Wybory edukacyjno-zawodowe uczniów gimnazjów w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w kontekście kondycji doradztwa zawodowego

(1)

J

^OANNA

K

^OZIELSKA

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wybory edukacyjno-zawodowe uczniów gimnazjów w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w kontekście kondycji doradztwa zawodowego

ABSTRACT: Joanna Kozielska, Wybory edukacyjno-zawodowe uczniów gimnazjów w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w kontekście kondycji doradztwa zawo- dowego [Educational and occupational choices of secondary school students, inclu- ding with special educational needs, in the context of the state of career counselling].

Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, nr 20, Poznań 2018. Pp. 123-141.

Adam Mickiewicz University Press. ISSN 2300-391X. DOI: 10.14746/ikps.2018.20.06 The proposed text is an illustration of research conducted in the first half of 2016 years of empirical verification planning future educational and vocational secondary school and upper secondary youth in Gniezno. When analyzing the situation of the local labor market and its prospects for the group of respondents was done between other high school students, because they are in a few years will include the labor market and indirectly (now) affect its shape. The awareness of their plans but allows us to predict, and thus the possibility of remedying causing difficulties in the labor market. In proposed project groups of respondents they were done as teenag- ers of secondary schools, directors of secondary schools and the largest local employers. Article focuses on students with special educational needs and on issues concerning the condition of vocational education and educational and professional choices of young people, taken over their strategies in relation to the current needs of the local labor market.

KEY WORDS: planning for the future educational and professional, career counsel- ing, labor market, youth, vocational education, students with special educational needs

(2)

Wybory edukacyjno-zawodowe w czasach permanentnej zmiany

Permanentna zmiana rodząca szereg ambiwalencji i wieloznacz- ności wpisana w obraz współczesności wraz z niepewnością i ko- niecznością ciągłego podejmowania ryzyka, stawia człowieka wobec szeregu wyzwań życiowych i zawodowych¹, a odmieniony po 1989 r. rynek pracy wymusza ponadto całe spektrum przedsięwzięć mających na celu wpasowanie się jednostek w jego nowe oblicze.

Uniwersalne niegdyś formy drogi zawodowej – kraju stabilnej go- spodarki nowoczesnej – kraju sprzed etapu transformacji ustrojo- wej, przeobrażone zostały w wachlarz szans i możliwości, obaw i ryzyka zawodowego, co obrazują np.: badania Magdaleny Pioru- nek², Lucyny Myszki-Strychalskiej³ i inne⁴.

Znając choćby lokalne właściwości rynku pracy, można się do takich zmian przygotować i na bieżąco na nie odpowiadać – dosto- sowując odpowiednio system kształcenia do potrzeb rynku pracy, do potrzeb pracodawców. Takie działania są działaniami wieloeta- powymi i czasochłonnymi, ale mają szansę stać się czynnikami,

________________

1 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2002; Z. Bauman, Razem osobno, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000; Z. Bauman, Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005; U. Beck, U. Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002; A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowo- czesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

2 M. Piorunek, Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej w okresie adolescen- cji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004.

3 L. Myszka-Strychalska, Orientacje zawodowe młodzieży z zespołów szkół zawodo- wych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016.

4 J. Kozielska, Perspektywy i nowe rozwiązania w doradztwie zawodowym. Coaching jako narzędzie pracy doradców zawodowych w kontekście idei lifelong learningu, „Studia Edukacyjne” 2015, nr 37; J. Kozielska, Adaptational difficulties of Polish economic emi- grants in the context of globalisation processes, „Culture – Society – Education” 2017, No. 1 (11); A. Suchorab, Wpływ zadań z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego realizowanych w szkole ponadgimnazjalnej na wybory edukacyjno-zawodowe studentów,

„Szkoła – Zawód – Praca” 2012, nr 3; A. Suchorab, Plany edukacyjno-zawodowe i za- trudnieniowe uczniów szkół zawodowych, „Szkoła – Zawód – Praca” 2015, nr 10.

(3)

które mogą redukować wiele problemów społecznych, jak bezrobocie, bieda czy ubóstwo. Do realizacji takiej koncepcji niezbędni są jednak kompetentni doradcy zawodowi.

Proponowany tekst jest ilustracją badawczą prowadzonych w pierwszym półroczu roku 2016 weryfikacji empirycznych doty- czących planowania przyszłości edukacyjno-zawodowej przez młodzież gimnazjalną oraz ponadgimnazjalną powiatu gnieźnień- skiego. Dokonując analizy sytuacji lokalnego rynku pracy i jego perspektyw, grupą respondentów uczyniono m.in. gimnazjalistów, w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, to oni bowiem za kilka lat wchodzić będą na rynek pracy i pośrednio (już teraz – poprzez swoje edukacyjne wybory) wpływają na jego kształt. Świadomość ich planów natomiast pozwala na przewidy- wanie, a tym samym możliwość przeciwdziałania sytuacjom powo- dującym trudności na rynku pracy. W relacjonowanym projekcie grupami respondentów uczyniono także młodzież szkół ponadgimnazjalnych, dyrektorów szkół ponadgimnazjalnych oraz naj- większych lokalnych pracodawców. Cały projekt składał się z czte- rech modułów: pracodawca; gimnazjalista; uczeń/absolwent szkoły ponadgimnazjalnej; IV – dyrektor szkoły ponadgimnazjalnej⁵.

________________

5 Rozstrzygano następujące kwestie: 1. Jakie plany edukacyjno-zawodowe mają gimnazjaliści z powiatu gnieźnieńskiego w tym uczniowie ze SPE? 2. Jak przedstawia się sytuacja na lokalnym rynku pracy? 3. Jaką rolę odgrywa przy wyborze kolejnego szczebla edukacyjnego gimnazjalny doradca zawodowy? „PANEL GIM- NAZJALIŚCI”: 1. Jak przedstawia się struktura społeczna gimnazjalistów z powiatu gnieźnieńskiego? (płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie rodziców, średnia ocen) 2. Jakie są plany edukacyjno-zawodowe gimnazjalistów? W tym uczniów z SPE? (Czy zamierzają kontynuować edukację? W jakim typie szkół zamierzają kontynuować edukację? W jakim typie klasy zamierzają kontynuować edukację?

Jaki zawód wybrali? Czy gimnazjaliści biorą pod uwagę naukę w innym mieście?

Co wiedzą i co sądzą o najbardziej pożądanych zawodach (zawody deficytowe dla regionu)? 3. Jak oceniają kwestie związane z doradztwem zawodowym w szkole?

