozycji w hierarchii spo³ecznej, z punktu widzenia wp³ywu i spo-

³ecznego powa¿ania, by³o – i jest nadal – realizowane przy u¿y- ciu zabiegów bardzo urozmaiconych. Artyku³ przedstawia wy- rywkowo i skrótowo przyk³ady budowli i za³o¿eñ urbanistycz- nych s³u¿¹cych uzyskaniu presti¿u przez wystêpuj¹ce jako in- westorzy osoby, a tak¿e przez grupy spo³eczne i korporacje.

W odniesieniu do budowli najdawniejszych z regu³y, zaœ do obiektów wspó³czesnych czêsto – brak udokumentowanych do- wodów intencji inwestorów, mo¿na jednak bez nadmiernego ryzyka za³o¿yæ takie intencje na podstawie elementów tych bu- dowli, które przecie¿ od czasów najdawniejszych nie tylko za- spokaja³y potrzeby funkcjonalne, lecz tak¿e zwraca³y uwagê swymi (czasem zaskakuj¹cymi) rozmiarami, formami i nieco- dziennymi rozwi¹zaniami technicznymi.

Jako przyk³ad mog¹ s³u¿yæ megalityczne krêgi i aleje ka- mienne. Zespo³om tym przypisuje siê funkcje sakralne, sepul-

kralne i astronomiczne, s¹ one jednak równie¿ œwiadectwem zdolnoœci przywódczych i organizatorskich swych inicjatorów.

Pojawienie siê na polach po³udniowej Anglii, Bretanii, Malty, czy naszych Kaszub tych niecodziennych akcentów krajobra- zowych musia³o budziæ wœród ludnoœci rodzimej i wêdrowców podziw dla potêgi i pomys³owoœci sponsorów, zapewne przy- wódców, czy te¿ kap³anów.

Zachowa³y siê Ÿród³a pisane odnosz¹ce siê do budowy na krawêdzi pustyni wielkich piramid, w tym uwa¿anej za najs³yn- niejsz¹ budowlê wszystkich czasów, piramidy w Gizie, jedyne- go zachowanego dot¹d z „siedmiu cudów œwiata”. Te nieco- dzienne konstrukcje mia³y zapewniæ faraonom wieczne ¿ycie

Architektura jako narzêdzie zyskiwania presti¿u

pozagrobowe i potwierdziæ ich potêgê na tym œwiecie.

Innym z „cudów œwiata” by³o mauzoleum w Halikarnasie w Ma³ej Azji, zbudowane w IV w. p.n.e. jako grobowiec Mau- zolosa, w³adcy Karu i Licji. Wspania³e dzie³o najwybitniejszych ówczesnych architektów i rzeŸbiarzy zosta³o zburzone doszczêt- nie i nawet nie zachowa³y siê jego rysunki, st¹d rozbie¿ne re- konstrukcje rysunkowe. Monument sta³ siê jednak wzorcem dla wielu póŸniejszych budowli nazywanych mauzoleami, W ten sposób imiê Mauzolosa przesz³o do historii, co mo¿na uznaæ za wy¿sz¹ formê presti¿u.

Specjaln¹ pozycjê w historii kultury uzyska³ zajmuj¹cy po- wierzchniê ok. 100 km

(!) kompleks architektoniczny w Ang- kor, zbudowany przez królów khmerskich jako zespó³ œwi¹tyn- no-sepulkralny. Król–astronom Surjawaraan II w XII w. wska- za³ le¿¹c¹ w centrum za³o¿enia œwi¹tyniê Angkor Wat jako miej- sce swego wiecznego spoczynku. Angkor by³ dwukrotnie opusz- czany i poch³aniany przez d¿unglê. Jako pomnik kultury o zna- czeniu œwiatowym zosta³ objêty opiek¹ UNESCO. Œwi¹tynie i pa³ace Angkor by³y na przemian s³awione i zapominane, obec- Kr¹g kamienny Stonehenge (Anglia)

Przekrój piramidy w Gizie

Domyœlny wygl¹d mauzoleum w Halikarnasie

Fragment za³o¿enia œwi¹tynnego w Angkor

nie s¹ wyj¹tkowo wysoko cenione, ale imiona dwunastu kolej- nych królów khmerskich s¹ znane tylko niektórym historykom tego regionu. Sic transit...

Wspó³czesnym gigantycznym zespo³em tego typu jest wy- kuta w ska³ach kastylijskiej Sierra de Guadarrama podziemna bazylika o d³ugoœci 250 m z grobowcem genera³a Franco i z ka- takumbami zawieraj¹cymi tysi¹ce grobów anonimowych ¿o³- nierzy poleg³ych w hiszpañskiej wojnie domowej. ¯elbetowo- kamienny krzy¿ o wysokoœci 150 m wznosz¹cy siê nad bazyli- k¹ imponuje swymi rozmiarami, nie równowa¿y jednak ponu- rego nastroju bazyliki. Ta œwi¹tynia w Valle de los Caidos (Do- lina Poleg³ych) jest czêsto uwa¿ana nie tyle za symbol pojedna- nia, ile triumfalizmu i za d¹¿noœæ dyktatora do pomno¿enia pre- sti¿u.

