1
'
S P I S Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I Q,1m aL
9 o » . C l ' r j ę ^f f j ) ii
1/1. Relacja jc , -i. ^
I/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące .osoby relatora — -
I/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora
II. Materiały uzupełniające relację Je X M./ > A %
111/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora —
III/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. —
III/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) ___
III/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r. —^
III/5 - in n e ...---
IV. Korespondencja
V. Nazwiskowe karty informacyjne lC.
■
\" - ,
\ s-J
. ■ ■' >.:f‘ ^ ■ V v / ' - ■ -ś'.' : 'Ż
- , ... '
.. a
r M i.
# 'U ** -v Mi*• - ’-v
■
:
’
'
. .
■i/-"- VI. Fotografie QXy -U.
2
3
4
5
6
7
8
V Cysewski Emil Aleksander ps. Sokół (1915—
— 1983) dowódca oddziału partyzanckiego w latach okupacji, kołodziej ,
Wziął udział w kam panii wrześniowej, walcząc w szeregach Armii „Pom orze”
nad Bzurą w Puszczy Knyszyńskiej. Po zwolnieniu z obozu jenieckiego, w listo
padzie 1939 r., wró
cił do dom u — do C zarnina. Następnie skierowany został do
U rodził się 22 wrze
śnia 1915 r. w Koso- budach w powiecie chojnickim, syn Wła
dysława. Rzemieślni
czą szkołę zawodową jako kołodziej skoń
czył w Brusach.
przymusowej pracy w firmie „Paul Genschpantofel- macherei in K onitz” . Za patriotyczną postawę i odmowę podpisania niemieckiej listy narodowej (Volksliste) 12 września 1942 r. aresztowany i osa
dzony w więzieniu w G dańsku. Stąd 6 grudnia tegoż roku zdołał zbiec do lasu w powiecie chojnic
kim, gdzie w okolicy Czarniża i M ęcikała utworzył oddział partyzancki prowadzący działalność dywer
syjną i wywiadowczą. W chodził on w skład Tajnej Organizacji Wojskowej „G ry f Pom orski” .
W spomnienia z działalności w ruchu oporu opisał w książce pt. ,,Byl ta ki czas, kiedy las byl moim dom em ". Był aktywnym członkiem Związku Inw a
lidów Wojennych i ZBoW iD. W uznaniu zasług bojowych w latach wojny odznaczony został Krzy
żem Partyzanckim i Złotym Krzyżem Zasługi.
Zmarł w Chojnicach 26 m arca 1983 r.
K. C iech an o w sk i, P rzedm ow a ( d o :) C ysew ski E . A ., B y ł ta k i czas, k ied y las b y l m oim d om em , Z rzeszen ie K a s z u b s k o -P o m o rsk ie O d d zia ł w G d a ń s k u , 1972, s. 77.
B. P o m o rsk i, W spom nienia k a szu b sk ieg o p a rtyza n ta , „ L ite ry ” , 1973, n r 3(35).
O dznaczeni ko m b a ta n c i, „ G a z e ta P o m o r s k a ” , 16 X 1970, n r 246, s. 6.
W . K u lesza, M ó j o ku p a cyjn y lo s, „ P o m e r a n ia ” , R . X II, 1975, n r 5(64), s. 19— 22, (ta m że) n r 6(65), s. 22— 27.
W. K u lesza, Z m a r ł E m il C ysew ski p s. S o k ó ł, „ P o m e ra n ia ” 1983, n r 9 (125), s. 38-39.
9
M - 3 U / 9 5 # 1
N a z w i s k o i imie: C Y S E W S K I E M I L BIOGRAM:
C y s e w s k i Emil (1915-1983) U r . 22 w r z e ś n i a 1915 r. w K o z o b u d a c h [ K o s o b u d a c h ?] w d a w n y m p o w i e c i e C h o j n i c e . S y n W ł a d y s ł a w a i K a t a r z y n y z d .