(Czy znają ofertę edukacyjną w Gnieźnie? Z czyjej pomocy korzystają, wybierając szkołę? Czym się kierują wybierając szkołę? Jakie asocjacje towarzyszą im w związ- ku z poszczególnymi typami szkół? Jak oceniają poszczególne szkoły ponadgimna- zjalne w Gnieźnie? Co oznacza dla nich zwrot „dobra praca”? „PANEL ZAWO- DOWCÓW” UCZEŃ/ABSOLWENT SZKOŁY PONADGIMNAZJALNEJ 1. Jak

(4)

W niniejszym tekście koncentrować się będę na przede wszystkim na gimnazjalistach w tym uczniach ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Ze względu na specyfikę tematu badawczego dobór próby badawczej miał charakter losowy⁶. Badaniem zostali objęci gimnazjali- ści (N = 486) z tego blisko 17,00% to uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (uczniowie z niepełnosprawnościami, uczniowie zagrożeni niedostosowaniem społecznym, uczniowie

________________

przedstawia się struktura społeczna uczniów szkół ponadgimnazjalnych pod kątem płci i zawodu? 2. Czy uczniowie czują się przygotowani do podjęcia pracy zawodowej w zawodzie, który zdobywają? 3. Co budzi ich największe obawy, jeśli chodzi o przejście z roli ucznia do roli pracownika? 4. Czy skorzystaliby z szansy wzię- cia udziału w stażu, praktykach, kursie (bezpłatnie), które uzupełniłyby ich kwalifikacje zawodowe, dając możliwość lepszego zafunkcjonowania na rynku pracy? 5. Z jakich szkoleń, kursów skorzystaliby respondenci? 6. Czy w szkole jest doradca zawodowy? 7. Czy respondenci skorzystaliby ze szkolenia dotyczącego pisania dokumentów aplikacyjnych (CV, listu motywacyjnego) tak by być gotowym do szukania zatrudnienia? 8. Czy respondenci skorzystaliby z indywidulanego spotkania z doradcą zawodowym? DYREKCJA 1. Jakie są potrzeby szkół dotyczące wyposażenia/doposażenia pracowni? 2. Jakie kursy/szkolenia byłyby użyteczne dla nauczycieli nauki zawodu? 3. Jakie kursy/szkolenia można zaproponować ucz- niom ostatnich klas, by przygotować ich do optymalnego wejścia na rynek pracy?

PRACODAWCA 1. Jaką branżę reprezentuje respondent? 2. Na jakim sprzęcie/na jakich maszynach/urządzeniach pracują zawodowcy w firmie? 3. Jaka jest liczba zatrudnionych w firmie osób (administracja/zawodowcy)? 4. Jak pracodawca okre- śla sytuację na rynku pracy w powiecie gnieźnieńskim? 5. Czy respondenci zamie- rzają zatrudnić w najbliższym czasie pracowników (w ciągu najbliższych trzech lat)? 6. Ile osób zamierzają zatrudnić? 7. Na jakie stanowiska/w jakich zawodach zamierzają zatrudnić pracowników? 8. W jaki sposób przedsiębiorstwo poszuku- je/poszukiwało pracowników? 9. Jak respondenci oceniają przygotowanie zawodowe absolwentów zasadniczych szkół zawodowych? 10. Jak respondenci oceniają przygotowanie zawodowe absolwentów techników? 11. Jaką wiedzę, kompetencje, umiejętności powinien mieć pracownik, którego planuje zatrudnić respondent?

12. Jakie szkolenie/szkolenia/kursy/staże powinni przejść absolwenci lub uczniowie w trakcie nauki, by w pełni fachowo wykonywać powierzone im obowiązki zawodowe w nowym miejscy pracy? 13. W jakim zakresie firma współpracuje w ze szkołami zawodowymi?

6 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa 2005.

(5)

niedostosowani społecznie oraz uczniowie bez orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego, bez opinii poradni psychologiczno-pedagogicznych, wobec których szkoła podejmuje działania o charakterze pomocowym, socjoterapeutycznym, terapeutycznym, rozwijającym uzdolnienia i inne), uczniowie szkół ponadgimnazjalnych (N = 503) dyrektorzy szkół ponadgimnazjalnych (N = 6) oraz najwięksi pra- codawcy z powiatu gnieźnieńskiego (N = 14) i doradcy zawodowi (N = 22).

W omawianym projekcie jako podstawowa zastosowana zosta- ła: metoda sondażu diagnostycznego. Techniką, która wpisuje się w metodę badań sondażowych, jest ankietowanie, do którego po- służono się narzędziem badawczym, którym uczyniono kwestio- nariusz ankiety. Uzupełniająco w omawianym projekcie wykorzy- stano metodę analizy treści⁷, którymi uczyniono lokalną prasę tradycyjną (w wersji drukowanej) i internetową oraz opracowania tematyczne poczynione przez Powiatowy Urząd Pracy w Gnieźnie i inne instytucje.

Edukacyjno-zawodowe wybory młodzieży

Pojawiające się kryzysy sektora pracy nie są już tylko problemem dorosłych, związków zawodowych, ekonomistów i polity- ków. Osiągnęły one w ciągu ostatnich lat samo centrum problemów młodego pokolenia. Adolescencja przestała być ochronnym okresem przygotowań (moratorium), stała się okresem emancypowania w problemach rynku pracy.

Nauka i praca są zasadniczymi elementami, poprzez które kon- struuje się społeczny profil biografii i dokonuje się wejście młodzie- ży w zróżnicowane tory życia zawodowego charakteryzujące drogi życiowe dorosłych⁸. Warto zauważyć, iż zawodzi aktualnie para-

________________

7 K. Żegnałek, Metody i techniki stosowane w badaniach pedagogicznych, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2008.

8 M. Piorunek, op. cit., s. 27.

(6)

dygmat podmiotowego rozmieszczania się w wachlarzu zaprojek- towanych możliwości edukacyjno-zawodowych, która jeszcze kil- kanaście lat temu gwarantowała przewidywalność doświadczeń zawodowych na rodzimym rynku pracy. Dzisiejsza młodzież staje u progu dorosłego życia w trudnych warunkach rynkowych i eko- nomiczno-społecznych, wobec narastającej konkurencyjności, wy- mogów dużej mobilności i elastyczności zawodowej. Nie dziwi zatem fakt, iż ciągu ostatnich kilkunastu lat można zaobserwować dynamiczny wzrost zainteresowania tematyką związaną z edukacyjno-zawodowymi wyborami ludzi. Wyrazem takiego stanu rze- czy są liczne prace naukowo-badawcze (do niektórych odwołam się poniżej), w których rozważania swe podjęli m.in. Augustyn Bańka, Stefan Michał Kwiatkowski, Agnieszka Cybal-Michalska, Magdale- na Piorunek, Ewa Solarczyk-Ambrozik, Ryszard Parzęcki, Anna Suchorab, Elżbieta Kasprzak, Katarzyna Klimkowska, Andrzej Miś, Zdzisław Wołk, Alicja Kargulowa, Daniel Kukla, Elżbieta Turska, Iwona Mandrzejewska-Smól, Bożena Wojtasik, Anna Rajchel, Jerzy Ambroży, Dobromir Dziewulak, Wioleta Duda i inni, uwzględnia- jąc w tym także raporty ministerialne i opracowania czynione przez Instytut Badań Edukacyjnych czy Ośrodek Rozwoju Edukacji itp.

W badaniu gimnazjalistów, które uczyniono dominującym aspek- tem niniejszego artykułu, udział wzięło 256 uczennic i 230 uczniów (wszyscy to uczniowie ostatniej klasy gimnazjum) w tym 68 uczniów to uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, z czego 40,00% stanowiły uczennice (27 osób) a 60,00% uczniowie (41 osób).

Największą aktywnością w wypełnianiu ankiety⁹ wykazali się uczniowie z gimnazjów w Gnieźnie, aktywność związana z wypełnie- niem narzędzia przez resztę gimnazjalistów z powiatu była niska, podobnie jak uczniów z dwóch gnieźnieńskich gimnazjów prywat- nych. Zdecydowana większość gimnazjalistów (68,30%) biorących

________________

9 Ankietę wypełniano w szkolnej pracowni informatycznej w obecności bada- cza i pedagoga – uczniowie nie zawsze byli świadomi kategorii do której należeli- SPE/ brak SPE- kafeterię dotyczące SPE uzupełniał pedagog po zakończonym przez ucznia badaniu.