Ewidentnymi przyk³adami wielkich i ozdobnych gmachów s³u¿¹cych nie tylko swoim podstawowym funkcjom, lecz tak¿e szlachetnemu zaspokajaniu ambicji fundatorów, s¹ budowle sakralne ró¿nych wyznañ, jak 6-piêtrowy zigurat w Ur, wielkie

œwi¹tynie greckie, rzymskie i chrzeœcijañskie budowane w ci¹- gu przesz³o dwu tysiêcy lat. Uzasadnione ambicje sponsorów znajdowa³y odbicie w zapisach na tablicach pami¹tkowych do- kumentach erekcyjnych, a tak¿e na tysi¹cach obrazów koœciel- nych przedstawiaj¹cych fundatorów i ich rodziny klêcz¹ce przed patronami koœcio³ów. O presti¿u wiary, ale i o randze fundato- rów œwiadczy³y rozmiary koœcio³ów; wysokoœæ wie¿ stawa³a siê przedmiotem rywalizacji miêdzy w³adzami koœcielnymi i ra- dami miejskimi.

Czasem ambicje mo¿nych tego œwiata wyra¿a³y siê w spo- sób zadziwiaj¹cy. Król hiszpañski Filip II poleci³ u schy³ku XVI w. zbudowaæ w Escorialu na stokach Guadarramy gigantyczny gmach maj¹cy byæ równoczeœnie klasztorem, pa³acem i pante- onem królewskim o monstrualnych rozmiarach (ponad 3 ha za- budowanej powierzchni, 16 dziedziñców, 300 sal, 2700 okien).

Filip, który zajmowa³ w tym klasztorze-pa³acu tylko jedn¹ skromnie urz¹dzon¹ celê, z której rz¹dzi³ potê¿nymi bogatym imperium, byæ mo¿e nie stara³ siê o pomno¿enie swej popular- noœci, ale z pewnoœci¹ budowla tego rodzaju jest powszechnie

odbierana jako manifestacja presti¿u królewskiego, a równo- czeœnie jako specyficzny przyk³ad pokory chrzeœcijañskiej.

Interesuj¹ce badania mogliby przeprowadziæ socjologowie i psychologowie spo³eczni na temat opinii obudowanej obec- nie gigantycznej bazylice w Licheniu, kontrastuj¹cej nie tylko z polskim bieda-budownictwem, ale i aktualnymi potrzebami i mo¿liwoœciami inwestycyjnymi Koœcio³a. Setki niezakoñczo- nych i prymitywnie wyposa¿onych budynków sakralnych prze- mawiaj¹ przeciw takim spektakularnym zamierzeniom, ale wie- my, ¿e wspania³e koœcio³y wchodz¹ce do skarbca dorobku kul- turowego ludzkoœci wznoszono w równie trudnych, a mo¿e trud- niejszych czasach. Czy jednak Licheñ trafi do tego skarbca?

Pomniki z natury rzeczy nie spe³niaj¹ na ogó³ funkcji u¿yt- kowych: s¹ zazwyczaj manifestacj¹ rzeczywistej lub wyimagi- nowanej wspania³oœci w³adców, wodzów i prominentów ró¿ne- go rodzaju, a tak¿e s³u¿¹ upamiêtnieniu wa¿nych wydarzeñ.

Wspomnijmy tu o rzymskiej kolumnie Trajana s³awi¹cej zwy- ciêstwa tego cesarza nad Dakami i wyniszczenie tego ludu. Iro- niczny grymas historii sprawi³, ¿e po czternastu wiekach postaæ dumnego imperatora ust¹pi³a miejsca pos¹gowi œw. Piotra, za- mêczonego przez machinê Cesarstwa Rzymskiego.

Rzymskie ³uki triumfalne stanowi³y swoist¹ odmianê pomni- ków, chocia¿ mia³y kszta³t bramy. Obie formy pomników – ko- lumny z pos¹gami i ³uki triumfalne – by³y nadzwyczaj trwa³e, powtarzano je wielokrotnie na wszystkich kontynentach. Ostat- ni¹ na szczêœcie niezrealizowan¹ budowl¹ tego typu mia³ byæ

Klasztor – pa³ac w Escorialu

Romañska katedra w Wormacji – imponuj¹ce rozmiary, powœci¹gliwa

dekoracja

Dynamiczna kompozycja koœcio³a S. Lorenzo w Turynie – widoczne d¹¿enie

do ozdobnoœci detalu

Kolumna Trajana w Rzymie – rekonstrukcja widoku w czasie

Cesarstwa Rzymskiego

neohistoryczny ³uk triumfalny w Berlinie, s³awi¹cy wygran¹ in spe przez Niemcy II wojnê œwiatow¹. £uk (którego szkic Führer osobiœcie narysowa³) mia³ mieæ 120 metrów wysokoœci, dok³ad- nie 8 razy wiêcej ni¿ ³uk Tytusa.

Niektóre pomniki zyska³y s³awê doœæ dwuznaczn¹. „O³tarz Ojczyzny”, ogromna, przesadnie ozdobna budowla ustawiona na poprzek min Forum Romanum, czy symbolizuj¹cy niemiec- k¹ butê Pomnik Bitwy Narodów w Lipsku s¹ s³awne nie tyle ze wzglêdu na swe wartoœci artystyczne, ile rozmiary.