Orzech. S z k o ł ę p o w s z e c h n a u k o ń c z y ć w K o s o b u d a c h , n a s t ę p n i e - u s w e g o o j c a - u c z y ł sie z a w o d u
k o ł o d z i e j a i u k o ń c z y ł r z e m i e ś l n i c z a s z k o ł ę z a w o d o w a w B r u s a c h . W 1938 r. z a w a r ł z w i ą z e k m a ł ż e ń s k i z M a r i a W a r s i ń s k a z C z a r n i ż a . W r o k u
1939 s ł u ż y ł w II p u ł k u s z w o l e ż e r ó w w
S t a r o g a r d z i e G d a ń s k i m . Bra ł u d z i a ł w w o j n i e o b r o n n e j . J e g o j e d n o s t k a z o s t a ł a r o z b i t a w o k o l i c a c h M i ń s k a M a z o w i e c k i e g o . W d r o d z e p o w r o t n e j do d o m u z o s t a ł i n t e r n o w a n y w
P a b i a n i c a c h . W d r u g i e j p o ł o w i e p a ź d z i e r n i k a z o s t a ł z w o l n i o n y . Do d o m u p o w r ó c i ł 4 l i s t o p a d a 1939 r. i r o z p o c z ą ł p r a c e w p r y w a t n e j c e g i e l n i w I g ł a c h k / C h o j n i c . P r z e p r a c o w a ł t a m rok. W m a r c u 1941 r. z o s t a ł p r z e z A r b e i t s a m t w y z n a c z o n y do p r a c y p r z y m u s o w e j u N i e m c a P a u l a G e n s c h a w C h o j n i c a c h .
N i e p o d p i s a ł n i e m i e c k i e j v o l k s l i s t y i z t e g o p o w o d u był s z y k a n o w a n y p r z e z p r a c o d a w c ę . 12 w r z e ś n i a 1942 r. z o s t a ł a r e s z t o w a n y za r z e k o m e p o d b u r z a n i e ludności p o l s k i e j p r z e c i w k o N i e m c o m . N a p o c z ą t k u w i e z i o n y b y ł w C h o j n i c a c h , s k a d u s i ł o w a ł zbiec, lecz u c i e c z k a nie p o w i o d ł a sie.
Z o s t a ł u j ę t y i o d t r a n s p o r t o w a n y d o w i e z i e n i a g d a ń s k i e g o na K a r n w a l l 7. W p o c z a t k a c h g r u d n i a
[przy k o ń c u l i s t o p a d a ?] 1942 r. z b i e g ł s t a m t ą d 1 u k r y w a ł sie n a j p i e r w w z a b u d o w a n i a c h w ł a s n e g o g o s p o d a r s t w a w C z a r n i ż u , a p ó ź n i e j (od 10
g r u d n i a 1942 r.) w z b u d o w a n y m p r z e z s i e b i e
b u n k r z e w p r y w a t n y m lesie J ó z e f a W e r e c h o w s k i e g o z C z a r n i ż a . W t y m c z a s i e n a w i a z a ł k o n t a k t z J a n e m G i e r s z e w s k i m z C h ł o p o w ó w . P o d k o n i e c s t y c z n i a 1943 r. d o s z ł o d o k o n t a k t u z
u k r y w a j a c y m sie r ó w n i e ż W ł a d y s ł a w e m K u l e s z a . Od 2 l utego 1943 r. p r z e b y w a l i r a z e m w lesie, b u d u j ą c w i ę k s z y b u n k i e r . O d t ą d d a t u j e sie
p o c z ą t e k g r u p y p a r t y z a n c k i e j . W m a r c u (w d r u g i e j p o ł o w i e l utego [?] - r e l a c j a w ł a s n a W. Kule s z y , nr M-33) d o ł ą c z y l i do n i c h F r a n c i s z e k C z a p i e w s k i i J ó z e f Z b l e w s k i (Józef Z b l e w s k i w m a j u [?] - r e l a c j a w ł a s n a W. K u l e s z y , nr M - 3 3 ) , w m a j u - S t a n i s ł a w K o z a i L e o n a r d K u l e s z a . R o z p o c z ę t o b u d o w ę w i ę k s z y c h b u n k r ó w . W m a j u 1943 r.
n a w i ą z a n o k o n t a k t z g r u p a b r a c i K o s i k o w s k i c h . k r e w n y c h l e ś n i c z e g o N a ł ę c z a z Ols z y n . 24 m a j a
1943 r. C y s e w s k i w r a z z K u l e s z a p o d p o r z ą d k o w a l i s w o j a g r u p ę "Gryfowi". 25 maja, w c z a s i e
u r o c z y s t e j m s z y ś w . , jej c z ł o n k o w i e z ł o ż y l i p r z y s i ę g ę o d e b r a n a p r z e z k s i ę d z a W o ł o s z y k a . K o m e n d e p o w i a t o w a r e p r e z e n t o w a ł A l o j z y
K i e d r o w i c z , p s . "Kruk". C y s e w s k i p r z y j ą ł
p s e u d o n i m " Sokół" i z o s t a ł d o w ó d c a grupy, jego z a s t ę p c a - W ł a d y s ł a w K u l e s z a , p s . "Świerk".