(7)

udział w badaniu to zatem mieszkańcy miasta, tylko co trzeci mieszka na wsi (31,70%). Struktura wykształcenia rodziców re- spondentów jest bardzo zróżnicowana, ponad 50,00% ojców to absolwenci zasadniczych szkół zawodowych i techników. Jeśli chodzi natomiast o wykształcenie matek, znacznie częściej niż ojcowie osiągnęły one wykształcenie wyższe (26% matek w stosunku do 14,00% ojców), grupa matek absolwentek zasadniczych szkół zawodowych także utrzymuje się na wysokim poziomie (co trzecia mat- ka). Co piąty gimnazjalista nie wie, jaką szkołę ukończyli jego rodzice, co budzić powinno obawy. Wiedza na temat wykształcenia rodziców to jeden z pierwszych etapów doradztwa zawodowego – preorientacji zawodowej, rozbudzenie ciekawości poznawczej doty- czącej życia zawodowego i edukacyjnych wyborów najbliższych – nie tylko rodziców, ale i dziadków, rodzeństwa itd.

Uczniowie stanowiący grono respondentów uzyskali zróżnico- wane średnie ocen. Najwięcej z nich (prawie 20,00%) to osoby, które

Wykres 1. Średnia ocen respondentów

Źródło: Opracowanie własne 1,20%

3,50%

11,30%

17,10%

19,50%

17,50% 18,10%

9,50%

2,30%

Średnia ocen – semestr zimowy

(8)

w semestrze zimowym roku szkolnego 2015/2016 osiągnęły średnią ocen między 3,5 a 4,0, niemalże równoliczne grupy stanowią osoby ze średnią 3,00-3,50 oraz 4,0 i 4,5 (po ok 17,00%). Co piaty uczeń osiągnął średnią między 4,50-5,00.

15 osób nie wie, gdzie lub nie zamierza kontynuować dalszej edukacji, natomiast blisko 97,00% respondentów, z relacjonowanej próby badawczej, zamierza kształcić się dalej. Wyniki te nie róż- nicuje statystycznie kwestia kategorii specjalnych potrzeb edukacyjnych. Plany gimnazjalistów są już w zasadzie sprecyzowane (wykres 2). Ponad 50,00% uczniów deklaruje, iż zna ofertę, ale po- trzebuje wsparcia informacyjnego w zakresie oferty edukacyjnej w powiecie gnieźnieńskim. Co dziesiąty stwierdza, że nie ma żad- nej wiedzy na temat oferty edukacyjno-zawodowej w mieście, 37,40% deklaruje, że ma pełną wiedzę na temat oferty. Co ciekawe, nawet nie znając oferty, deklarują, co zaprezentowano powyżej, że już wybrali przyszłą szkołę. Prezentowane badanie przeprowadzo- no pół roku przed możliwością dokonania rzeczywistego wyboru kolejnego szczebla kształcenia. Jak się okazało, po zestawieniu ba- dań z lutego i danych Starostwa Powiatowego w Gnieźnie z danymi z rekrutacji (lipiec), okazało się że (prognozowane) wybory pokryły się z realnymi wyborami absolwentów gimnazjów (43,00% absol- wentów zdecydowało się na kontynuowanie kształcenia w liceum ogólnokształcącym, 37,00% w technikum, a co piąty wybrał szkołę zawodową). Deklaracje z lutego (wykres 2) spowodowały jednak, iż władze powiatu ograniczyły liczbę oddziałów w liceach ogólno- kształcących. Mając świadomość specyfiki powiatowego rynku pracy i losów absolwentów szkół ogólnokształcących, prowadzono także kampanię pt.: „Zawodówka jest OK”, co skutkowało wyż- szym naborem na rok szkolny 2016/2017 do techników i szkół zawodowych w porównaniu do lat poprzednich.

W deklaracjach z lutego – blisko 40,00% gimnazjalistów plano- wała wybrać liceum ogólnokształcące, choć co dziesiąty nie zdecydo- wał jeszcze w jakim typie klasy chce się kształcić (największym po- wodzeniem cieszyły się klasy humanistyczne i o profilu obronnym).

Co trzeci badany zamierzał kontynuować naukę w technikum, a tylko

(9)

Wykres 2. Plany edukacyjne młodzieży gimnazjalnej powiatu gnieźnieńskiego

Źródło: opracowanie własne

co dziesiąty w zasadniczej szkole zawodowej. Wybory edukacyjno- -zawodowe uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wy- glądały dość podobnie jednak więcej z nich deklarowało wybór technikum i szkoły zawodowej niż liceum ogólnokształcącego. 22,00%

zdecydowało się na szkołę zawodową dokładnie tyle samo na liceum ogólnokształcące, a co drugi z uczniów zdecydował się na technikum (56,00%). Zdecydowana większość wybierających ofertę

„branżową” (technikum i zasadniczą szkołę zawodową) stanowili chłopcy, tylko 5% stanowiły dziewczęta (ich udział w grupie uczniów bez SPE był wyższy – na wybór oferty zawodowej lub technicznej wskazywała co szósta badana).

Wybór szkoły nie jest związany z wykształceniem rodziców, w przypadku grupy respondentów nie można mówić o sytuacji powielania skryptu życiowego i modelu edukacji, można zaobser- wować natomiast fakt, iż respondenci przy założeniu, że wybierają liceum, by w efekcie kontynuować kształcenie na studiach, chcą osiągnąć wykształcenie wyższe niż pokolenie rodziców. Co zna- mienne, uczniowie decydują się na liceum ogólnokształcące niezależ-

37,70%

31,30%

12,60%

0,20% 1,00%

Liceum ogólnokształcące

Technikum Zasadnicza Szkoła Zawodowa

Kwalifikacyjne Kursy Zawodowe

Szkoła zawodowa dla uczniów ze SPE W jakim typie szkoły zamierzasz kontynuować edukację?

(10)

Wykres 3. Wyniki egzaminów gimnazjalnych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Starostwa Powiatowego w Gnieźnie

nie od średnich uzyskiwanych ocen, co oznacza, że tak samo często na liceum decydują się zarówno bardzo dobrzy jak i bardzo słabi uczniowie, szkołę średnią wieńczącą się maturą (technikum i liceum ogólnokształcące wybrało 78,00% uczniów ze SPE).

Potwierdzają to dane zaprezentowane poniżej, które stanowią egzemplifikację wyników testów gimnazjalnych w odniesieniu do szkoły ponadgimnazjalnej, do której został przyjęty absolwent gimnazjum.

Uczniowie (SPE i bez), którzy deklarują, że naukę kontynuować będą w szkołach zawodowych i technikach, w zdecydowanej więk- szości przypadków (72,00%) potrafili wskazać i nazwać zawód, który wybrali, ale byli i tacy (38,00%) którzy wskazywali na zawody, których nie można zdobyć w wymienionych szkołach: np. psy- cholog, terapeuta, lekarz, nauczyciel, kryminolog, prawnik, komen- tator sportowy itp. Zdecydowana większość z nich (64,00%) nie potrafiła także wskazać jakie predyspozycje są potrzebne do tego,

(11)

by wykonywać wybrany przez nich zawód. Ponad 62,00% uczniów nie potrafiło też określić, na jakie zawody jest dziś na rynku pracy (choćby lokalnym) zapotrzebowanie. Decydują zatem w zasadzie w ciemno.