Najdawniejsze monumentalne wielofunkcyjne budynki u¿y- tecznoœci publicznej, rzymskie termy cesarskie mieœci³y nie tylko bogaty zestaw basenów, natrysków i sal æwiczebnych, lecz tak-

¿e doskonale wyposa¿one nimfea, sale biesiadne, teatry, biblio-

teki, promenady, galerie ze sklepami itd. By³y to budz¹ce dot¹d podziw monumentalne objawy wielkoœci Imperium Romanum, lecz tak¿e dowody ³askawoœci dbaj¹cych o popularnoœæ cesa- rzy, którzy termom nadawali swe imiona.

Ratusze ju¿ od wczesnego œredniowiecza demonstrowa³y dumê i bogactwo spo³ecznoœci mieszczañskich; na szczêœcie zazwyczaj odbywa³o siê to bez naruszenia zasad taktuj estety- ki. Ogl¹daj¹c Ratusz G³ównomiejski w Gdañsku podziwiamy jego wspania³e proporcje i doskona³e zharmonizowanie form renesansowych z gotyckimi, nie zwracaj¹c uwagi na to, ¿e gór- na czêœæ wschodniej, reprezentacyjnej fasady Ratusza jest ni- czym innym, jak parawanem dekoracyjnym, za którym kryje siê wysokie, ale ciasne i nie maj¹ce znaczenia funkcjonalnego poddasze. Podobny zabieg zastosowali budowniczowie ratusza w Stralsundzie, gdzie elewacja jest a¿urowa i nie kryje swego

„parawanowego” charakteru. Lwia czêœæ podziwiaj¹cych te ra- tusze nie zwraca zapewne uwagi na sposób, w jaki uzyskano tak wspania³e efekty.

Termy Karakalli w Rzymie – zadziwiaj¹ce rozmiary i bogactwo form

£uk Konstantyna w Rzymie – jeden z licznych przyk³adów

³uków tryumfalnych

Tak¿e budowle obronne ozdabiano elementami niemilitarnymi

(zamek Karlstein)

Jest rzecz¹ interesuj¹c¹ ¿e od- grywaj¹ce szczególn¹ rolê funk- cjonaln¹ budowle obronne, od których zale¿a³o przecie¿ ¿ycie mieszkañców zamków czy miast, równie¿ bywa³y bogato ozdabia- ne i uzupe³niane nadbudowami nie maj¹cymi ¿adnego wp³ywu na walory militarne obiektów, ale

œwiadcz¹ce o presti¿u w³adców, czy rad miejskich. Przyk³adów jest bardzo wiele – ograniczmy siê tu do jednego z zamków œrednio- wiecznych i do tak bliskiej nam budowli – Wielkiej Zbrojowni, która by³a magazynem broni i prochu strzelniczego, ale mia³a równie¿ œwiadczyæ o pozycji Gdañska.

Funkcj¹ pa³aców by³o nie tyl- ko spe³nianie u¿ytkowych wyma- gañ ich w³aœcicieli; imponowanie bogactwem, ba, przepychem tych budowli i towarzysz¹cych im ogrodów by³o funkcj¹ immanent- n¹. Tysi¹ce przyk³adów z ca³ego

œwiata œwiadcz¹ o tej prawid³o- woœci. Obyczaje magnatów usi³o- wali naœladowaæ tak¿e patrycjusze. W Gdañsku zamiast pa³a- ców miejskich charakterystycznych dla Wiednia, Pragi, War- szawy, czy Wroc³awia, mamy wielkie domy mieszczañskie, nie tak rozleg³e, jak pa³ace, ale równe im pod wzglêdem miejskie- go przepychu, a artystycznie niejednokrotnie lepsze. Jak¿e da- leko XIX-wiecznym i wspó³czesnym pa³acykom i willom do ich historycznych prototypów!

Interesuj¹cym zjawiskiem by³ i jest nadal wyœcig o miano najwy¿szego wie¿owca, który trwa od czasów najdawniejszych, od budowy biblijnej ceglanej Wie¿y Babel poprzez 305–me- trow¹ stalow¹ Wie¿ê Eiffla, 331-metrowy Empire State Buil- ding w Nowym Jorku (wraz z anten¹ telewizyjn¹ 448 m) a¿ do wie¿owca Petronas Tower w Kuala Lumpur (452 m). W Toron- to zbudowano niedawno 555-metrow¹ wie¿ê telewizyjn¹ CN- Tower. Wspó³zawodnictwo trwa, a jego si³¹ napêdow¹ s¹ zro- zumia³e ambicje inwestorów, jak i architektów wraz z konstruk- torami. Szkoda tylko, ¿e opiniotwórcze œrodki przekazu dopin- guj¹ce uczestników wspó³zawodnictwa niemal nie zwracaj¹ uwagi na urbanistyczne uwarunkowania tego wyœcigu które

mo¿na okreœliæ jako paranoiczne (np. kontrast miêdzy niesko- ordynowan¹ zabudow¹ Manhattanu i sensownym, ale maj¹cym niewielkie szanse na realizacjê zagospodarowaniem wyspy Welfare Island).

Niestety, sposób zabudowy Manhattanu rozpowszechnia siê czêsto w formie pastiszu, a nawet parodii, na ca³ym œwiecie, nie wy³¹czaj¹c Gdañska.