W c i ą g u lata 1943 r. o d d z i a ł c i ą g l e sie
10
c« a / £ / * 7 s / ć y / /
W c i ą g u lata 1943 r. o d d z i a ł c i ą g l e sie
p o w i ę k s z a / . L i c z y / 12 o s ó b p r z e b y w a j ą c y c h s t a l e w lesie i 11 o s ó b w s p o m a g a j ą c y c h (/acznicy, w yw i a d , z a o p a t r z e n i e ) . Z b u d o w a n o j e s z c z e t r z y b u n k r y .
W r o k u 1 9 4 3 / 4 4 oddzi a / , l i c z ą c y w ó w c z a s 10 osób, z i m o w a / w o b s z e r n y m b u n k r z e . W i o s n a 19 4 4 r. l i c z e b n o ś ć o d d z i a / u z m n i e j s z y / a sie. W k o ń c u g r u d n i a 194 4 r. o d d z i a / C y s e w s k i e g o p o / a c z y / sie z o d d z i a / a m i M a ń k i e w i c z a i C z a r n o w s k i e g o . 14 s t y c z n i a 1945 r. na s k u t e k u c i e c z k i j e d n e g o z p r z e b y w a j ą c y c h w o d d z i a l e , z b i e g / y c h z
W e h r m a c h t u , L o t y s z ó w g r u p a m u s i a / a sie
e w a k u o w a ć . G r u p y C y s e w s k i e g o i C z a r n o w s k i e g o nie d o z n a / y strat, n a t o m i a s t g r u p a M a ń k i e w i c z a - 5 o s ó b - z o s t a / a o k r ą ż o n a i z g i n e / a p o d C z a r n i ż e m .
W d r u g i e j p o / o w i e l utego 1945 r. g r u p a C y s e w s k i e g o (bez g r u p y C z a r n o w s k i e g o )
p o z o s t a w a Z a w b u n k r z e u s y t u o w a n y m w p r y w a t n y m lesie L e w i ń s k i e g o .
G r u p a C y s e w s k i e g o lic z y Z a o k o Z o 30 o s ó b [także infor m a c j a , że 62 osoby], z k t ó r y c h p o l e g Z o 11, i d z i a Z a / a w t r ó j k ą c i e C z e r s k - B r u s y -
C hojni c e .
N a l e ż e l i do niej m i e d z y innymi: W Z a d y s Z a w K u l e s z a , J ó z e f Z a k r z e w s k i [? - B.S.], J ó z e f Z b l e w s k i [? - W .K.], F r a n c i s z e k C z a p i e w s k i , S t a n i s Z a w Koza, E d m u n d G i e r s z e w s k i , A l f o n s
K o z i ń s k i , (Alfons W o z i ń s k i [?] - V I . K . , nr M -33) , L e o n a r d K u l e s z a , W a c Z a w H a p k a , J a n K n i d o n e k ,
(Jan K u l d a n e k [?] -W.K., nr t eczki M - 3 3 ) ,J ó z e f M i ę t k i , M a r i a n M a ń k i e w i c z , T e o f i l K u l e s z a , J a n K u l e s z a , p s . "Smuga", S t a n i s Z a w Pryba, J ó z e f R z e p i ń s k i , J ó z e f C i e m i ń s k i , J a n G i e r s z e w s k i , J a n K u l e s z a , p s . "Duży", W Z a d y s Z a w Siel s k i , L e o n C z a r t o w s k i , E d m u n d K l i n k o s z , dw a j Łoty s z e .
G r u p a d z i a Z a Z a w r e j o n i e l e ś n y m O l s z y n y i G i e Z d o ń p r z y p o m o c y l e ś n i c z y c h N o r b e r t a M y s z k i i N a Z e c z a .
O d d z i a Z p r z e t r w a Z d o 4 m a r c a 1945 r., k i e d y to z o s t a Z r o z b r o j o n y i i n t e r n o w a n y p r z e z NKWD.
