Pamiętnik Historyczno-Polityczno Ekonomiczny : Przypadków, Ustaw, Osob, mieysc i Pism Wiek nasz szczególniey interessuiących. 1788, t. III, cz. VII-IX

Pełen tekst

(1)

(2)

(3)

(4)

(5) PAMIĘTNIK H I S T O R Y C Z N O —P O L I T Y C Z N O E K O N O MI C ZN Y.. Przypadków , U fta w , O ſob, tn ie y ſc i F iſm W ie k naſz ſz c z e g ó ln ie y intereſsui^cych.. ,. H om ines hom inum cauſa fu n t generati, u t ipji i n t e r ſ e alii allis predejss p o ſſin t. C icero. T O M. III.. 1788.. LIPIEC, SIERPIEŃ, WRZESIEŃ.. w. W A R S Z A W I E.

(6) REGESTR ARTYKUŁÓW. LIPIEC. 1788.. I D - A I ſ z e opifanie kraiow Wloflcich, a wfeczególnośo! Rzymu—- Art yś ci w Rzymie, Model Traiana Kolumny. Artyści zagraniczni. Akademia kunſ zt ow na Kapitolium. Battoni. Kar* dynał Bernis. Zakryftya S Piotra. Akademia Arkadow Akademia Kwir i n i l l o w , Koronowanie na Kapitolium Kory lii wierſzami gadaiącey. T e a t r innych iniprowizatorow, czy li wierſzami ex abrupto gadają cych. kar: 573 II. Woylko T u r e c k i e —Ceſarfluę— Roſſyilkie , podczas woyny ninieyſzey : ^ uwagami polityczno - Itatyliycznemi. . . . 5^2. III. Dzieie F r yd er yk a W. od Roku 1763 do 1786. 611. IV. Woyna Tu r e c k a ciąg dalſzy 637. V. N o w e ſ ce ny na północy , Woyna między Mofkwą i Szwecyą. 650. VI. Nowe uftanówienia, przedlięwzięcia, wynalazki. - 664,.

(7) I.. Dalſze opiſanie Kraiow W ł o l k i c h , a wſzczczególności Rzymu 669. II. Stan ninieylzy n o wy , nieſpodziewany Euro[)y. . . . - 635. III. Dalize u w a g i , wi ad omoś ci , wzglę dem S z w e c y i , iey teraźni eyſ zych okoliczności. - - - - 699. IV. Prawdziwe przełożenie k ł ó t n i , N a rodu Francuzkiego z Królem ſwoim. 705. V. Woy na T u r e c k a , ( c i ą g d a l ſ z y ) 720. VI. Nowe wypalazki. x. Spoſob odzwyczaienia ludzi od opiiania fię gorzałką, 5- ſpoſoby ocz yſz cze ni a, mieſzkania iakiego zplulkiew 7 3^ V l L P r o i e k t , i śrz od ek , iakby można przyiść do żywienia bydła przez cały rok w d o m u , nieznoſząc od razu ugorów.. -. * -. -. 744..

(8) I.. Wiadomość Hift oryczna, o Powie cie Kroiewlkim Piltyńlkim 7^5 II. Geograficzne u wa g i, ,i opiſy Finlandyi i Gubernii Wtburgfldey, iako T e a t r u ninieyſzey woyny północney. 774III. Opiſanie iedney nicdawney p od ro ży do S ycyl ii, Mal ty, N e a p o lu. . . . Krgó, IV. Deklaracya nowa , bardzo oſobliwa Króla Jegomości Szwedzkiego 8°4V. Nowe w'ynalazki — Uczeni 820. VI. Woyna Tu re c ka ciąg dalſzy. 726, VII. Piękne kunſzta — x. Wyftawienie Statui ^ a n a 111 . w Łazienkach 2. sVVyftawienie Nadgrobku w Lo nd y nie przyjacielowi J>onaſowi Honw ay. . 851..

(9) HISTORYCZNO-POLITYCZNO EKONOMI CZNY.. Roku Siódmego Cześć V IŁ LIPIEC. 1788.. i D a lſz e opiſaire KraioW W lofldch, a w ſz c z e g ó ln o ś c i R zym u. J tr ty s ti w R zym ie M odel T raiana kć>lam ny, A rty śc i zagraniczni. / kadem ia k a n ſzto w na Kapitolium . B attoni. K a rd yn a ł Bernis. Z a kryśtya S't, Pio tra A kadem ia ArkadoiO. A kadem ia K w irinistoiu Koronowanie na liapito lia m Korylf^li wierſzam i gadaiącey. T ea tr innych im p ro u iſa to ro w , cząli tuierſzami ex abr upto gadaiących. Niemiecki ma t eraz ten źaIzczyt , że nawet W Rzymie , to ieft lip ie c XpSS-. Nft.