Doskona³ych przyk³adów realizacji aspiracji inwestorów poszukuj¹cych sposobów zyskania, czy umocnienia ich presti-

¿u dostarczaj¹ nam dzieje urbanistyki, pocz¹wszy od budowy pompatycznych tras procesji i defilad w Babilonii, Asyrii czy Egipcie, poprzez egoistycznie rozpychaj¹ce siê ³okciami fora cesarskie w Rzymie, renesansowe “places royales” we Francji czy Hiszpanii i wielkie za³o¿enia barokowe a¿ po megalomañ- skie pomys³y urbanistyczne Stalina i Hitlera. Temat jest frapu- j¹cy i byæ mo¿e zostanie jeszcze poruszony na ³amach PISMA PG; obecnie wspomnijmy o koncepcji Hitlera przewiduj¹cej zbudowanie w Berlinie, po „ca³kowicie pewnym” zwyciêskim zakoñczeniu wojny, piêciokilometrowej alei z olbrzymi¹ neo- historyczn¹ kopulast¹ hal¹ zgromadzeñ, w której mog³oby zmie-

œciæ siê siedemnaœcie bazylik œw. Piotra. Œrednica kopu³y mia³a wynosiæ 250 metrów, a w okr¹g³ym otworze na jej szczycie o œrednicy 46 m mog³aby swobodnie zmieœciæ siê kopu³a rzym- skiego Panteonu. Kopulasta góra mia³a spoczywaæ na kwadra- towym granitowym klocu o boku 315 i wysokoœci 74 metrów.

Ca³kowita kubatura hali mia³a wynieœæ ponad 21 mln m3. Spe- er pisze, ¿e kiedy Hitler dowiedzia³ siê, ¿e równie¿ Zwi¹zek Sowiecki zamierza ku czci Lenina wnieœæ budowlê kongreso- w¹ o wysokoœci ponad 300 m, „bardzo siê zdenerwowa³”.

Ci¹gle trwa wyœcig o miano najwy¿szego budynku œwiata Patrycjuszowski Dom

Anielski w Gdañsku, specyficzna forma pa³acu

miejskiego

Fora cesarskie w Rzymie – przyk³ad nieskoordynowanego za³o¿enia

sk³adaj¹cego siê ze wspania³ych elementów

Podobne, chocia¿ nieco skromniejsze plany przygotowano dla 31 miast, wœród których by³y m.in. Gdañsk, Szczecin i Po- znañ. Hitler, oceniaj¹c plany dla Augsburga, poleci³ tamtejsze- mu gauleiterowi podwy¿szenie projektowanej wie¿y gmachu NSDAP tak, by przewy¿sza³a najwy¿sz¹ wie¿ê koœcieln¹ tego miasta o 20 m. Projektowany gmach partyjny w Gdañsku mia³ byæ wyposa¿ony w ok. stumetrow¹ wie¿ê, o kilkanaœcie me- trów wy¿sz¹ od Mariackiej.

Te œmieszne a zarazem przera¿aj¹ce przyk³ady wypaczeñ nie powinny doprowadzaæ do dyskredytowania od dawna znanych prób zyskiwania presti¿u tak¿e œrodkami architektonicznymi.

Tendencje te – przy zachowaniu rozs¹dnych proporcji i rezy- gnacji z dominacji formy nad treœci¹ budynków – mog¹ przy- czyniæ siê do podniesienia poziomu estetycznego budowli, co jest po¿¹dane, a nawet konieczne.

Wies³aw Gruszkowski Wydzia³ Architektury

„Niezbudowana megalomania” (Speer,): gigantyczna hala projektowana dla Berlina z polecenia Hitlera

W lutym tego roku Profesor obchodzi³ jubileusz swoich osiemdziesi¹tych urodzin. Jubilat urodzi³ siê 15 lutego 1920 roku we Lwowie w rodzinie inteligenckiej. Ojciec jego, Jan, by³ tam radc¹ w ówczesnej Izbie Kontroli. Maturê uzyska³ w 1938 roku we Lwowskim X Gimnazjum i Liceum im. Henry- ka Sienkiewicza i rozpocz¹³ studia na Wydziale Architektonicz- nym Politechniki Lwowskiej, na którym stu-

diowa³ do 1941 roku i zaliczy³ III rok stu- diów.

W okresie II wojny œwiatowej ju¿ w paŸ- dzierniku 1939 roku zosta³ zaprzysiê¿ony i bra³ udzia³ w pracach konspiracyjnej Harcer- skiej Organizacji Niepodleg³oœciowo-Woj- skowej (Szare Szeregi), afiliowanej przez ZWZ. Czas wojny dotyka go boleœnie: za dzia³alnoœæ konspiracyjn¹ z wyroku sowiec- kiego trybuna³u wojennego zostaje w Kijo- wie 16 stycznia 1941 roku rozstrzelany przez oddzia³ specjalny NKWD jego starszy brat Mieczys³aw. W koñcowym okresie zamiesz- kiwania w mieœcie swoich urodzin Jubilat pra- cowa³ w Energokombinacie Lwów, jako kie- rownik oddzia³u budowlanego (VII 1944-V 1945).

W czerwcu 1945 roku zosta³ przesiedlony ze sw¹ rodzin¹ do Gdañska. Zg³osi³ siê do pracy w Wydziale Technicznym Zarz¹- du Miejskiego, gdzie – jako kierownik referatu urbanistyki – bra³ udzia³ w prowadzonych przez ówczesnego wiceprezyden- ta miasta do spraw odbudowy prof. arch. W³adys³awa Czerne- go studiach nad projektami odbudowy œródmieœcia Gdañska (VII 1945 - VIII 1949). Równoczeœnie kontynuowa³ na Wydziale Architektury Politechniki Gdañskiej studia, które ukoñczy³ wy- konan¹ prac¹ dyplomow¹ na temat zabudowy Wyspy Spichrzów, uzyskuj¹c 16 lipca 1947 roku dyplom magistra in¿yniera archi- tekta.