W y w i a d o d d z i a / u " S o k o Z a " p r z e t r w a / d o 25 l utego 1945 r., tj. d o c z a s u w k r o c z e n i a A r mii
R a d z i e c k i e j . C y s e w s k i p r z e z d w a t y g o d n i e by/
p r z e s / u c h i w a n y , n a s t e p n i e p r z e w i e z i o n y do o b o z u j e ń c ó w w D z i a / d o w i e , a p o t e m na Ural.
P o w r ó c i / s p o z a k r a j u d o p / e r o w g r u d n i u 1947 r. P o d k o n i e c lat s z e ś ć d z i e s i ą t y c h u z y s k a /
u p r a w n i e n i a k o m b a t a n c k i e . O s i a d / na s t a / e w P G R C h o j n a t y k / C h o j n i c .
Z m a r / 26 [22 ?] m a r c a 1983 r. Z o s t a / p o c h o w a n y w C h o j n i c a c h .
( Relacja W / a d y s / a w a Kule s z y )
(Relacja W / a d y s / a w a K u l e s z y - t e c z k a nr M-33) (Zob. r e l a c j a W / a d y s / a w a K u l e s z y w t e c z c e o s o b o w e j M a r i i C y s e w s k i e j - nr K-506)
(Wg r e l a c j i W / a d y s / a w a K u l e s z y - t e c z k a nr M-48, s. 10,11 - i n f o r m a c j a w t e c z c e o s o b o w e j )
( Relacja W / a d y s / a w a K u l e s z y - w t e c z c e J ó z e f a
11
M i e t k i e g o , nr M - 5 0 5 / 1 1 4 0 )
(Relacja W ł a d y s ł a w a K u l e s z y - w t e c z c e M a r i a n a M a ń k i e w i c z a , nr M - 5 3 1 / 1 1 6 9 )
(K. C i e c h a n o w s k i : [?], s. 1 8 8 - 1 8 9 - i n f o r m a c j a w t e c z c e o s o b owej)
(W. K u l e s z a : Był taki czas, k i e d y las był m o i m d o m e m - i n f o r m a c j a w t e c z c e o s o b o w e j )
( P o m e r a n i a 1983 nr 9 - i n f o r m a c j a w t e c z c e o s o b o w e j )
( S z c z ę s n y B . : O r g a n i z a c j a r u c h u o p o r u w p o w i e c i e c h o j n i c k i m w l atach 193 9 - 1 9 4 5 , s. 36, 40.
Z e s z y t y C h o j n i c k i e N r 3) [Czy m o w a o t y m s a m y m E m i l u C y s e w s k i m ? Jeśli nie, to u s u n ą ć ze s ł ó w k l u c z o w y c h : Birtczyk H e n r y k - A.S.]
12
13
tCl Im, K,0-V-i Ci •/'-C4tltX^} ^ U & fe jó C ^ .fwV\A^ifeyvwc <> i v
f— •- o , | f . i | Q ,. vy r - (1
7 v I w s-J j,Vv-<,v. ^ C*CLt ^2. c Lvvv;-■ ~ c ■
i i
jwojenne dramaty członków „Gryfa Pomorskiego”
[>1v.^C
^-r'W -
' jL t(> tC' l . u,.
hy,
WnW- ■łiw?,
Konrad Ciechanowski
Pomorza O da Asie!* od drugiej połowy 1944 ?®ku stawało s?ę sapieczero liemieckiego frontu wschodniego M iało to sgromny wpływ wa pobiel uch oporu iws tyra terania. Wzmogła sif dqżan!« policjS niamieckiej do jacyfikccj! tego rucha, a iwłaszcza działań partyzanckich. W tym cd u jziałania policyjna sostały wsparta siłami wojskowymi w formie specjal
nych oddziałów występujących pod nazwą Jagdkcmmando.
Oddziały takia zostały rozlokowana prawie wa wszystkich większych wsiach na całym Pomorzu Gdańskim. Przeprowadzano przeczesywanie la sów, dążąc do likwidacji oddziałów partyzanckich. W o b ec ludności pols-
<iej podejrzanej o udzielanie pomocy partyzantom lub okazywanie im sym patii zastosowano okrutny terror.