(10) p rz y ſamym źrzódle kunſ zt ow, znay* duii| fię zniego naylepſi artyści. Naywyborni eyſzy , iak brakło B at t o n je g o, port re tyf ta f naywybornieyſzy ladſzaft yft a, i nayptzednieyſzy poſążyfta w R z y m i e , ſą to Niemcy. M aron fztragi er M en g sa , uchodzi powſzechnie za naylepſzego p o r tr e ty f te , odtąd iak B a tto n i umarł * w całych Włoſ zech. Z e on zna dobrze ſ we talenta i ſ woie p o ż y t k i ; przeto na tern przeftaie , żeby w malowaniu p o r t r e t ó w celował i w inne fię roboty malarlkie nie wdaie. H a k e r t, rodem Brandeburczyk , ielt liayprzednieyſzym w Rzymie do małowania ladſzaftow ; lubo M oorc mł ody Angielczyk równa mu fię iuż prawie od nieiakiego czaſu Za wdaniem fię rodaka ſwego Reifenſzteyna , kt óry między Antyquaryftami Rzymlkiemi pierwſze t rzyma mieyſce , otrzymał Hake rt bardzo zyſkowne dla fiebie od Katarzyny II zlecenie, żeby malował ZWycięztwa Rolsyilkie podczas prze*. f z fe j-ob f vv0 fcie^ ftov 0bd p i,je( ni fc z S za , wn( a r tjeri ptó jj0C rzu ^va( f|to pwi j,ze.

(11) 5vB rtay**yeS°» ſzaf-. fzfey woyny Tu rećki ey. Dogodził ori robotą ſwoią Monarchini , ug run to wa ł ſwoię ſ ł a wę , i był źwyeżaiein t ey wiełkiey p ani bardzo dia uczonych i arty-. a W ziła* 'e za iak :ech. v o ie • ze ~ vs>ł * łai e. ieft lalo-. iłów ſ zcżodrey . tale ża robotę ſwoię obdarzony , iż teraz żyie w obfitości. Rzymianie tak teraz w kuſztcie robierna poſągow podupadli, iż iedeii mł ody S z w a y c a r , nazwilkietn T rippet z S z a ſ ſ b a u z e n , miany ieft w Rzymie Ża liaylepſzego poſążyfte. T e n artyfta , ma do ſ w eg o kunſzfu niewymowne przywiązanie , bez kt órego żaden artyfta nie może zoftać wielkim. Jeden z iego krewnych bardzo bogaty * kt órego on był iedynym dziedzicem i kochankiem ’ żądał koniecznie •, aby po-. awie 1 fi? ml?" pier^ ci~ i uaawał prze*. rzucił tę profeſ syą ſwoię. Gdyby to b ył uczynił > móg ł % za to ſpodżiówać życia ſpokoynegó i wſzelkiey obſitośći. Zaś przeci wni e, ut rat a łaiki i Ve go wuia, niedoftatek i bidne życie bzekafy go nieochybnie * gdyby fobie froftąpił ptzeciwnió. j ed n a k iióżynil Ń ij '.

(12) en to bez naymnieyſzego zaftanowie* nia fię , poſ zedł do Rzymu*, uczył ſię, wy trz yma ł wiele bi d y, znioff wſzyftko, znalazł na koniec chleb i tylko czeka na iaką ſpoſobność , żeby mógł okazać światu wielkie ſwe talenta. Naylepſzy, albo raczey iedyny w Rzymie m e t r w wyrzynaniii kamieni , ieft Niemiec imieniem F ikler Godna to u w a g i , że t e n kunſzt był i e d y n y , W którym Rzymianie prz*eſzh Greków, iak to ieſzcze można widzieć z pozoftał y ch drogich kamieni po różnych ga binetach, Tak oni daleko w tein zaſ z l i , iż n aw et naylepſze nowſ zych rzeźby na kamieniach , nie mogą poyść zdawnenii w porównanie. Rzym iednak poſiada iednego nader bi egł ego złotnika , imieniem Loudouig i , kt óry ſif wffawił bardzo rzadkiemi robotami ſwerni. Między innemt odwa ży ł on fię zrobić kopią kolumny T rk ia n a , nad która ftrawit 20. lat. T a mał a kolumna ftoi na poftumencie z.