Po studiach, równolegle ze sw¹ aktywnoœci¹ zawodow¹ ar- chitekta-urbanisty, podj¹³ pracê nauczyciela akademickiego w Katedrze Urbanistyki Politechniki Gdañskiej. Zatrudniony by³ na stanowisku asystenta (IX 1947 - VIII 1951), nastêpnie star- szego asystenta (XI 1952 -X 1953). Jako adiunkt prowadzi³ zajêcia na Podyplomowym Studium Urbanistyki (X 1953-II

PROFESOR WIES£AW GRUSZKOWSKI JUBILATEM

1973). Na sta³e zwi¹za³ siê z nasz¹ uczelni¹ w 1973 roku, kiedy zosta³ zatrudniony na stanowisku docenta (II 1973 - VIII 1989).

W roku 1976 uzyska³ w Politechnice Gdañskiej stopieñ na- ukowy doktora nauk technicznych w dyscyplinie architektury i urbanistyki na podstawie wykonanej i chronionej rozprawy za- tytu³owanej “Miasta idealne i plany teoretyczne miast – kryty- ka niektórych koncepcji”, której promotorem by³ prof. W³adys³aw Czerny. W rozprawie tej Autor zbada³ diametralnie ró¿ne koncepcje i modele teoretyczne przysz³ego osadnictwa miejskiego i przedstawi³ ich krytykê wed³ug oryginalnego systemu oceny spo³ecznych ce- lów rozwoju miast.

Tytu³ naukowy profesora, w uznaniu jego licznych osi¹gniêæ w teorii i praktyce planowa- nia przestrzennego, tak¿e w zakresie badañ hi- storycznych, oceny zniszczeñ i odbudowy Gdañska, otrzyma³ Jubilat w 1989 roku. Od te- go¿ to roku pracowa³ na stanowisku profesora nadzwyczajnego na Wydziale Architektury Po- litechniki Gdañskiej a¿ do przejœcia na emery- turê, co nie przerwa³o jednak jego aktywnoœci nauczyciela akademickiego. Profesor nadal prowadzi na zlece- nie wyk³ady, jest nadal czynnym promotorem rozpraw doktor- skich oraz recenzentem doktoratów i habilitacji.

Charakterystyczn¹ cech¹ aktywnoœci Wies³awa Gruszkow- skiego by³a i jest dalece rozwiniêta umiejêtnoœæ ³¹czenia dzia-

³alnoœci zawodowej architekta-urbanisty, autora licznych pla- nów przestrzennych i eksperta, z badaniami naukowymi, z na- uczaniem i kszta³ceniem kadr naukowych oraz z dzia³alnoœci¹ publicystyczn¹ organizacyjn¹ i stowarzyszeniow¹.

W swej dalszej dzia³alnoœci zawodowej pracowa³ w Miasto- projekcie-Gdañsk, kolejno na stanowiskach projektanta, star- szego projektanta i g³ównego urbanisty (IX 1949 – II 1955).

Tam powstaje przy jego autorstwie definitywna wersja planu

odbudowy gdañskiego G³ównego Miasta, któr¹ opracowa³ wraz

z arch. Romanem Hordyñskim. Nastêpnie przeszed³ do pracy

w Wojewódzkim Zarz¹dzie Architektoniczno-Budowlanym

Prez. WRN w Gdañsku i zosta³ powo³any na stanowisko g³ów-

nego architekta województwa (II 1955 - VIII 1958). Jak pisze

w jednym ze swych ¿yciorysów: „z tego stanowiska zosta³em zwolniony karnie za zatwierdzenie projektów koœcio³ów”, co by³o ponurym znakiem tamtych czasów. Podj¹³ zatem pracê w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Gdañsku, jako jej kierownik (XI 1958-II 1973), gdzie przy jego autorstwie zosta³ miêdzy innymi opracowany ogólny plan zagospodarowania przestrzennego Zespo³u Miejskiego Gdañsk-Gdynia (1962) i studium kierunkowe rozwoju Aglomeracji Gdañskiej (1973).

W wyniku przemian organizacyjnych pracowni planowania przestrzennego w naszym kraju, przeszed³ do pracy w Biurze Projektów Budownictwa Komunalnego w Gdañsku, jako kie- rownik oddzia³u i generalny projektant (IV 1973-XII 1975), a nastêpnie do Biura Planowania Przestrzennego w Gdañsku, równie¿ jako generalny projektant (I 1976-XII 1978), w któ- rym póŸniej by³ jeszcze doradc¹ naukowo-technicznym, zatrud- nionym na czêœci etatu (I 1979-VI 1979). Z prac powsta³ych przy jego wspó³autorstwie w tym okresie do wa¿niejszych na- le¿¹ nowa wersja planu g³ównego Miasta w Gdañsku (1973) i koncepcja rozwoju Aglomeracji Gdañskiej (1975). Tu odno- towaæ te¿ nale¿y autorstwo ponad 60 ekspertyz z dziedziny pla- nowania przestrzennego oraz jego autorskie konsultacje opra- cowania planów urbanistycznych dla Szczecina, Koszalina i Bydgoszczy.