Tymczasem stawało się coraz bardziej oczywista, że Pomorze G d ań s
kie zostanie w najbliższym czasie wyzwolone spod okupacji niemieckiej srzez Armię Radziecką. Oznaczało to jednocześni® ustanowienie władzy Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Powstał więc probiem poli
tycznego ustosunkowania się konspiracyjnych organizacji Pomorza G d a ń skiego do 3ytuacji politycznej, którą co prawda przewidywano, aie nie mi a no wypracowanej na taka ewentualność koncepcji politycznej.
Augustyn W esiphal usiłują odbudować organizację, szCzególrfle nawiązać kon
takty z terenowymi ogniwa
mi „G ryfa” , zwłaszcza .z od
działami partyzanckim!. Za
równo on, jak ! reszta or
ganizacji w dalszym ciągu uznają legalność emigracyj
nego rzqdu polskiego w Londynie. Z d ru g ej jed
nak strony ocenśa real
nie wytworzona sytuacją S wynikłe z niej kon
sekwencje polityczne. Czu
ją c się odpowiedzialnym za członków organizacji, w yda
l i stycznia 1945 roku te
renowym i dowódcom od działów partyzanckich T O W
„G ryf Pomorski” rozkaz, w którym poleca zwiększyć wy- okupantem.
szczególnie tru
dnej sytuacji znalazło się kie
rownictwo T O W
„G ry f Pomor
ski” . Po śmierci marca 1944 r. głównego ożyciela i faktycznego kie vnika T O W „G ryf Ponyor-
" — Józefa Dombka, na ile tej organizacji siana!
gustyn W estphai, od wio-
1 1943 roku wiceprezes ay Naczelnej T O W „Gryf morski” . W kwietniu 1 mct- 1944 roku gestapo zdoła- aresztować wielu innych słowych działaczy „G ryfa
morskiego", w tym kiero- je „ st cznia 1945
„k a oddziału administracji w t!(im komendantom morządowej mgr. . Jana
ałego, utrzymującego z ra- enia kierownictwa organl- cji kontakty z Okręgową
; leg a turą Rządu, pełniące- ^ w WQ|ce z obowiązki komendanta
iczelnego Aleksandra Aren- <> Atakować drobne oddziały a, który przed aresztowa- Wehrmachtu, niszczyć tory ko em sfinalizował akces
Po wkroczeniu Armii R a
dzieckiej rozkaz nakazywał współpracę z oddziałami ra
dzieckimi w walce „z bandą hitlerowską aż do ostateczne go zwycięstwa” . Po zakończę hiu działań w danym regio
nie rozkaz polecał gryfow- com organizować oddziały mi-Jicji, by ochraniać obiekty i majątek państwowy oraz za pewnie porządek | bezpie
czeństwo, a także włączać się do odbudowy polskiej adm i
nistracji. W zakończeniu roz kaz podkreśla, że wszystką broń posiadaną prze* gryfów ców w ie ż y zdać władzom polskim.
?ryfa Pomorskiego” do AK, :ona Kleinschmidta - kie- wnika kontrwywiadu T O W 3rVf Pomorski" oraz wielu nych terenowych aktywl- ów tei orąanizacii.
lejowe, utrudniając w sposób przerzuty oddziałów
Gryfowcy w pełni podpo
rządkowali się temu' rozka
zowi. Oddziały partyzanckie w możliwym zakresie wzma
gały aktywność bojowa. Zda
rzały się przypadki, że w ał
czyli dosłownie do ostatniej kropli krwi. Tuż przed wyżwo leniem, grupa partyzantów ten „G ry fa " zaatakowana została 6 marca 1945 r. w rejonie niemieckich, zrywać linie te- Sulicic (gm. Krokowa) przez lefoniczrve, nie dopuszczać żandarmerię f Jagdkommando.
do wywożenia przez okupain- Stawiła zdeterminowany a- ta majątku polskiego. pór. Polegli u progu woino-
ści wszyscy, razem ze swym
dowódcą bos matem Alfon
sem Jsk ą, zadając straty Niemcom.
Po wycofaniu się oddzia
łów niemieckich i wkrocze
niu Armii Radzieckiej gry
fowcy żywiołowo przystępo
w ali do odbudowywania pol
skiej administracji i służb publicznych. Przybywające za fronten; grupy operacyj
ne M O i administracji ipo- tykały w poszczególnych miej scowościach w wielu przy
padkach ju i zorganizowane i działające przy akceptacji radzieckich władz wojsko
wych posterunki milicji, u- rzęduiących wójtów, sołty
sów itp.