(13) y. .. 577. marmuru wyſokim 3 ftopy, fama zaś ieft na 6. ſtop wz wyż , i cała okryta kamieniem lazurowym. W linij rain cy , czyli śhmaczey, wſzyſtkie figury ſ ą z ſrebra w ogniu wyzłacane- Nic tu nie mówię o dziwney okazałości t e go dzieła, która oko zadziwia, ani o mechanicznych ſ zt ukach, k t ór e fię znayduią we wn ąt rz ; ale tylko o ſarnych rzeczach iftofcnych. Wlzyftkie figury i obiekta, które lię znayduią, na pyſ zney Traiana kolumnie , fa tak ż e przekopiowane w tym małym modelu bardzo dokładnie t a k , że nnymni eyſ zey rzeczy nie opufzczono. Kop er ſ z t y c b y choć nsyk-pfze, nie wyraŻaią dobrze t ey ftarożytney pamiątki; dla t ego też nie byłyby one pomocne do zrobienia tego. , o którym rnówięuiy modelu, Do t ego pot rzeba było użyć form gipfowyćh branych z ſaniey ko l u m n y , które tu znayduia lię teraz w. pałacu Francuzkiey Akademii. Fo rmy t e wielkie z gipfu wzięte były za Lu-.

(14) dwika XIV. co wyciągało kofiztow; prawdziwie Królewſkich WſpOmnio^. ny mały m o d e l , oprocz koſztownych mat er yał ow , z których fię ſ kl ada, dla t e go ieft bardzo ſzac own y, iż. cały możną widzieć od razu, i p rz eyr zeć ęałą kręcącą fię na okoł linią bardzo ł at wo , gdy w famy m originale przycbodzi-to z niemałą trudnością. T ą fama robota czyni Panu Loudouigi wielki h on o r ; który prawdziwie ma Ge niuſ z rzadkiego a r t y f t y , i przez ſvve knnfztowne roboty ziednał fobie wielką Ijawę i zebrał niemały maiatek. Daie W chleb. nftawięznie wielu i rozmai t ym ar ty (tom , ieft nie wyczerpany in vy no.wych vyyna|azkąęh, i przyprowa dza do Ikutkii nader śmiałe przedfię\yzięc,ia, Roku 1776. zrobił był dla je dnego, łf raiicukiego. Xięcia ferwis ſreb.rny , który wyftawiął cyrk “Rzyroſki —. Gyrk Karąkąlłi , k t or eg o forma ze wn ęt rzną utrzymuję fię. dotąd zupełnie, ftuiyłą za. wzoi; do, t e y r o b ot y ; co..

(15) jiaylepfi Antilcwaryści, wſpomagali go ra dą ſwoią i tak powſtato dzieło , kt ó remu fif wſ zyſ cy , którzy go tylko wi dzieli , dziwić .mufieli. Po zupełnym dokończeniu iego , t rzyma ł go u ſiebie 4 l a t a , póki go nie kupił od niego P api eż, dla dania go wpodarunku W. Xiążfciu Roſ sy i lk i em u— (” ) Tal en ta iakiego cudzoziemca w Rzy mie muſzą bydź bardzo nadzwyczay ne w iakim kunlzcie, żeby miały przyzwoity ſzacunek. Przyczynę t ego t rz e ba przypiſać tak zazdrości Rzy mian , iak wybornym r o b o t o m , które t u ſą uftawicznie p rzed o cz a mi , a kt ó r e guli ludzki dziwnie naprawiaią i rozfądek o kunſztach bardzo dolkonalą, T e n to rozfądek , iuź od n at ur y nie k t ór ym ludziom n ada ny, a uważaniem fylu cudów kmiſztu udolkonalony (pra(*) Papież u czy n ił go K a w a le rem , czyli R yc erzem , i bywa u nieg o , k tó r e g o honoru nie czyni on tu ani X i a i c t o u i, ani K a rd y n a ło m -.

(16) 5;8,Q Wilie , ze artyści gdzie indziey wſfa-wiem i p enſ yo no wa ni , nie czynią tu W oczach i u my Iłach naymnieyſzego w y r a z u ; gdy przeciwnie t e d y ow-edy iaki młody-uczeń-, pociąga ſwym pę dzlem lub dłutkiem całego Rzymu na fiebie uwagę. Tale niedawno ieden mł ody malarz z Haſkicgo kraiu nazwiłkiem B ittn e r , który od. żadnego dworu, me ma peuſyi, odmalował po innych d o brych ſz tuka c l i , które mu ziednałyflavyę Ganimedcfh , tak przedziwnie,, iż Sf tia to zdumiał R zym ca ły i wielu Zawołanych tam tey Izycb malarzy przy p rowadzi ł przez to prawie do, rozpa* 12,V. D.ołkonałość tey ſztuki zaſadzała % na wybornym ryfsunku , i udaniu naturalnych ko lor o, w T v c v a n a . k t ó r ych nikt Jepiey niepotrnfił. Szkoda że ten artyſta nic nie czytał , dla t eg o t ez imaginacya iego ieft uboga i bar dzo w myślach- ſwoich określona.. 1 uteyſza nauk Ąkądemia , miewa na Kapitolium ſwoie poliedzenia. Nada-.