Prace twórcze Wies³awa Gruszkowskiego z zakresu plano- wania urbanistycznego zyska³y wysokie uznanie w œrodowisku zawodowymi naukowym, czego wyrazem by³o wyró¿nienie go licznymi presti¿owymi nagrodami, miêdzy innymi Komitetu Budownictwa, Urbanistyki i Architektury (1962), Komitetu Nauki i Techniki (1966), Ministra Budownictwa i Przemys³u Materia³ów Budowlanych (1968 i 1969), Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Œrodowiska (1973 i 1975), jak równie¿

nadanie mu statusu twórcy przez Ministra Kultury i Sztuki (1980)

i ustanowienie rzeczoznawc¹ do spraw rewaloryzacji zabytko- wych za³o¿eñ urbanistycznych i zespo³ów architektonicznych.

W ci¹gu swej pracy zawodowej by³ i jest nadal cz³onkiem ró¿- nych gremiów opiniotwórczych, jak Wojewódzka Komisja Urbanistyczno-Architektoniczna w Gdañsku G³ówna Komisja Urbanistyczna w Warszawie oraz Komisja Rzeczoznawców przy Zarz¹dzie G³ównym Towarzystwa Urbanistów Polskich.

Zainteresowania naukowe Profesora skupiaj¹ siê na historii budowy miast, problemach ochrony i rewaloryzacji zabytko- wych struktur miejskich, na badaniu warunków rozwoju prze- strzennego aglomeracji gdañskiej. Prof. W. Gruszkowski bra³ czynny udzia³ w pracach badawczych, zlecanych mu przez ró¿- ne instytucje naukowe i gospodarki narodowej, a tak¿e rozwi- ja³ badania w³asne. Jest autorem i wspó³autorem blisko stu stu- diów i analiz naukowych, a tak¿e autorem kilkudziesiêciu ory- ginalnych publikacji naukowych w jêzyku polskim, angielskim i niemieckim.

Do najwa¿niejszych osi¹gniêæ twórczych Profesora mo¿na zaliczyæ dwa zbiory jego prac, które maj¹ zarówno charakter twórczy prac koncepcyjno-projektowych, jak i charakter twór- czych prac naukowo-badawczych, Pierwszym zbiorem s¹ stu- dia, analizy badawcze, rozwa¿ania teoretyczne, projekty urba- nistyczne i syntezy naukowe dotycz¹ce zabytkowych struktur Gdañska. Rozpoczyna go „Plan szczegó³owy G³ównego Mia- sta w Gdañsku”, zrealizowany i wykonany w zespole autorskim w latach 1952-53, a koñczy „Studium konserwatorsko-urbani- styczne œródmieœcia Gdañska” wykonane w zespole autorskim w 1985 r., z szeregiem publikacji wy³¹cznego autorstwa Profe- sora Gruszkowskiego. Problemy te s¹ omawiane w licznych jego referatach naukowych, wyg³aszanych miêdzy innymi na zapro- szenie zagranicznych uniwersytetów. Wymieniæ tu mo¿na miê- dzy innymi:

Prof. Wies³aw Gruszkowski w gronie pracowników Katedry Urbanistyki Wydzia³u Architektury PG

• „Der Wiederaufbau der zeratörten Jnnenstädte”– wyg³oszo- ny na konferencji „Beitrag der Technik” w Hochschule für Technik, Brema 1981 r.,

• „Riconstruzione della citte storiche della Polonia settentrio- nale” – wyg³oszony na polsko-w³oskim seminarium nauko- wym w Instytucie Architektury Uniwersytetu w Wenecji w 1985 r.,

• „Der Wiederaufbau der Rechststadt in Gdañsk aus der Sicht eines Städtebauers” – wyg³oszony na polsko-niemieckim sympozjum w Uniwersytecie Kaiserslautem w 1986 r.

Ocenê odbudowy powojennej Gdañska zawiera równie¿ opu- blikowany jego artyku³: Der Wiederaufbau von Danzig und das regionaie Bewußtsein (Odbudowa Gdañska a œwiadomoœæ re- gionalna), zamieszczony w Mare Balticum ‘99, w wydawnic- twie Ostsee – Akademie Lübeck – Travemünde, s. 19-23, a tak-

¿e jego referat: Die Indentifikation der Einwohner mit der wie- deraufgebaten Rechstadt, wyg³oszony na miêdzynarodowym sympozjum w Travemünde zorganizowanym przez Ostsee – Akademie 28 XI-4 XII 1999 r.

Na ogólnopolskim seminarium naukowym, zatytu³owanym,

„Miasto i jego to¿samoœæ. Problemy dziedzictwa i rozwoju – City and its Identity. Problems of Heritage and Development, zorganizowanym przez Zak³ad Historii Architektury i Konser- wacji Zabytków Wydz. Arch. PG 04.- 05. 03. 1998 r., Profesor wyg³osi³ referat: Postmodernizm na G³ównym Mieœcie?