Rozterki związane z wyborem zawodu są związane z faktem, iż w szkole słabo widoczna jest działalność doradców zawodowych.

Tyle samo uczniów uważa, że w szkole doradca jest, tyle samo twierdzi, że nie lub nie wie czy jest. Nieco lepiej w tym aspekcie wypadli uczniowie ze SPE – w 4 z 13 biorących udział w badaniu szkołach uczniowie ze SPE odbywają zajęcia z doradcą zawodowym w ramach godzin z puli dyrektora. 67,00% z nich wiedziało, że w szkole jest doradca zawodowy. Obowiązek ustawowy oraz roz- poznanie kwestii w biorących udział w badaniu szkołach daje pew- ność, by twierdzić, że we wszystkich ankietowanych szkołach jest osoba organizująca zadania z zakresu doradztwa zawodowego i realizująca (być może słabo widoczne) działania uwzględnione w Wewnątrzszkolnym Systemie Doradztwa Zawodowego. Tak niska identyfikacja roli doradcy zawodowego związana jest to z faktem, iż zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego/preorientacji zawodowej organizowane są incydentalnie, bez harmonogramu, często w odpowiedzi na absencję innych nauczycieli przedmioto- wych. Poza tym kwestie merytoryczne zajęć nie zawsze kojarzone są przez uczniów jako zajęcia z doradztwa zawodowego. Np. doradca zawodowy, który jest także pedagogiem lub nauczycielem innego przedmiotu, w konkretnej szkole prowadzi zajęcia związane z samopoznaniem – w świadomości gimnazjalisty są to zajęcia z pedagogiem, wychowawcą – nie doradcą zawodowym.

Co budzi niepokój – zdecydowana większość uczniów (bez SPE) (68,00%) zaznacza, iż nie korzystała z pomocy doradcy zawodowego i nie uczestniczyła w zajęciach z zakresu doradztwa zawodowego. Blisko 70,00% respondentów (uczniowie ze SPE i bez) deklaruje, że korzysta z pomocy innych przy podejmowaniu decyzji o wyborze przyszłej szkoły i zawodu, 30,00% wskazuje na pełną w tym zakresie samodzielność. Osobami znaczącymi w kwestii podejmowania wyborów o charakterze edukacyjnym są najczęściej rodzice

(12)

(78,60%) na wysokim drugim miejscu plasuje się internet (31,30%), dalej koledzy (28,40%) i inni członkowie rodziny (25,50%), rodzeń- stwo (24,30%), doradcy zawodowi (17,50%), nauczyciele (11,50%) i wychowawca (8,00%). Ten fragment badań pokazuje, iż w aspekcie doradztwa zawodowego znacząca rolę odgrywają rodzice, dlatego dorady zawodowi powinni pracować także z nimi – w końcu to u nich młodzi szukają wsparcia. Rodzice mogą nie być kompetentni w zakresie doradztwa zawodowego, mogą nie wiedzieć, że w szkole jest doradca, a tym samym nie pokierują dziecka do niego.

Dlatego sami winni stać się odbiorcami prelekcji, warsztatów o te- matyce dotyczącej pomagania dzieciom w wyborze zawodu.

Wykres 4. Doradca zawodowy w gimnazjum

Źródło: opracowanie własne

Młodzi deklarują, iż wybierając szkołę, sugerują się swoimi za- interesowaniami, faktem, iż po wybranej szkole będą mieli kon- kretny zawód i dobrą pozycję na rynku pracy oraz tym, iż po szkole, na którą się zdecydowali, będą mogli iść na studia. Jak w wielu opracowaniach wskazują badacze wybór liceum i dalej studiów, to swoista odpowiedź na trudne czasy, to rodzaj przeczekania i danie

47,10%

21,80%

31,10%

Tak Nie Nie wiem

Czy w Twojej szkole jest doradca zawodowy?

(13)

sobie szansy na odroczenie decyzji o życiu zawodowym¹⁰. Ponad 80,00% badanych stwierdza, iż wybiera szkołę, ba ta odpowiada ich zainteresowaniom (a co ciekawe ponad połowa nie potrafiła okre- ślić czym się interesuje i w czym jest dobra). Prawie połowa badanych określa, iż w wyborze szkoły zadecydował fakt, iż po jej za- kończeniu można mieć dobrą pracę lub kontynuować naukę na wyższych uczelniach. Blisko co piąty ankietowany (SPE i bez) wy- brał daną szkołę bo jest „fajna” lub z uwagi na fakt, iż znajduje się blisko jego miejsca zamieszkania (21,80%). Ponad połowa respon- dentów nie potrafi też powiedzieć, którą z lokalnych szkół zawodowych, technicznych i liceów ogólnokształcących uważają za naj- lepszą. Co dziesiąty badany zasugerował się faktem, że wybraną szkołą interesują się jego koleżanki/koledzy lub już się w niej uczą, a co dwudziestą osobę do konkretnego wyboru namówili rodzice.

Gimnazjaliści dokonali wyboru na chybił trafił – jak zadeklaro- wali – bez znajomości potrzeb lokalnego (nie mówiąc o regional- nym, ogólnopolskim) rynku pracy. Wykaz branż zidentyfikowa- nych jako branże o największym potencjale rozwojowym i/lub branż strategicznych dla województwa wielkopolskiego oraz baro- metr zawodów i specjalności wskazuje na poziomie regionu 44 zawody deficytowe. Wśród nich przeważającą grupę stanowią te zawody, których podjęcie wiąże się z wymogiem posiadania wy- kształcenia zawodowego (24 zawody) lub technicznego. Zawody wskazane jako deficytowe na obszarze powiatu gnieźnieńskiego to:

administratorzy systemów komputerowych, analitycy, testerzy i operatorzy systemów teleinformatycznych, betoniarze i zbrojarze, blacharze samochodowi, cieśle i stolarze budowlani, dekarze i blacharze budowlani, doradcy finansowi i inwestycyjni, elektromecha- nicy i elektromonterzy, fryzjerzy, graficy komputerowi, hydraulicy, inżynierowie mechanicy, kelnerzy i barmani, kierowcy ciągnika siodłowego, kierownicy budowy, koordynatorzy projektów unij-

________________

10 M. Piorunek, op. cit.; J. Kozielska, Perspektywy i nowe rozwiązania…; J. Koziel- ska, Adaptational difficulties of Polish economic emigrants in the context of globalisation processes Culture – Society – Education No. 1 (11) 2017 Poznań; A. Suchorab, Wpływ zadań…; A. Suchorab, Plany edukacyjno-zawodowe…

(14)

nych, krawcy i pracownicy produkcji odzieży, kucharze, lakiernicy samochodowi, lekarze, malarze budowlani, mechanicy maszyn i urządzeń, mechanicy pojazdów samochodowych, monterzy insta- lacji budowlanych, murarze, nauczyciele praktycznej nauki zawodu, nauczyciele przedmiotów zawodowych, obuwnicy, opiekunowie osoby starszej lub niepełnosprawnej, pielęgniarki, pomoce kuchen- ne, posadzkarze, pracownicy ds. rachunkowości i księgowości, pro- jektanci i administratorzy baz danych, przedstawiciele handlowi, robotnicy budowlani, robotnicy obróbki drewna i stolarze, rolnicy i hodowcy, samodzielni księgowi, spawacze metodą MIG/MAG, spawacze metodą TIG, specjaliści automatyki i robotyki, specjaliści ds. organizacji produkcji, specjaliści ds. rynku nieruchomości, spe- cjaliści ds. zastosowań informatyki, szefowie kuchni, tapicerzy, technicy elektrycy, technicy mechanicy, tynkarze. Zdecydowana większość zawodów wskazanych jako deficytowe to zawody, do których przygotowują zasadnicze szkoły zawodowe (branżowe – od roku szkolnego 2017/2018) i technika. Zatem wybory uczniów ze SPE zdają się bardziej wpisywać w specyfikę lokalnego i regionalnego rynku pracy.