(17) 58 r no i-ey. także P a t r o n a , to ieft St. ŁuŁafza. Same wſpoinnienie na Kunſztą, Akademią, Rzym i Kapitol, zdaie fię obiecywać coś nadzwyczaynego, ale zawiódłby fię człowiek na tein. Wie lu przednieyſzych malarzy Rzymlkicb wymówiło fię z honoru poczytania fiebie między Towarzyftwo t ey Akade mii; i wpowfzecbnośei ledwie ieft któ ra w Europie tak mało poważana iak ta. Ladaiakie rozrządzenie, nieporzą dek, i wielorakie k abały, kt óre fię tu trafiaią przy rozdawaniu nadgr od, ſą t e y pogardy przyczyną Nie ieft ta nic nadzwyczaynego, liche iakie koro nować g r y z m o i y , a wyborne dzieła pomiisć bez nadgrody, B a tto n i nie dawno zmar ły , który iednoilaynie był uznany za pierwfzego malarza we Wt»-. ſ z e c h , był długo iednym z iey dyrek turo w. Nay więcey bawił on fię ma lowaniem p o r t r e t ó w , które oſobliwie podrożni Anglicy tuzinami u niego za mawiali. Maiowanie tednego p o r t r e t u.

(18) S82 było dla niego robotą kilku godzin , 3 jednak- brał on zwyczaynie za odma lowanie ſnmey gł owy 50. cekinów, od półofoby 100. a za całą ofobę 200. Charakter tego artyfty był wcale oſobłiwy. Miał 011 lat przeſ zł o 70. a iednnk prowadził fam goſpodarftwo domowe. Vvrſzyftko dla fiebie i liczney familii ſwoiey , kupował co dzień fam aż do naydrobnieyſzych rzeczy. Wftawa ł zrana o naſzey godzinie czwartey, j udawał fię natychmiaft do dwóch r ó żnych kościołow , dla lłuchania dwóch Mſzy, które byf ufundował. Potem p oſ zedł na r yn e k, nakupił rzeczy po trzebnych , i za powrotem do domu wzbudziwſzy familią ſwoi ę, oddał co nakupił. Jego córkę inaią za iedne z naylepſzych śpiewaczek we Włoſzecb, lecz dotąd nigdy nie dała fię lłyfzeć na publicznych teatrach , ale tylko na koncertach pr ywa tnych. Nienawidzili! on wfzelkięy teoryi , i niechciaf żeby fię malarz czego z kfiążek liczył, iak.

(19) >3 lia". a ey im ta' y* -h. 111. :0 2 -c 1,1 'Y,. pn fam niewiedziat co to było wziąść kfiążkę iaką w rękę , dla tego też iego hiftoryczne malowania pełne fą błę dów przeciw wiadomości o dawnych ftroiach. Charakter iego był nieco nieokrzefany , i nieraz z oſobami znakomitemi poftąpił fobie zuchwale, co mu iednak dla oſobliwych tal ent ów i ſ zczero-otwartego charakteru z łat wo ścią przebaczano. Dla ubogich tak był ſzczoclrym , iż mało co zoltalo po nim dla familii choć dochody iego były nie małe. Krótko przed śmiercią iego t r a fił lię był naftępuiący przypadek. J e den rzemieślnik, miał był obra z, który był odmalował dawny Karol M ar a t t i ; przymuſzony potrzeba umyślił go przedać i zapioft go do Kardynała E ernis T e n Pan , kt óry żyie okazale i publicznie udaie Mecendſa , rozumiał źe ſekrętnie mógł fobie połtąpić iak dobry gofpodarz. Rzemieślnik źądał za ſwoy obraz 12. cekinów, Kardynał dawał tylko 8- Człowiek o w ,.

(20) śpieſzy t edy do B attoniego , opowiada mu los ſwóy zełzatni , i zoltawia mu łkarb ſwóy lpuſzczaiąc ſię zupełnie na iego ſzczodrobliwośe B a tto n i widząc iak malowanie ovvo było wyborne , daie za niego l o . cekinów, i z a tr zy mu je O go dia fiebie Rozgfoſifo liec to ; O Prot ekt orFrat ioyi (*) rozumiał że wieść tę mógł umorzyć przez zawieſzenie owego obrazu w ſwy ch pokoiach. Chciał go t edy odkupić koniecznie od Bettoniego. Ten oświadczył iż obrazem t yni got o w i.eft przylłuźyć ſię; ale iego Eininencya wie to dobrze , iż przez fam tylko p r z y p a d e k , malowanie takiego m e t r a , iakim był M a ra tti, można było tnieć za 12. cekinów. Zaczerń nieuftsipi go teraz iak tylko za 50. ceki nów. Kardynał muliał te wyliczyć. Oczywiflty dowod upadających bar dzo kunſztow w Rz ym ie , ieft polt-a('") T y tu ł niektórych K a rd y n a łó w , któ re tyle z n a c z y , co P r o te k to r kościoła w. N P ..

