10. opisuje w jaki sposób dokonywano wyboru króla w II połowie XVI wieku, z uwzględnieniem postaci Henryka Walezego i Stefana
Batorego
Po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. nastąpiło w Rzeczypospolitej bezkrólewie. W tym okresie króla zastępował prymas - arcybiskup gnieźnieński, zwany interrexem tzn. „międzykrólem”. Prymas zwoływał konwokację, czyli sejm decydujący o miejscu i czasie wyboru (elekcji) nowego króla O wyborze króla miała decydować cała szlachta zgromadzona na sejmie elekcyjnym. Zasada ta oznaczała, że każdy szlachcic polski miał prawo do udziału w sejmie i głosowania na kandydata do tronu polskiego. Było to prawo tzw. wolnej elekcji - czyli wyboru króla przez ogół szlachty
Przed elekcją w 1573 r. podpisano konfederację warszawską, która gwarantowała szlachcie różnowierczej pełne równouprawnienie z katolikami i opiekę państwa.
Szlachta, obawiając się samowolnych rządów nowego władcy, postanowiła ułożyć zbiór zobowiązań, które miał zaprzysiąc przyszły król. Były to tzw. artykuły henrykowskie (nazwa pochodzi od imienia pierwszego króla elekcyjnego, Henryka Walezego z Francji) - prawa, zgodnie z którymi każdy nowy król:
W razie złamania przez króla praw poddani (szlachta) mieli prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo.
Uzupełnieniem postanowień zebranych w artykułach henrykowskich była umowa króla ze szlachtą (pacta conventa) - układ zawierany między przedstawicielstwem narodu i elektem, określający każdorazowo warunki, pod jakimi otrzymywał on koronę.
Pierwsza wolna elekcja odbyła się w 1573 r., a jej uczestnicy wybrali na króla Polski Henryka Walezego. Po ucieczce króla z kraju (na wieść o opustoszałym tronie Francji) szlachta w 1575 roku wybrała na króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego (koronowany w 1576 r.). Stefan Batory był znany z talentów wojskowych, głębokiej wiary katolickiej, ale również z szacunku dla wyznawców innych religii. Panował wspólnie z żoną, królową Polski Anną Jagiellonką. Swoje zdolności prowadzenia wojen potwierdził walcząc z Rosją o Inflanty, które zostały przy Polsce na mocy pokoju zawartego w Jamie Zapolskim w 1582 r. Był królem, który pragnął przeprowadzić reformy w kraju:
- wzmocnić władzę królewską, nie chciał być królem „malowanym”, pragnął „panować i rozkazywać”;
- stworzyć silne wojsko; doprowadził do utworzenia „piechoty wybranieckiej” tzn. z co dwudziestego gospodarstwa chłopskiego pochodził jeden wybraniec - żołnierz;
- dbał o rozwój szkolnictwa - utworzył Akademię w Wilnie.
Wojenne plany króla Stefana Batorego zmierzały w przyszłości do oswobodzenia narodów z jarzma tureckiego z pomocą podporządkowanego Księstwa Moskiewskiego. Zamiary króla przerwała śmierć, jego panowanie trwało 10 lat.
11. omawia wydarzenia potopu szwedzkiego z uwzględnieniem obrony Częstochowy i postaci Stefana Czarnieckiego
W ciągu 3 miesięcy Szwedzi zajęli prawie całe terytorium Rzeczypospolitej, a król Jan Kazimierz musiał szukać schronienia na Śląsku (poza granicami kraju).
Bezwzględne metody postępowania Szwedów - nakładanie na ludność podatków, rabunki i wywóz do Szwecji przedmiotów mających wartość materialną (również z kościołów) - wywołały działania obronne (wojna obronna), do których przystąpiło całe społeczeństwo Polski: chłopi, mieszczanie i szlachta.
Momentem przełomowym w czasie „potopu” szwedzkiego była obrona klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie, którego nie zdobyła załoga szwedzka w ciągu 40 dni oblężenia. Jej przeorem był Augustyn Kordecki.
Działaniami zbrojnymi przeciw Szwedom i ich sojusznikom (Brandenburgii, Siedmiogrodzianom, Kozakom) dowodził Stefan Czarniecki - od 1657 r. hetman polny koronny. Prowadził on wojnę partyzancko-podjazdową, w której nękał przeciwnika, unikając otwartych bitew. W 1656 r. zwyciężył Szwedów pod Warką, a następnie pokonał księcia Siedmiogrodu - Rakoczego.
Walki ze Szwedami zakończyły się w roku 1659 wyparciem najeźdźców z terenu Rzeczypospolitej.
Wojnę zakończył traktat pokojowy w Oliwie (1660 r.), w którym Jan Kazimierz zrezygnował z praw do korony szwedzkiej i Rzeczpospolita zrzekła się większej części Inflant.
12. opisuje wyprawę wiedeńską Jana III Sobieskiego używając pojęć:
oblężenie odsiecz, sułtan, husaria, wezyr.
Przyczyny:
- rywalizacja polsko-turecka o wpływy w Mołdawii, - samowolne wyprawy Kozaków przeciw Turcji,
- najazdy tatarskie na województwa południowo-wschodnie Rzeczypospolitej.
W latach 1620-21 miała miejsce pierwsza wojna polsko- turecka, zakończona pokojem w Chocimiu.
W 1672 roku Turcy zaatakowali ponownie, zdobywając Kamieniec Podolski (twierdzę, którą zniszczył wybuch prochowni i Turcy zdobyli ruiny).
W 1673 roku hetman wielki koronny i znakomity wódz, Jan Sobieski, odniósł zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem, spychając wroga ku rzece Dniepr. Zwycięskiego hetmana wybrano na króla.
Agresywna (agresja - zbrojna napaść) polityka Turcji zagrażała nie tylko Polsce, ale również krajom znajdującym się pod panowaniem Habsburgów oraz wywołała zaniepokojenie papieża. W 1683 roku Rzeczpospolita zawarła sojusz z Austrią, skierowany przeciw Turcji - w razie zagrożenia Krakowa lub Wiednia państwa przyrzekały sobie pomoc wojskową.
W lipcu 1683 r. armia turecka dowodzona przez wielkiego wezyra (dowódca wojsk) Kara Mustafę rozpoczęła oblężenie stolicy Austrii - Wiednia.
Jan III Sobieski pospieszył na odsiecz Wiedniowi (odsiecz - pomoc wojskowa dla oblężonego miasta, twierdzy) z 25-tysięczną armią polską. 12 września 1683 r. rozegrała się bitwa między sprzymierzonymi wojskami polskimi, austriackimi i niemieckimi (ogółem 70 tys. żołnierzy), którymi
dowodził król polski Jan III, a oblegającą Wiedeń armią turecką (ok. 115 tys. żołnierzy - dowódca wielki wezyr Kara Mustafa).
W wyniku starcia, w czasie którego wyróżniła się taktyka polskiej artylerii oraz atak polskiej husarii, zniszczono główne siły tureckie, a Polacy zdobyli cały obóz turecki. Zwycięstwo króla Jana III przyniosło mu wielką sławę jako wodzowi, a Polska zdobyła rozgłos jako kraj będący „obrońcą Europy” i „przedmurzem chrześcijaństwa”.
Odsiecz wiedeńska i klęska Turków przyczyniły się do zakończenia panowania Imperium Osmańskiego w Europie. Po śmierci króla Jana III w 1699 roku między Rzecząpospolitą a Turcją podpisano pokój, na mocy którego Polska odzyskała Podole z Kamieńcem i Ukrainę na prawym brzegu Dniepru