Doradcy zawodowi a uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Kondycja doradztwa zawodowego pozostawia wiele do życze- nia. Zapytano doradców w powiecie (N=22) czy w ich szkołach są uczniowie ze SPE. Zdecydowania większość 97,00% określiła, że tak. Co zastanawiające jednak, tylko co szósty z nich jest członkiem zespołu organizującego pomoc psychologiczno-pedagogiczną, zatem na poziomie organizacyjnym niewielu z nich ma wpływ na plan pracy doradczej, a przecież zajęcia związane z wyborem kie- runku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery szkolnej są jedną z form organizowana pomocy psychologiczno- -pedagogicznej. Specyfika pracy doradcy zawodowego z osobą np.:

z niepełnosprawnością wynikać winna z faktu, iż praca zawodowa

(15)

pełni funkcję rehabilitacji – ma na celu uzyskanie zatrudnienia, jego utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy oraz integrację społecz- ną. Podjęcie przypadkowej lub niewłaściwej decyzji zawodowej ma dla osób z niepełnosprawnościami niesie za sobą poważne konse- kwencje, a mianowicie narażanie na zbędny wysiłek związany z uzyskaniem kwalifikacji zawodowych, który nie zaowocuje pod- jęciem pracy, co spowodować może rozgoryczenie i rezygnację z dalszej rehabilitacji zawodowej i aktywności zawodowej. Tylko 54,00% doradców zawodowych w omawianej grupie ma formalne wykształcenie, 8,00% potrafiło wskazać więcej niż 10 zawodów z powiatowej oferty natomiast aż 94,00 % posługuje się testami przy czym żaden z doradców zawodowych nie miał przygotowania psy- chometrycznego czy stosownej certyfikacji.

„Projekt życia, projekt kariery – projektem na chybił trafił”

Strategie projektowania przyszłości są konstruktem teoretycz- nym. W specyficzny sposób wiążą projektowanie poszczególnych etapów drogi edukacyjno-zawodowej z ich bezpośrednim rozgry- waniem w praktyce społecznej, to jest „weryfikacją założeń prepa- racyjnych w toku konkretnych działań”¹¹. Do wymienionych przez M. Piorunek strategii należą:

– strategia kondensacji („zwężania pola wyborów”), – strategia addytywna („układanie puzzli”),

– strategia stochastyczna („wyboru na chybił trafił” albo „zdania się na innych”),

– strategia aktualistyczna, która występować może jako strategia temporyzacji wyrażającej się w słowach „przyjdzie czas będzie rada” lub jako strategia pasywna, której motto to słowa „nie widzę dla siebie perspektyw”,

– strategia asekuracyjna („lepszy wróbel w garści”).

________________

11 M. Piorunek, op. cit., s. 56.

(16)

Pierwsza z wymienionych powyżej strategii, strategia kondensacji

wiąże się z wczesnymi silnie sprecyzowanymi orientacjami edukacyjnymi i stosunkowo wczesnym skrystalizowaniem się zasadniczych zrębów orientacji zawodowej. (…) Częściej tego typu sytuacja dotyczy osób odnoszących sukcesy edukacyjne, mających wysokie aspiracje edukacyjne¹².

Kolejna, z wymienionych strategii czyli strategia addytywna jest wyrazem

ukształtowanych orientacji edukacyjnych przy płynnej, niestabilnej sytuacji w obrębie orientacji zawodowej (…) dodawaniu poszczególnych elementów szeroko pojętego projektu własnej przyszłości (…) osoba na przykład wyraźnie aspiruje do uzyskania wykształcenia wyższego, ale nie bardzo wie, w jakiej dziedzinie, na kolejnych etapach kształcenia formułuje coraz to inne projekty zawodowe¹³.

Strategia stochastyczna, to strategia będąca rezultatem

niesprecyzowanych orientacji edukacyjnych i podobnie niedookreślo- nych orientacji zawodowych. (…) dotyczy osób niezdecydowanych, nie mających pomysłu na kształt swojej biografii zawodowej¹⁴.

Strategia asekuracyjna natomiast jest wyrazem

lepiej ukształtowanych orientacji zawodowych, które dodatkowo są urealniane przez pryzmat chronologicznie później rozwijających się orientacji edukacyjnych, a ostateczne decyzje zapadają w odniesieniu do biograficznych wymiarów obciążonych stosunkowo najmniejszym ryzykiem porażki¹⁵.

________________

12 Ibidem, s. 57.

13 Ibidem, s. 58.

14 Ibidem, s. 59.

15 Ibidem, s. 60.

(17)

Podsumowanie

Odwołując się do problemów badawczych projektu, które sfor- mułowano w następujący sposób: 1. Jakie plany edukacyjno-zawodowe mają gimnazjaliści z powiatu gnieźnieńskiego w tym uczniowie ze SPE? 2. Jak przedstawia się sytuacja na lokalnym rynku pracy? 3. Jaką rolę odgrywa przy wyborze kolejnego szczebla edukacyjnego gimnazjalny doradca zawodowy? – można zauważyć, iż zdecydowana większość badanych zamierza kontynuować naukę w liceach ogólnokształcących, choć uczniowie ze SPE częściej wska- zują na technika i szkoły zawodowe niż ich szkolni koledzy i kole- żanki. Wybory edukacyjne, a w konsekwencji zawodowe młodzieży gimnazjalnej z relacjonowanej grupy w tym młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi zdają się być osadzone w strategii stochastycznej oraz asekuracyjnej. Młodzi ludzie zdają się w kwestii planowania przyszłości edukacyjno-zawodowej polegać na opinii innych i aktualnych trendach (coroczne wybory liceów, co do popu- larności kierunków zawodowych, w przypadku powiatu wybierano w zasadzie tylko trzy zawody: ekonomista, fryzjer, zawody budow- lane i mechaniczne/mechatroniczne, które to wpisywać się będą w zawody w równowadze z uwagi na powielające się wybory kilku roczników gimnazjalistów), niewpisujących się niestety w lokalny (lub regionalny) rynek pracy, przez co optymalizacja trendów choć- by w lokalnym wymiarze staje się wyzwaniem. Decyzje podejmują bez znajomości oferty szkolnictwa ponadgimnazjalnego, bez zna- jomości siebie (mocne, słabe strony, zainteresowania) oraz bez zna- jomości specyfiki regionalnego czy lokalnego rynku pracy. Niezbyt optymistyczne w tym kontekście są także kwestie dotyczące kondycji doradztwa zawodowego. Ponad połowa doradców nie ma sto- sownego merytorycznego przygotowania i realnego wpływu na częstotliwość i program zajęć z preorientacji zawodowej. Nie dziwi zatem fakt, iż decydującą rolę w kwestii doradzania w wyborze zawodu mają rodzice. Uczniowie ze SPE zdaja się swoimi wyborami edukacyjno-zawodowymi celniej trafiać w potrzeby rynku pracy. Ciekawe, czy jest to wynikiem doradztwa zawodowego, które

(18)

z tą kategorią uczniów dzieje się częściej, czy być może wynikiem stereotypu poprzedzonego socjalizacją: uczeń z problemem – absolwent – idealny kandydat do szkolnictwa zawodowego, które w opiniach respondentów (z grupy gimnazjalistów) jawi się jako oferta dla słabych, mało ambitnych. Co przecież bardzo mylące, gdyż, co zaznacza S.M. Kwiatkowski, szkolnictwo zawodowe i techniczne jest szkolnictwem pełnym wyzwań, trudnym, wymaga- jący –- uczeń uczy się j. polskiego i matematyki, a także licznych przedmiotów zawodowych i odbywa dodatkowo praktyki.