(21) Ja 111 na ąc au>; ść 0ał en1n o o ii-. i’. i. wienie niedawne zakryftyi na Watykanie , podług planty naygorzey ia* ką tylko mogf dać Architekt iaki w i 8 wieku.-— Ta kupa kamieni ieft prawdziwą fatyrą architektury , a źe fię ftyka z przedziwnym St Piotra Kościołem przeto ſprzeczność między tein a owe m budowaniem wydaie fię iefzcze bardziey. Wſzyftko tam ieft w drobnym i nieguftowuym ftylu , a do tego budynek ten zaduma kościoł po części. T en gmach niepiękny , kofztowal iednak około 600,000 ſzkudow , i lubo nikt a nawet fam Papież nie był z niego k on t en t , iednak nic nie odmieniono z iego planty, ale wſzyftko zro* biono podł ug pierwfzey myśli Archit ekt a Jeft to llcutek zwyczavney prot ekcyi , którą Panowie dawać zwykli ofoboai ul ubionym, nie oglądaiąc % , czy fą warte czy nie, a która iednak nie powinnnaby mieć mieyſca , gdy idzie o przeiłanie do potomności iakieh Wielkich pamiątek. Nayprzednieyfzy.

(22) zamiar t e y budowy i e f t , żeby mieli gdzie wyfiadac Kanonicy St Piotra kt órzy iak inni godni ludzie opodal od t ego kościoła miefzkaią , i w p ew n e święta dwa razy na dzień udawap Gę tam muſzą. Sławna t ut eyſ za Arkadow Akade mi a Ikłada Gę po więkſzey części ż Parnych fatrykantow ſ o n e t e k , którzy fię Zgroniadzatą dla przeczytania fobie na wzaiem pioſnek po części głupich. Żadne pewnie towarzyftwo nie roz* fizerzyło fię tak prędko tak to. Zpoczątku nie było iak tylko 14. oſob do t ego Towarzyftwa należących, a w kilka lat , liczono ich iuż do kilku ty f i ę c y , a to żróźnych ftanow. N a w e t Kardynali, owſżem i Parni Papieże zoftawali Paſterzami Arkadyiſkiemi, i bra li Arkadyilkie imiona podł ug praw Inftytuttl tego. To Arkadyilkie powie t rz e tak fieo rozſzerzyfo 7 iź w krótkim czafie 58. miaft Włoſkich miały fwoie Arkadyilkie Akademie > które fię ilaźya.

(23) wały Koloniami Arkadyi Rzyml kiey, ale wnet prawie wſzyftkie, iak ieft los nieużytecznych uftanowień poginęły. Rzymlka iednak utrzymuie fię dotąd i ſ w e pofiedzenia odprawiać zwykła w Pałacu K o r ſ y n i c h , w którym n i eg d yś Królowa Szwedzka mieſzkała, TowatZyftwo to ieft prawdziwym upodle ni em imienia Akademicznego, Wiekſza część uczonych t ut ey ſzych , i Icochaiących fię w literaturze maią za hańbę należeć do niego. N a w e t wie lu uraża fię t e r n , kiedy fię ich kto ſpyta , czy należą do tey Akademii. Z ę by więc t e y powſ że chney w z g a rd y zmnieyſzyć nieiako , Zaciągają Arkadowie do fiebie cudzoziemców, którzy maią iaką r a n g ę , i można fię ſpodziewać , że ich do Akademii przyftąpienie będzie ogłofżone. Znayduie fię tu ieſzcze więcey takich A k a d e m i i , które fię na wzor Arkadyiſkiey uformowały. Między temi znacznieyſza ieft Ś w iry Mstow. Ale t ey oddało fię iuż wfzeh.

(24) S8S ką ftufzność , kiedy fig ią tylko wſpó» mniało. Doſyć tu ieft ułożyć kilka fonetek> żeby uyść za Poetg. Przedtem koro nowanie k u r a m i Poetycznemi na Kapitolium miało w fobie coś wielkiego i ſzanownego. Kiedy tam Tajśo był k o ronowany , przyklalkiwa na to Europa choć iuż we dwa wieki Lecz kiedy KoryLla. odbiera tam dziś tenże wie** niec , przefiaie to bydź honorem i ce remonia ta ftaie fig godną śmiechu. K o rylla iako P o e t y k a , nie warta t e y , kt óra ma Iławy. Cały talent t ey oſoby zaſadza fig na gadaniu z kopyta wierſzami, co u dyftyngwowańych proftakoW ſprawuie zadziwienie Ale że talent ten, nawet u ſamych Rzymian nie ieft w wielkim ſ żac un ku , prz et o nigdyby nie pomyślano było o koro nowaniu K o r y lli, g dy by nie potężna prot ekcya iednego Kardynał a, która zwyciężyła ſprzeciwianie fig t e m u , c a łego prawie Rzymu. Kardynał ten* Wielki.