S
YT U A C JA jednak niekiedy już po kilku dniach radykalnie zir*'eniiala s ę. Znane są przypadki, im kiedy gryfowcy ujawnili swą przynależność do konspiracyjnej organiza
cji, nawet przy pierwszych kontaktach zostali interno
wani. Następnie wywiezieni do obozów pracy w Związku Radzieckim. Trudno dziś bez szczegółowych bodań ustalić liczbę zatrzymanych, a n a
stępnie wywiezionych do o- bozów w ZSRR członków T O W „G ryf Pomorski” .
Piszący dziś na ten temat stwierdzają, że aresztowano przede wszystkim-_ Polaków wpisanych na niemiecką li
stę narodowościową. Rzeczy
wiście, wśród aresztowanych przeważali ci ostatni. W y n i
kało to jednak zdaje się z faktu, że większość ludności polskiej na Pomorzu była wpisana na tę listę.
Nie w dając się w rozwa
żenia na temat rozmiarów i przyczyn ogólnych areszto
wań, które stanowią oddziel
ny temat, przedstawię trzy przykłady zatrzymania przez N K W D członków T O W „G ryf Pomorsk!" i zesłania ich do obozów w ZSRR.
W ostatnich dniach przed wyparciem przez oddziały ra
dzieckie wojsk niemieckich z rejonu ówczesnego powiatu kościersfciego i powiatu choj
nickiego, w oddziale .party
zanckim TOW „G ryf Po
morski” pod dowództwem Leona Kulasa, schronił się archiwista władz naczelnych
„G ry fa " (był on również członkiem sądu organizacji) Jan Gończ. Do wojny był se
kretarzem Zarządu Powiato
wego Związku Powstańców I W ojaków w Kościerzynie.
Zawodowo . pracował jako ajent procesowy. Do oddzia
łu przybył wraz z prowadzo
nym przez siebie archiwum
„G ry fa ” , w tym szczegółową kroniką działalności organi
zacji. W działalności kon
spiracyjnej uczestniczył od 'pierwszych dni okupacji hi
tlerowskiej. Początkowo w nie ustalonej organizacji, prawdopodobnie w utworzo
nych przed wojną gru
pach dywersyjno-zwiadow-
czych „G runw ald” . Następ- 14
lie od połowy 1941 roku vłqczył się do TO W „Gryf
’omo>ski” , przejmujqc funk- :ję archiwisty i kronikarza
>rqanizacji. W końcu 1942 oku występował także w kładzie sadu przy Radzie
■laczelnej „G ryfa Pomorskie- lo". W oddziale partyzanc- :im schronił się wraz z ca-, /m archiwum, które jednak
* zwiqzku z trudnościq prze- loszenla zakopał w rejonie jostomka.
Dzień przed wkroczeniem unnii Radzieckiej odłqczył ię od oddziału Leona Ku- 3sa. Dalsze Jego losy nie q znane. W idziano go tylko ilka dni później wśród are- ztowanych przez1 NKW D.
i/iadomó także, i e został /ywieziony do Grudziqdza, a astępnie do ZSRR, skad igdy już nie wrócił. Nie fiadomo natomiast, czy zo- tał aresztowany przypadko
wo, czy też może ujawnił ię. Nigdy tsż nie zostało dkryte 1 prowadzone przez iegó archiwum.
Podobny los spotkał por.
;z. inż. Grzegorza Wojew- kiego. Działalność konspira- yjnq podjął już w końcu 939 roku. Pełnił funkcję ko- lendanta wojskowego dzia- 3jqcej w Wejherowie orga- I izacji konspiracyjnej „Polska yje". W iipcu 1942 roku 'raz z kierownikiem pionu ywiinego’ tej organizacji — s. Józefem Bartlem zgłasza- 3 akces „Polska Żyje” do O W „G ryf Pomorski” . Po dwołaniu w lutym 1943 ro- u por. rez. Józefa Gierszew- kiego z funkcji komendan- 3 naczelnego T O W „Gryf omorski", został przez Ra- ę Naczelna „G ry fa " mia- owany na to stanowisko. W io]u 1943 roku idekorupłrS- any ukrywa ilę w , różnych
•jonach Pomorza. Najczę- :lej w Chełmży I w Mnisz- j k. Grudziqdza. W końcu
?43 roku przekazał swe o- owiqzki por. Aleksandrowi rendtowl.