Tocz¹ca siê w œrodkach masowego przekazu publiczna dys- kusja nad przysz³oœci¹ kszta³towania architektury Gdañska w obrêbie jego zabytkowego œródmieœcia ujawni³a potrzebê zajê- cia w niej stanowiska przez œrodowisko naukowe, czemu zosta-

³a poœwiêcona Miêdzynarodowa Konferencja Naukowa: Mia- sto historyczne w dialogu ze wspó³czesnoœci¹. The historic city in a dialog with the present day (Gdañsk, Ratusz Starego Mia- sta, 18-20.11. 1999 r.). W ustaleniu jej programu i jej organiza- cji wzi¹³ udzia³ równie¿ Profesor Gruszkowski a nadto przed- stawi³ na niej swój referat zatytu³owany: Oceny gdañskiej ar- chitektury wilhelmiñskiej w ci¹gu stulecia.

Drugim zbiorem prac Profesora s¹ studia, analizy badaw- cze, projekty urbanistyczne i syntezy naukowe dotycz¹ce kszta³- towania aglomeracji gdañskiej. Rozpoczyna go jego udzia³ au- torski w przygotowaniu „Ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego zespo³u portowo-miejskiego Gdañsk-Gdynia do roku 1980”, wykonanego w latach 1958-1962, a koñczy „Ana- liza mo¿liwoœci intensyfikacji zabudowy Dolnego Tarasu Aglo- meracji Gdañskiej”. Pewien etap tych prac zosta³ omówiony w publikacji prof. W. Gruszkowskiego pt. „Stan istniej¹cy aglo- meracji gdañskiej na tle dotychczasowego rozwoju” (w:) „Roz- wój wielkich aglomeracji miejskich w Polsce. 11 Aglomeracja Gdañska.” PWN, IPP Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1975. Swe syntetyczne rozwa¿ania nad kszta³towaniem aglo- meracji gdañskiej profesor og³asza tak¿e w szeregu wydawnictw zagranicznych. W swej pracy „City planing in the Gdañsk-Gdy- nia Conurbation” (w:) „City and Regional Planing in Poland”, wydanej przez Cornell University Press, New York, 1966 r., Profesor przedstawia tam dokumentacyjnie rozmiary zniszczeñ spowodowanych II wojn¹ œwiatow¹ i omawia g³ówne za³o¿e- nia odbudowy G³ównego Miasta wraz z jego bezprecedensow¹ i stanowi¹c¹ uznany w skali miêdzynarodowej przyk³ad, reali- zacj¹. Nastêpnie opisuje proces planowania przestrzennego aglomeracji gdañskiej. Profesor prowadzi³ te¿ badania nad ko- lizjami i konfliktami w gospodarce przestrzennej struktur miej- skich Polski Pó³nocnej, a tak¿e nad kszta³towaniem zabytko-

wych zespo³ów urbanistycznych i nad przystosowaniem ich do wspó³czesnych potrzeb, przy jednoczesnej ochronie wartoœci kulturowych tych zespo³ów.

Do ostatnich prac Profesora nale¿y jego znacz¹cy wk³ad przy opracowaniu monumentalnej publikacji ksi¹¿kowej, a miano- wicie pierwszej i drugiej czêœci IV tomu „Historia Gdañska”.

Przeprowadzone przez niego studia nad przemianami urbani- stycznymi i architektonicznymi Gdañska w okresie lat 1815- 1870, pozostaj¹cego w tym czasie w granicach pañstwa pru- skiego, oraz studia nad jego rozwojem przestrzennym w okre- sie lat 1871-1920, kiedy wchodzi³ w sk³ad Cesarstwa Niemiec- kiego i kiedy prze¿ywa³ I wojnê œwiatow¹, uwieñczone zosta³y

Ÿród³owo udokumentowan¹ publikacj¹ dwóch rozdzia³ów:

„Przemiany urbanistyczne i architektoniczne” (s. 12-17, czêœæ pierwsza, rozdz. I pkt. 2), i „Rozwój przestrzenny”, (s. 250- 267, czêœæ druga, rozdz. I, pkt. 2), (w:) Historia Gdañska, t. IV/

l: 1815-1920, oprac. zbiorowe pod redakcj¹ prof. Edmunda Cie-

œlaka‚ Instytut Historii PAN – Zak³ad Historii Gdañska i Dzie- jów Morskich Polski oraz Instytut Historii Uniwersytetu Gdañ- skiego, Wydawnictwo Lex, Sopot, 1998. Nastêpne studia nad kszta³towaniem architektury i urbanistyki Gdañska w okresie miêdzywojennym, kiedy by³ Wolnym Miastem, i w czasie II wojny œwiatowej po w³¹czeniu miasta do III Rzeszy (lata 1920- 1945) oraz studia nad rozmiarem zniszczeñ miasta w wyniku I³ wojny œwiatowej zaowocowa³y dwoma dalszymi, udokumen- towanymi Ÿród³owo rozdzia³ami: „Przemiany przestrzenne mia- sta” (s. l4-19) i „Zakres zniszczeñ organizmu miejskiego – stra- ty w zabytkach” (s. 337-351), (w:) Historia Gdañska t. IV/2, opublikowanymi w tym samym wydawnictwie w 1999 roku.

Profesor przez wiele lat prowadzi³ wyk³ady i æwiczenia z przedmiotu „Rozwój myœli urbanistycznej”, ucz¹c studentów architektury na IV i IX semestrze historii urbanistyki. Prowa- dzi³ równie¿ wyk³ady na Podyplomowym Studium Urbanistyki z zagadnieñ gospodarki przestrzennej miast i zagadnieñ reali- zacji planów urbanistycznych. Poza Politechnik¹ Gdañsk¹ Pro- fesor prowadzi³ wyk³ady zlecone na Wydziale Geografii oraz na Wydziale Ekonomiki Transportu Uniwersytetu Gdañskiego.