(25) \vielki obrońca K orylli nie dał fię Uwieść krzyczeniu gminu; wyrobił po zwolenie Papi eski e; Kory.Ua zoftała.., t e d y ukoronowana, wygwizdana-, od g m i n u poetycznego wyftawiona a od Xi ąż ąt i Panów udarowaną. Zaraz pó t e m opuściła łłzym i żyie teraz w Fiorencyi. Im prouiſatricj , Q wierſzami z kopyi t a gadaiący ) obieraią zwyczayuie plac T erm in i, do okazywania ſwego kuńIztu. Trzeba to rozumieć tylko o świat o b i eg ai ą cy ch , gdyż ſą i n n i , którzy tylIco po kompaniach dla zabawy i bez ża rł ney nadgrody iniprow izuią ; do kt ó ry c h należy także wſpomniona K o n jlia Poſpolicie improwizowanie to dzieie fię spbewaiąć-, i przy akkompanowa. ni u na ſkrzypcach. N a we t niektórzy łiie hiógą ocucić inuzy ſwoiey beż tó* g ó inftrUmentU. Lecz ci którzy fię w ł ócz ą ż taieyſca na mi eyſce i po ulifcach , inuſzą to czynić tak gadaiąć iak i śpiewaiąć , z inftrumentem i bez in* kip ieć AJSSOo.

(26) ftrumentu. T y m Virtuozom, dale fię tylko iakie t e m a ; a oni zaraz w t e y materyi układają bez żadnego namy ślenia ſię i zaftanowienia wierſze przez kwadrans , półgodziny i dłużey Mylił b y fię ktoby ten talent miał za rzecz bardzo oſobliwą i zadumienia godną, Obfitość p oet yczney Włoikiey mowy i wiele rzeczy , kt óry ch lobie w wierſzach Włoſkich p ozw al ai ą, toż ucho muzykalne Wł ocha bardziey miłego flow brzmienia, niż gruntownych i do b ryc h myśli wyciągające , zninieyſzaią nielkończenie pozorney w tey mierze trudności. Ludzie , którzy fię tym kunſztern bawią, ſą to poſpohcie nieuki, dla tego też bardzo fię oni rnieſzaią, k i ed y im kto poda t e m a , kt óre w y ciąga rzadkich wiadomości i czytania. Jednak wſzyftko oni wierfzami opiewaią , choć fię iedne drugiego nie trzyma. Dzieie Rzymſkie ſą dla nich Uayłatwieyſzą ſpoſobnością do t e g o , gdyż ich ſą doſyć wiądomi. • Wſzyftkie.

(27) dawne wielkie przypadki W i o ſ k i e , iako to wtargnienie do Wł och Annibala, zamordowanie Cezara , i t. d. zaraz by wałą od nich wierſzami o po wi a d a n e , iak tylko im dana będzie wolność obra nia fobie tema. Na tenczas t o , ieźeii deklamacya ieft dobra , cudzoziemiec, kt óry pierwſzy raz ſcenę tę wi dzi , zdu mi ewa fię i doznaie oſobliwſzego ukon tentowania. Kto fię z te iii i nagfemi ry mo tworc ami obezna, w ne t fię prze kona o ich nieumiejętności i wielkiey W naukach p r of t o c ie ; dla tego te ż nie mogą oni iść żadną miarą w poró wna nie z nagłemi mówcami Łondyńlkiemi, k t ór zy w każdey prawie materyi g r u n towni e i uczenie d y ſ p u t n u i , co wycią g a wielkiego c zyt ani a i niepoſpolitycłsi Wiadomości..

(28) II. W o y ſk o T u r e c k i e — Ceſarſkie R o ſs y iſk ie , podczas w o y n v ninieyſzey ; z uw agam i po* j jty cz no -ftaty fty c z ne rai, do zaczęcia ninieyſzey w o y n y , mniemania o woyſku Tureckim byty opaczne i prawie fałſzywe. Piſma p u bliczne wyftawiały woyſko T u r e c k i e , iako gromadę niezliczoną l u dz i, mięk ki ch , niekar nych, bezbronnych, kt ó rz y nie czynią ani karności, ani ćwi czenia woiennego , ani znaiomości t e g o Ktinſztu. Obi ecywano, że iak fię p rę d ko w kupę zebrali, tak iefzcze prędzey za ponieſieniem pierwſzey iakiey klefki lub doznaniem g f o d u , niewćza* fu i trudów woiennych mieli fię roż* ſ y p a ć , i odbiec chorągwi Mahometa..