Odnośnie Jego losów po skończeniu okupacji hitle- jwskiej; istniejq dwie wer-
|e. W edług jedne] został a- jsztowany w lutym 1945 ro- u w. Mniszku przez NKW D.
1iał tam swa ostatniq kon- pirqcyjnq melinę w czasie kup-acji niemieckiej. Na- tępnie prowadzony w ko- jrrinie aresztowanych Polek Polaków do obozu w Cie- Hanowie, zachorował na rtyawą biegunkę. Jego ro- irina otrzymała wkrótce po fojnie list od nieznanej o- oby z informacją, że zmarł oło Ciechanowa 28 lutego 945 roku.
Druga wersja nie przeczy
►kolicznościom jego śmierci, ile podważa jej termin. Tę i/ersję podaie jeden z czlon- :ów „G ryfa Pomorskiego” , nieszkający do wojny i w :zasie wojny w Luzinie. Au- or tej wersji został areszto- vany w połowie marca 1945 oku I uwięziony w ad hoc :organizowanym areszcie w jiwnicach jednego z zabudo
wań gospodarstwa. Areszto
wało g o 'N K W D w Robako- wie (ówczesny powiat W e j
herowo). Wśród przebywajq-.
cych tam aresztowanych Po
laków przebywał także Inż.
Grzegorz Wojewski. Znali się już przed wojna. Pozna
li się i wymienili kilka zdaw- ;
■kowych informacji. Następ
nego dnia inż. Grzegorz W o jewski wraz z kilkoma łnny- ' mi Polakami został zabrany.
Jak /się później dowiedział autor tej wersji, grupa ta zo
stała ptawdopodoljnie skie
rowana do więzienia w Wejherowie. Jednak dalszych losów inż. Grzegorza Woje- wskiego nie zna, poza tym, że nigdy nie <vrócił do d o
mu. Możliwe, że por. rez.
inż. Grzegorz Wojewski o- puścił Mniszek jeszcze przed wkroczeniem na tomten te
ren Armii Radzieckiej I przy/
był w rejon Wejherowa. Tu natomiast został aresztowany przez N K W D przed skontak
towaniem się z rodzina. N a stępnie transportowany przez więzienie w Wejherowie do obozu Wx Ciechanowie — zmarł w drodze. W tym przypadku jednak dato Jego śmierci 28 lutego 1945 roku jest nieścisła.
L
O S Emila Cysewskiegt z Czarniża, ówczesny powiat Chojnice, dowódcy jednego z oddziałów partyzanckich „G ryfa Pomor
skiego” był podobny, tylko bez tragicznego zakończe
nia. Aresztowany w sierpniu 1942 roku za odmowę złoże
nia wniosku o wpis na nie
miecką listę narodowościową I nam awianie innych do od
mowy, został uwięziony w Gdańsku. W czasie /procy przy budowie willi jednego z gestapowców, zdołał zbiec.
W ra c a w rodzinne strony I ukrywa się w lesie. Następ
nie tworzy z podobnie do niego ściganych przez Niem
ców osób oddział partyzanc
ki. W końcu stycrńia 1945 roku, kiedy losy chojnickie w związku z» zbliżającym się w ten rejon frontem zapeł
niły się wojskiem niemiec
kim, Cysewski zdecydował się rozczłonkować oddział na mniejsze grupy. _ Części partyzantom polecił zameli
nować się u zaufanych Po
laków. Natomiast sam wraz - dwoma partyzantami - Stanisławem Kozq I Alfon
sem Hapkq oozostał w lesie w bunkrze. Opuszczając go rzadko dla zdobycia żywno
ści I wody, przy „okazji"
przecinano napotkane poło
wę linie telefoniczne.
Z kaidym dniem słychoć było donośniej kanonadę ar
tyleryjską. 3 marca słyszeli już nie tylko kanonadę ar
tyleryjska, ale także strzela
ninę z broni ręcznej. N a stępnego dnia walki toczyły
?ię już w rejonie Ich bunkra.
Od północy nastqpiła cisza.
5 marca Cysewski, zabierajqc ze sobq partyzanta Alfonsa Hapkę, wyszedł i bunkra sprawdzić co ta cisza ozna
cza. Uszli niecały kilometr w stronę miejscowości Chłopy, gdy zza krzaków padł okrzyk:
„S to jl Kto idiot?” . Odpo
wiedzieli, że polscy party
zanci. Był to kilkuosobowy radziecki patrol zwiadowczy.