Bibliografia

Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Bauman Z., Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2002.

Bauman Z., Razem osobno, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.

Bauman Z., Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.

Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Wydawnictwo Nau- kowe Scholar, Warszawa 2002.

Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesno- ści, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Giermanowska E., Bezrobocie młodzieży jako problem społeczny, [w:] Społeczności lokalne wobec problemu bezrobocia młodzieży, red. E. Giermanowska, M. Racław-Markow- ska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.

Grewiński M., Bezrobocie i dezaktywizacja młodzieży, jako problem polityki społecznej, SIC! http://sic.to/indexpl.php?page=1244 [dostęp: 15.05.2015]. http://europa.eu.

int/comm/eurostat/[dostęp: 15.05.2015].

Kozielska J., Perspektywy i nowe rozwiązania w doradztwie zawodowym. Coaching jako narzędzie pracy doradców zawodowych w kontekście idei lifelong learningu, „Studia Edukacyjne” 2015, nr 37, Poznań 2015.

Kozielska J. Adaptational difficulties of Polish economic emigrants in the context of globali- sation processes,” Culture – Society – Education” 2017, No. 1 (11).

Kozielska J., Coaching kariery w kontekście lifelong learningu, [w:] Lifelong learning, red. V. Tanaś, W. Welskop, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu i Nauk o Zdrowiu, Łódź 2015.

Kozielska J., Planowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej przez młodzież gimnazjalną w kontekście aktualnych potrzeb rynku pracy, „Społeczeństwo i Edukacja” 2016, 21(2).

(19)

Kozielska J., Transnacjonalny wymiar poradnictwa i wsparcia społecznego. Kazus Polaków pracujących w krajach Unii Europejskiej, [w:] W kręgu działań pomocowych i po- radniczych, red. J. Kozielska, A. Skowrońska-Pućka, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016.

Krzychała S., Projekt życia. Młodzież w perspektywie badań rekonstrukcyjnych, Wydaw- nictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2007.

Kuźnik M., Projektowanie własnego życia jako forma działalności u progu dorosłości, [w:]

Szanse i zagrożenia rozwoju w okresie dorosłości, red. A. Brzezińska, K. Appelt, J. Wojciechowska, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002.

Mlonek K., Młodzież na rynku pracy w Polsce w świetle badań. Warszawa 1996, Młodzi na rynku pracy. Pod lupą; ManpowerGroup, 2014, http://efl.pl/wpcontent/

uploads/2016/08/EFL_MLODZI_PRACA_RAPORT_www.pdf [dostęp: 12.12.16].

Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo „Żak” Warszawa 1995.

Piorunek M., Młodzież w świecie współczesnym. Z badań orientacji biograficznych mło- dych okresu transformacji, Wydawnictwo „Rys”, Poznań 2004a.

Piorunek M., Edukacja i praca jako komponenty tożsamości człowieka w przestrzeni post- nowoczesności, [w:] Modrzewski, J., Śmiałek, M., J., Wojnowski, K. Relacje pod- miotów w lokalnej przestrzeni edukacyjnej (Inspiracje), UAM – Wydział Pedago- giczno-Artystyczny, Kalisz – Poznań 2008b.

Piorunek M., Edukacja i praca w cyklu życia człowieka, [w:] Edukacja wobec tożsamości społecznej, red. E. Gaweł-Luty, J. Kojkoł, Wydawnictwo HARMONIA, Gdańsk 2008a.

Piorunek M., Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej w okresie adolescencji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004b.

Siwko M., Młodzież polska w integrującej się Europie, Wydawnictwo Uczelniane Poli- techniki Koszalińskiej, Koszalin 2006.

Solarczyk-Ambrozik E., Kształcenie ustawiczne w perspektywie globalnej i lokalnej Mię- dzy wymogami rynku a indywidualnymi strategiami edukacyjnymi, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004.

Suchorab A., Plany edukacyjno-zawodowe i zatrudnieniowe uczniów szkół zawodowych,

„Szkoła – Zawód – Praca” 2015, nr 10.

Suchorab A., Wpływ zadań z zakresu orientacji i poradnictwa zawodowego realizowanych w szkole ponadgimnazjalnej na wybory edukacyjno-zawodowe studentów, „Szkoła – Zawód – Praca” 2012, nr 3.

Szaban J., Rynek pracy w Polsce i Unii Europejskiej, Difin, Kraków 2013.

Ustawa z 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu Dz. U.

z 2001 r. Nr 6, poz. 56.

Żegnałek K., Metody i techniki stosowane w badaniach pedagogicznych, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2008.

(20)

Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy NUMBER 20/2018

J

^OANNA

K

^OZIELSKA

Adam Mickiewicz University in Poznań

Educational and occupational choices of secondary school students, including

with special educational needs, in the context of the state of career counselling

ABSTRACT: Joanna Kozielska, Educational and occupational choices of secondary school students, including with special educational needs, in the context of the state of career coun- selling. Interdisciplinary Contexts of Special Pedagogy, No. 20, Poznań 2018.

Pp. 135–152. Adam Mickiewicz University Press. ISSN 2300-391X

The present paper presents the results of a research project delivered in the first half of 2016, which consisted in empirical examination of the way secondary school and upper secondary students in Gniezno plan their educational and vocational future.

For the purpose of analysing the situation of the local labour market and its prospects for the group of respondents, the author surveyed secondary school students as they indirectly affect the job market since in a few years’ time, they will enter the that market. The awareness of their plans affords predictions and thus preventing job market difficulties. The respondent groups consisted of the students of secondary schools, principals of secondary schools and major local employers. This paper focuses on students with special educational needs and the issues concerning the state of vocational education and young people’s professional and educational choices in the light of the correlation between their planning strategies and the current needs of the local labour market.

KEY WORDS:Planning the educational and professional future; Career counselling;

Labour market; Young people; Vocational education; Students with special educational needs

(21)

Educational and career choices at the time of continuous changes

Giving rise to a plethora of ambivalence and ambiguity and part of the modern life (along with uncertainty and the need to take in- cessant risks), the state of continuous change make individuals face numerous life- and career-affecting challenges¹. Transformed start- ing from 1989, the Polish job market forces a wide range of individuals to take numerous actions in order adapt to the new face of the job market. The once universal forms of career paths in Poland (now a state with a stable modern economy) as it had been prior to the transformation of its political system have been turned into an array of opportunities, concerns and career risks, as evidenced by the research projects by M. Piorunek², L. Myszka-Strychalska³ et al.⁴

The awareness of local labour market conditions allows us to prepare to face such changes and constantly respond to them by adjusting the educational system to the needs of the job market and employers. By nature, such activities take multiple steps and are

________________

1 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warsaw. Wydawnictwo Sic!, Warsaw 2002; Z. Bauman, Razem osobno, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000;

Z. Bauman, Życie na przemiał. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005; U. Beck, U. Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warsaw 2002; A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności. Warsaw 2001.