(29) Mniemania te wſpierały fięna ftanie rze czy przeſzfych czafow. Lecz to od mieniło fię. Opiſy względem tego Ba rona de T o tt , ſą to dzieie czafow dawnieyſzych, Od lat 12. konftytucya wojenna Tu rkó w odmieniła fię dużo. T u r c y , Iłowa ſą iednego Angielczyka, którjr wiele lat ftrawiwſzy w Konftantynopolu , ſwiżo z tamtąd po wróc ił, nie ſ ą podczas ninieyſzey woy ny , w zły nr ftanie , iak wiel-u trzyma błędnie. Kar ność w ich woylku , w porownamu iak była przedtem wcale ieft inna. Ich ftraże dotrzymuią niieyſc ſwoich z więkſzą dokładnością, ich pikiety bywaią rozftawiane z roitropnością i oftroŻnością woienną, a ich patrole chodzą t ak regularnie , iak w innein iakiem Europeyſkim woylku. Ter az niemożna na nich tak ł atwo zaſadzać łapek iak podczas przeſ zł ey woyny. Art yl erya, która przed tein ficładała fię z 1'ztuk o gr omn ych i do przeprowadzenia t r u dnych , ieft teraz lekſza i lepiey urzą-.

(30) dzona ,, po dł ug miary Francuzkiey i Angielflciey. Naywi ękſ ze ich harmaty, wyi ąwſz y te , które fię znayduią na wa dach po f o r t e c a c h , ſą od 48. f a n t o m , śmigownice do rzucania g r a n a t ó w , k t ó ry ch podczas przefzfey woyny nie z n a l i , iak tylko z min , które między niemi ſ prawial y, ſą teraz między nie m i polpolite ,, i a ko tez moździerze , k t ó r y c h fię używania dopiero od przefzicy woyny z Molkalami, nauczyli. Trzeba wyznać „mówi daley wſpoinmony Angielczyk, że wielu z Turków u* dało fię na naukę indzinierlką nie b ez pomyślnego ikutku , oſobliwie zaś w za. kładanin mm znaczne oni uczynili poftępki i w tym bardzo ſą biegli. Dali oni tego iuz Cebulkim próbę pod Grady&a w Bośnii. Auftryaey chcieli iaieylce to z lewey ftrony podſadzić minami. Fijreccy Indzinierowie o d k r y li wnet g al l er yą, która podchodzila pod ich ſzańee, 1 za fezy w fzy zręcznie kontr minę „ całą robot ę Auftryackg na.

(31) powietrze wyſadzili. W ſzczerym po l u , daie im ich dzika p opędl iwoś ć, ich nadludzka śmiałość i nader liczna, a dzielna Kawalerya, wielkie awantaże. T u r e c k a iazda u w i i a f i ę z niewymowną ſzybkością, nie daie nigdy pokoiu nie przyjacielowi , napada na iego ftraze i dokucza mu bezuftanku. Infant erya T u r e c k a , ieft także t e raz lepiey wyćwiczona niż przedtem. Podzielona ieft ona na d y w i z y e , na kſzt ał t naſzych batalionów, i od nieialiiego czaſu muliała % ćwiczyć w muſ z t r z e nieuftannie, w którey także nad wſzelkie ſ podziewanie, i mimo ſzyderftw , które fobie z niey gazeciarze E u r o p e y ſ c y robili , bardzo poftąpiła. Jednakże zoftafa ona przy naturalney proftocie , i wiele rzeczy z mnſ zt ry E u ro peylkiey , iako do farney tylko pa rady ftużących , a ludzi daremnie morduiących opuściła. Wczem pewnie T u r cy nie popełmaią nic zdrożnego lub rozumowi przeci wnego Wizyftko zag.

(32) gę, 6,. 7f czego na bitwach , można odnieść ia-. ką korzyść i co fię na pvv czas może. przydać do czego , wprowadzili, oni iuż; do iiebie , choć tem gardzili przedtem, i, brzydzili fię Tak n, p. bagnetów pie mogli oni cierpieć pr z ed te m, a t e paz więkſza część Infanteryi ieft niemi ppatrzona. Wſzakżę kiedy mówiemy o odmianie i poprawie ich woy ſka; t rz e ba to rozumieć o ich woyſku zawſze u t r z y m y w a n e m , płatnem i nieiako, pegularnem, nie zaś o lekkiem i dopie-. po na woynę zbieraniem, Wielkie kupy Tat arów , i inne Azyatyczne zgraie tak ſ ą ieſzcze n i ek ar n e, i nie ćwiczo n e , iak były przedtem. Nieporządek kt óry te. kupy podczas bitwy ſprawu*. pą, kiedy pd; iąkięgo Taktyki świado mego wodza , nie będą w4 przyzwoi tym mieyſcu pqfrawione, mogą nieraz ęhrzęścianorn ułatwić zwycięztwo. Jaką, tęrąz; T ur c y maią pot ęgę w p o lu przeciw Chrześciąnom okaznie fif tego co naftępuie,.