Jeszcze obecnie prowadzi zlecone wyk³ady dla grupy studen- tów IX semestru Wydzia³u Architektury uprofilowania urbani- stycznego, zatytu³owane: „Ochrona‚ konserwacja i rewalory- zacja miejskich struktur zabytkowych”. Jego wyk³ady prowa- dzone s¹ atrakcyjnie i ciesz¹ siê du¿ym powodzeniem wœród studentów.

Pod promotorstwem Profesora opracowano szereg rozpraw doktorskich: dr El¿bieta Szalewska w 1985 roku, dr Olga So- cha-Knapczyk równie¿ w 1985 roku, dr Tadeusz Medowski w 1988 roku, dr Jadwiga Kiernikiewicz-Wieczorkiewicz w 1994 roku, dr Helena Freino równie¿ w 1994 roku, dr Antoni Tarasz- kiewicz w 1995 roku i dr Wanda Laguna w 1999 roku.

¯ywy by³ i jest równie¿ udzia³ Profesora Gruszkowskiego

w recenzowaniu wielu prac doktorskich i habilitacyjnych wy-

konanych nie tylko na Politechnice Gdañskiej, ale tak¿e na in-

nych uczelniach, takich jak: Uniwersytet Gdañski. Politechnika

Krakowska, Politechnika Szczeciñska i Politechnika Warszaw-

ska. Prace studialne i badawcze rozwijane przez Profesora wp³y-

wa³y pozytywnie na grono jego najbli¿szych wspó³pracowni-

ków. Zawsze z uwag¹ by³y i s¹ wys³uchiwane jego pogl¹dy pod-

czas seminariów naukowych Katedry Urbanistyki. Wymierne

s¹ te¿ jego zas³ugi w rozwoju m³odej kadry naukowej podczas

przeprowadzania przewodów doktorskich na naszym Wydziale

Architektury. Zaliczyæ do nich nale¿y jego udzia³ w komisjach

egzaminów doktorskich oraz udzia³ w posiedzeniach Rady Wydzia³u podczas publicznych obron tych rozpraw doktorskich.

W latach 1978-1981 Profesor Gruszkowski pe³ni³ funkcjê zastêpcy dyrektora ds. naukowych Instytutu Architektury i Urba- nistyki na prawach Wydzia³u Politechniki Gdañskiej, od roku 1982 by³ prodziekanem ds. nauki Wydzia³u Architektury Poli- techniki Gdañskiej, a nastêpnie w latach 1985-1990 by³ dzieka- nem naszego Wydzia³u.

Aktywny by³ udzia³ Profesora w pracach szeregu instytucji o charakterze naukowym, miêdzy innymi takich jak Sekcja Urba- nistyki Komitetu Architektury i Urbanistyki PAN, Polski Ze- spó³ Ekspertów „Cz³owiek i œrodowisko” (UNESCO–MAB) przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk i International Socie- ty of City and Regional Planning (ISOCARP– Miêdzynarodo- we Stowarzyszenia Urbanistów). Tak¿e obecnie dzia³a w Ko- misji Kszta³towania Przestrzeni Polski Pó³nocnej przy Oddzia- le PAN w Gdañsku, jako jej wieloletni zastêpca przewodnicz¹- cego, jest te¿ cz³onkiem korespondentem Deutsche Akademie für Städtebau und Landesplanung (DASL – Niemiecka Akade- mia Urbanistyki i Planowania Krajowego). Czynnym by³ rów- nie¿ w stowarzyszeniach twórczych: od 1947 roku cz³onek Sto-

warzyszenia Architektów Polskich, w latach 1958-1964 przez dwie kadencje pe³ni³ funkcjê prezesa Oddzia³u Wybrze¿e SARP, a w latach 1969-1973 wchodzi³ w sk³ad Rady SARP, od 1970 roku wybierany jest do Kolegium Sêdziów Konkursowych SARP, od 1954 r. jest cz³onkiem Towarzystwa Urbanistów Pol- skich, w którym równie¿ przez dwie kadencje pe³ni³ funkcjê prezesa Oddzia³u TUP w Gdañsku, i wchodzi w sk³ad Komisji Kwalifikacyjnej Rzeczoznawców przy Zarz¹dzie G³ównym TUP. Otrzyma³ godnoœæ cz³onka honorowego TUP.

Za udzia³ w odbudowaniu Gdañska i za pracê naukowo-dy- daktyczn¹ oraz za aktywnoœæ spo³eczn¹ w TUP i SARP by³ wie- lokrotnie wyró¿niony i odznaczony (Z³oty Krzy¿ Zas³ugi, Krzy¿

Kawalerski i Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Ko- misji Edukacji Narodowej, ostatnio gdañski medal Ksiêcia Mœciwoja).

Ca³okszta³t dokonañ Profesora potwierdza jego venia legen- di i venia docendi, czyli inaczej jego uniwersyteckie prawa i realizowane powinnoœci nauczyciela akademickiego.

W dniu 18 lutego 2000 roku w szerokim gronie przyjació³ Profesora obchodziliœmy na Politechnice Gdañskiej 80. roczni- cê jego urodzin.

Wies³aw Anders

Wydzia³ Architektury