Kazano partyzantom oddać oroń I następnie zaprowa
dzono ich do sztabu Jakiejś jednostki wojskowej, gdzie iostali nakarmieni ! otrzyma
li tytoń. Po pewnym czasie oficer .w stopniu majora przeprowadził ż każdym od
dzielnie rozmowę. Pyta! do
>akiej organizacji należeli,
•akl był jej stosunek do Związku Radzieckiego oraz , żqdał aby przekazali mu do
kumenty. Cysewski .wyjaśnił,- fe dokumenty które posiada
pozostały w bunkrze. Pozo
stał tam również jeszcze je den partyzant. Po przepro
wadzonej rozmowie major ka
zał im odpoczqć, a potem razem i żołnierzami pójdą po swego kolegę.
:■£ Po pewnym czasie podszedł
!o nich sierżant z kilkoma
szeregowcami i polecił Cy- sewskiemu pójść z nimi do bunkrą po partyzanta Stan i
sława Kozę. ĄJfons Hapka Chciał im towarzyszyć, je d nak sierżant nie pozwolił.
Kiedy podeszli dp bunkra, polecono Cysewikiemu wy
wołać przebywającego tam partyzanta I wynieść wszyst
ko co było w bunkrze. N a stępnie wrócili do jednost
ki, gdzie dołączono do nich Alfonsa Hapkę oraz kilku kolejarzy I zaprowadzono do miejscowości Szlachta. Stąd w dużej kolumnie składają
cej się z Polaków i Niemców, pod silnym konwojem p o prowadzono przez Grudziądz do Iławy. Tam załadowano na transport kolejowy j prze
wieziono do obozu w ZSRR za Ural, gdzie pracowali przy wyrębie lasu. Po roku, Emil Cysewski, który znał ję zyk niemiecki I trochę rosyj
ski, został tłumaczem. W e wrześniu 1947 roku zapropo
nowano mu skierowanie na „szkołę antyfaszystow
ską” , zapewniając, że po jej ukończeniu wróci do Polski.
Rzeczywiście, w grudniu 1947 roku wrócił do domu, do Czarniża. W styczniu 1948 roku wstąpił do PPR I został sekretarzem rolnym w Komitecie Powiatowym w Człuchowie. Nie odpowiadał mu jednak ten rodzaj pracy.
Po niedługim czasie zwolnił się I rozpoczął pracę w swoim zawodzi* — jako cie
śla.
W e wspomnieniach rzadko wracał do tamtych czasów.
Kiedy w 1966 roku „odkry
łem " go I zwróciłem się do niego z prośbą o relację z działalności w T O W „G ryf Pomorski” , przekazał ml 42- stronicowq relację. Nie wspo
minał ni« e uwięzieniu w ra
dzieckim obozie. Dopiero kiedy w 1972 roku zapropo
nowałem opublikowanie rela
cji w formie wspomnień, o- powiedział ml o swoich lo
sach. Nie chciał się jednak zgodzić na opublikowanie swych przeżyć w obozach radzieckich. Dziś już nie żyje.
P
RZED STAW IŁEM trzy przykłady powojennych losów niektórych członków „G ryfa Pomorskiego".
Sq typowe dla wielu człon
ków tej organizacji. Trudno jednak ustalić bez przepro
wadzonych badań liczbę gryfowców, którzy za swoją patriotyczną postawę znale
źli się w radzieckich obo
zach, skąd niektórzy już nie wrócili. Szczegółowych b a
dań wym agają także losy powojenne gryfowców, repre
sjonowanych co najmniej w takim samym stopniu jak członkowie Armii Krajowej przez ówczesny aparat bez
pieczeństwa.
% i u
I J
CN
Oj
15
16
17
18
19
20
C y s e w s k i E m i l
C h o j n i c e %
T O W "Gryf P o m o r s k i "
- po p r z e j ś c i u f r o n t u w m i e j s c o w o ś c i S z l a c h t a pow. C h o j n i c e z a m e l d o w a ł się u R o s j a n .
Z o s t a ł w y w i e z i o n y do ł a g r ó w w Z S RR.
A u t o r w s p o m n i e ń .
M a t . z K o n f e r . , " A r m i a K r a j o w a n a P o m o r z u " ,
str. ...
K . W o j t ./ 94-r.
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