2 M. Piorunek, Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej w okresie adolescen- cji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004.

3 L. Myszka–Strychalska, Orientacje zawodowe młodzieży z zespołów szkół zawodo- wych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016.

4 J. Kozielska, Perspektywy i nowe rozwiązania w doradztwie zawodowym. Coaching jako narzędzie pracy doradców zawodowych w kontekście idei lifelong learningu, Studia Edukacyjne No. 37, Poznań 2015; J. Kozielska, Adaptational difficulties of Polish econo- mic emigrants in the context of globalisation processes Culture – Society – Education No. 1(11), Poznań 2017; A. Suchorab, Wpływ zadań z zakresu orientacji i poradnictwa zawo- dowego realizowanych w szkole ponadgimnazjalnej na wybory edukacyjno-zawodowe stu- dentów, Szkoła – Zawód – Praca, 2012, No. 3; A. Suchorab, Plany edukacyjno-zawodo- we i zatrudnieniowe uczniów szkół zawodowych, Szkoła – Zawód – Praca, 2015, No. 10.

(22)

time-intensive. However, they can help reduce many social problems such as unemployment and poverty. It also takes competent career counsellors to put this idea into practice.

The present paper provides an overview of the author’s empirical verification of the process of planning educational and career futures as done by secondary and upper secondary school students of the Poviat of Gniezno. As part of examining the local job market and its perspectives, the survey groups included, among others, secondary school students with special educational needs (SEN). It is them who will enter the job market in just a few years’ time and are now indirectly impacting its state. The awareness of the their plans may allow us to predict and prevent situations that cause difficulties in the labour market. Some of the survey respondents were also upper secondary school students, the principals of post- secondary schools and major local employers. The project com- prised four modules: I – Employer; I – Secondary school student;

III – Upper secondary school student/graduate; IV – Principal of the high school⁵. Within this paper, I wish to focus primarily on junior

________________

5 I. What are the educational and career plans of secondary school students of the Poviat of Gniezno, including with SEN? II. What is the local labour market situation like? III. What is the role of a secondary school career counselour in choosing subsequent educational stage?

“PANEL: SECONDARY SCHOOL STUDENTS”: 1. What is the social structure of secondary school students of the Poviat of Gniezno? (gender, place of residence, parents’ education, average grades) 2. What are secondary school students’ educational and career plans? Including SEN students? (Are they going to pursue further education? What kind of schools are they going to pick to pursue further education?

What kind of programmes are they going to pick? What kind of career have they picked? Do secondary school students consider studying in other cities? What do they know and think about the professions in short supply within their region?

3. What is their opinion on professional advice at their schools? (Are they familiar with the range of educational opportunities in Gniezno? Whose assistance do they use in choosing a school? What criteria are crucial to their choosing a given school?

What associations do they have with specific types of schools? What is their opinion on individual secondary schools in Gniezno? What are their definitions of “a good job”? “PANEL: PROFESSIONALS” A STUDENT/GRADUATE OF A UPPER SEC- ONDARY SCHOOL 1. What is the social structure of students in terms of gender

(23)

secondary school students, including those with special educational needs.

The sample was selected at random due to the specific research subject⁶. The survey covered secondary school students (N = 486), of which 17% were SEN students (students with disabilities, or at risk of social maladjustment, or socially maladjusted students, or students without SEN certificates, without opinions from Psychological and Pedagogical Counselling Centres, for whom the school delivers

________________

and careers. 2. Do students feel prepared to begin professional careers matching their current field of training? 3. What are their greatest concerns when it comes to moving from the role of a student to a role of the employee? 4. Would they like to attend an internship, job placement or a course (free of charge) that would comple- ment their professional skills and help them fare better in the job market? 5. What training sessions or courses would the respondents use? 6. Does the school have a career counsellor? 7. Would the respondents like to use a training course on writ- ing job application documents (CVs, motivational letters) to prepare to seek em- ployment? 8. Would the respondents attend an individual meeting with a career counsellor? SCHOOL ADMINISTRATION What are the needs of schools in terms of equipment/extra equipment? 2. What courses/training sessions would be useful to the vocational training teachers? 3. What courses/training sessions could be offered to the “final year” students to prepare them to enter the job market in an optimum way?

EMPLOYER A 1. What is the professional field represented by the respondent?

2. What equipment/machines/devices is/are used by professionals hired by busi- nesses? 3. What is the number of staff members working in the business (administration/professionals)? 4. How does the employer describe the job situation in the Poviat of Gniezno? 5. Are the respondents going to hire any new staff members anytime soon? (within the coming 3 years) 6. How many people are they going to hire? 7. What positions/professional fields do they want to fill? 8. How are the business seeking/has sought staff members? 9. What is the respondents’ opinion on the quality of vocational training among graduates of vocational schools? 10. What is the respondents’ opinion on the quality of vocational training among graduates of technical high schools? 11. What knowledge and skills should a respondent’s prospective staff member possess? 12. What training sessions/courses/internships should graduates or the students have completed while in training in order to per- form their professional duties in a professional way in their new workplace?

13. What is the scope of the business’s cooperation with vocational schools?

6 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- saw 2005.

(24)

aid, sociotherapeutic, therapeutic, talent-development and other measures), upper secondary school students (N = 503), the principals of upper secondary schools (N = 6) and major job providers of the Poviat of Gniezno (N = 14) as well as career counsellors (N = 22).

The primary method employed within the project was that of diagnostic survey. A technique that finely fits the diagnostic survey method are survey questionnaires, used herein as a research tool.

This project has also used the content analysis method⁷, with the content being traditional local press, both print and digital, and thematic studies provided by the Poviat Job Agency in Gniezno and other institutions.

Educational and career choices made by young people

The recurrent job market problems are not just problems of the adults, labour unions, economists and politicians. Over the past few years, they have become the crux of young people’s problems. The adolescence is no longer a protective preparatory period, a moratorium of sorts; it has become a period when young people become emancipated in terms of labour market problems.

Education and work are the core elements that help individuals construct social profiles of their biographies and young people em- bark on diverse life paths typical of adults’ lifestyles⁸. It is worth observing that the paradigm whereby an individual’s following an available educational and vocational path warranted predictable work life in the domestic job market is no longer valid. The young people of today enter their adult lives under difficult market, social and economic conditions and face growing competitiveness and are expected to embrace career mobility and flexibility. Unsurprisingly,

________________

7 K. Żegnałek, Metody i techniki stosowane w badaniach pedagogicznych, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warsaw 2008.

8 M. Piorunek, Projektowanie przyszłości edukacyjno-zawodowej w okresie adolescen- cji. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004b, p. 27.

(25)

over the past several years, we have observed a dynamic growth of interest in the subject of young people’s educational and career choices. This situation is manifested in numerous research papers penned by, among others: A. Bańka, S. M. Kwiatkowski, A. Cybal- -Michalska, M. Piorunek, E. Solarczyk-Ambrozik, R. Parzęcki, A. Su- chorab, E. Kasprzak, K. Klimkowska, A. Miś, Z. Wołk, A. Kargu- lowa, D. Kukla, E. Turska, I. Mandrzejewska-Smól, B. Wojtasik, A. Rajchel, J. Ambroży, D. Dziewulak, W. Duda et al, including ministerial reports and studies delivered by the Institute for Educa- tional Research and Education Development Centre etc.

The survey among secondary students, the core part of this paper, was attended by 256 female and 230 male students (all of them final-year students), including 68 students with SEN, of which 40%

were female students (27 people) and 60% were male students (41 individuals). The most active survey participants⁹ were the students of the secondary schools in Gniezno; the commitment in fill- ing the questionnaires from the students of other secondary schools in the Poviat of Gniezno was low, as was the case with students of 2 private secondary schools in Gniezno. The vast majority of secondary school students (68.30%) involved in the survey were city dwellers; only one in three of them lived in the countryside (31.70%). The structure of respondents’ parents’ education varied greatly, with more than 50% of the fathers being graduates of vocational schools and technical schools. When it comes to mothers’

education, many more of them have completed higher education (26% mothers vs. 14% fathers); a considerable number of mothers have completed vocational schools (every 3^rd mother). Every 5^th secondary school student does not know what kind of school their parents graduated from, which is concerning. The awareness of parents’ education is the first stage in career counselling, or the pre-

________________

9 The survey questionnaire was filled in at an IT lab, in the presence of the re- searcher and the school’s guidance counsellor; not all of the students were sure of the category they belonged in – SEN/no SEN – the SEN section was filled in by the school’s guidance counsellor after the students had completed their questionnaire sections.

(26)

liminary career orientation, aimed at inspiring student’s interest in career life and educational choices made by the closest people around, not only parents, but also grandparents, siblings etc.

Average grades varied greatly among the student respondents.

Most of them (almost 20%) had a grading average in the winter se- mester 2015/2016 between 3.5 and 4.0. Almost as numerous were the groups with averages of 3.00–3.50 and 4.0–4.5 (approx. 17.00%

each). Every 5^th student had an average of 4,50–5,00.

Fig. 1. Respondents’ grading average Source: Author’s own research

15 individuals did not know where they would continue their education or did not intend to pursue further education, and close to 97% of respondents of the research sample were going to pursue further education. The category of special educational needs did not translate into the results. The secondary school students’ had their plans primarily defined (figure 2). More than 50% of them stated that they were familiar with the range of educational and career opportunities but needed further advice on educational opportunities in the Poviat of Gniezno. Every 10^th stated that they were not familiar at all

(27)

with educational and career opportunities in their city, with 37.40%

saying that they were fully aware of the range of available educational and career opportunities. Interestingly enough, even the ones unfa- miliar with the range of opportunities said that they have already chosen their prospective schools. The survey in question had been conducted half a year ago, before the students actually got the oppor- tunity to pick their next schools. The comparison of the February survey and the data of the Poviat Administrative Bureau of Gniezno with the actual admission data (July) revealed that survey declarations reflected the actual choices made by secondary school graduates (43% of the graduates chose to continue at high schools of general education; 37% went to technical schools, and every 5^th picked a vocational school). February declarations (figure 2) prompted Poviat au- thorities to reduce their admission quotas. Aware of the specific nature of the poviat job market and the fate of those graduating from high school of general education, a campaign entitled Zawo- dówka jest OK was held (Vocational schools are OK), which resulted in a higher number of secondary school graduates admitted into technical and vocational schools in the 2016/2017 admission season.

The February declarations showed that almost 40% of secondary school graduates planned to pick a high school of general education, with every 10^th of them not knowing yet what type of pro- gramme they would pursue (the most popular were the humanities and defence programmes). Every third wanted to continue their education at a technical school, and only every 10^th, at a vocational school. Educational and career choices among students with SEN were similar; however, more of them said they would pick technical and vocational schools rather than high schools of general education. 22% of them eventually picked vocational schools and just as many did high schools of general education, and every 2^nd student would select a technical school (56%). The vast majority of those picking the more vocationally oriented schools (technical and vocational schools) were boys. Only 5% of them were girls (their share in the group of SEN students was higher – every 6^th female chose vocational and technical schools).

(28)

Fig. 2. Educational plans of secondary school students of the Poviat of Gniezno Source: author’s study

School choices are unrelated to respondents’ parents’ education;

they do not reproduce their parents’ life scripts or educational mod- els; however, we can see that the respondents who pick high schools of general education wanted to eventually go to universities want to achieve a level of education higher than their parents did. Im- portantly, the students pick high schools of general education re- gardless of their grading average, which means that very good and very bad students equally often pick high schools of general education, which ends with A levels (technical and high schools of general education were picked by 78% students with SEN).

The students (with or without SEN) declaring they were going to continue their education in vocational and technical schools much more frequently (72%) were able to describe and name the profession of their choice, but some students picked professions for which training was not available at the schools they picked, e. g.

psychologist, therapist, doctor, teacher, physician, lawyer, sports commentator etc. Additionally, the vast majority of them (64%) could not specify the skills needed to pursue the career they chose.

Over 62% of the students could not point to professions sought after by the job market, even the local job market. They basically make their decisions haphazardly.

(29)

Fig. 3. Results of gimnazjum leaving exams (blue line-High school of general educa- tion red – Technical school, green – Vocational school)

Source: Author’s own compilation based on the Poviat Administrative Bureau of Gniezno

The dilemmas related to career choices are connected to the fact that career counsellors’ presence is poorly visible at the schools. The students claiming that the school has a career counsellor are as numerous as the number of students who say the schools have none or that they do not know if there are any. The students with SEN fared slightly better in this case – at 4 out of 13 schools who took part in the survey, SEN students attended meetings with career counsellors as part of the extra time provided by the principal). 67% of them knew that the school had a career counsellor. The statutory obliga- tion and the inquiry into the schools taking part in the survey shows that all of the surveyed schools have an individual delivering career counselling activities (although their presence is often hardly visible) and activities defined under the School Career Counselling System.

The low recognition of the role of the career counsellor is related to the fact that career counselling/career orientation activities are delivered incidentally, are not schedule-based and, in many cases, are delivered in the event of a teacher’s absence. Furthermore, the con-

Points scored x 10

Number of candidates

Performance of candidates for various school types

Blue line- High school of general education Red line- Technical school , Green line - Vocational school

(30)

tent of the counselling meetings is not unequivocally recognized by the students as career counselling as such. For example, self-awareness classes provided by a career counsellor who is also guidance counsellor or teaches another subject, might have been thought of by the students as classes with the school’s guidance counsellor rather than a dedicated career counsellor.

Fig. 4. Career counsellors at secondary schools Source: author’s study

Alarmingly, the vast majority of students (without SEN) (68%) point out that they have not used career counsellor’s assistance and have not attended any career counselling classes. Almost 70% of the respondents (with or without SEN) declare they use some assistance in making their choice about their future schools and careers; 30%

claim they are fully aware of this aspect. The significant ones con- tributing to their educational choices are mostly their parents (78.60%), followed by the Internet (31.30%), friends (28.40%) and other family members (25.50%), siblings (24.30%), career counsellors (17.50%), teachers (11.50%) and supervising teachers (8%). This part of the research project shows that parents play a significant role in