(33) Piechota Ture cka dzieli fię na ró żne korpuſa, które maią-ſwoie oſobne nazwilka i powinności. Nayprzedmeyfi między niemi ſą : ja n cza ro w ie. Ci dzielą fię na 162. odów , a zaś każda oda czyli regiment, flcładać fię powinien z 1000. ludzi. Zaczem Janczarów wſzyftlnch bydźby po winno 162,000. Lecz że w każdey odzie znayduie fię wiele fturych i niedo ł ę ż ny c h, a łnkomftwo officerow bywa przyczyną , iż wielu ludzi do regeftru brakuie , przeto można każdą odę r a chować tyiko. do 800 ludzi, zaczem 162. odow, czyli regimentów Janczarſkich wynofiiyby 129,000. ludzi.— Ł ecz że wiele oſob zapiſuią fię tylko dla honoru i żeby należeli do zaſzczytow i wziętości , którą maią w Turczcch Janczarowie , a zaś podczas woyny do komputu nie należą, i w domu pozoJtaią : przeto odtrącić znowu trzeba od t ey ſumrny kilka tylięcy ludzi, iako t e ż kilkanaście tylięcy na garnizon z.

(34) Janczarów , który pozoftał w Konftantynopolu. A tak w pole nie wyſzłoby Janczarów, iak - 110,000 ludzi, Tapcow, czyli Artyleryftow ra chmą do t8o,ooo- a zaś Komba racow , czyli Bombadyerow do 2000 zaczein wſzyftkich ogołern 20,000. L e c zż e po for tecach może ich zoftalo z po ł o w ę , za c/ em w polu można ich rachować do 10,000.— ,Sa.'idxiow albo S e r r o d z o w , to ieft t y c h , k t ór yc h każdy Baſza powinien wyſ ył ać w po le w proporcyi do łwych dochodow można liczyć przynayniniey do - 6000.— M ekterſow czyli t y c h , któ rzy 11liżą tylko do roztaczania obozów , rozbiiania , zbierania, pakowania i pilnowania namio t ów i innych fprzętow obo zowych , żńaydme lię zawlze Itomput zupełny z * 6000.—.

(35) Tak t edy cała Infanterya T u recka Ikładałahy fię przy-, naymniey z - - 132,000 ludzi. Lecz do t ey liczby przydać ieſzcze t rzeba wielką liczbę wohmtaryuſzow. Z e u Tu rkó w ftan woylkowy ieft w wielkim poważeni u, i toruie^pewną do honorow i urzędów d ro g ę, przeto na początku kążdey woyny, albo kiedy ta wiedzie fię pomyślnie , ciśnie fię pod, c horągwi e liczba wielka woluntaryuſ z o w , którzy zdobyczy, m aj ąt k u, Iła wy ſzukaią, i zazwyczay ieżeli nien a yl ep ſ ze mi , to przy naymniey nayodważnieyſzemi żołnierzami Turecki emi bywaią. Prócz t ego w nagley iakiey p ot rzebi e, biorą do woyſka ludzi g wa ł tem. Są prz yk ła dy , że w Pańftwie Tureckim wybierano co l o go lub 6go 'człowieka. Tak roku 1674 z ſamey Bośnij i Al hani j, wybrano 50,000 lu dzi do woyſka. Nic nie mówię o woyIkach Aujcyliarnych , które dawać zwyr.

(36) kły w potrzebie małe różne pograni czne kraie pod opieką Porty zcftaiace, toż inne przez religią lub związki z nią ziednoczone , Azyatyckie i Afrykańſkie Pańft wa , iako to Arabia,* E g i p t , T u n i s , A l ge r , T r y p c i i s — D o ſ y ć n a t e m , Że z t ego co fię powiedziało, można poznać , iż Ottomańlka Infanterya, k t ó ra teraz w pole przeciw nieprzyjacie lowi wyciągnęła, ſkłada fię przynaymr.iey z 150,000 ludzi , a pewnie d a leko wi ęc ey, g d y ż Porta na żadną woynę nie got ował a fię tak długo i 2 taka ufilnością iak na te. Tat arzy nie należą da t ey liczby, a iednak znayduie fie ich przy woylku T u reckiem bardzo wiele Kiedy ich rachować będziemy do 50,000. nic nie powiemy nadto. Gdyż w ia do m o, że przedt em ſamey iazdy Tatarfkiey wy ciągało w pole po 100 000. i więcey. T er az zaś, cały naród Tatarfici Krymild i okoliczny, ſrodze ieft dla ftraty 1'wego kraiu roziuſzony , i nadzieią od-.

(37) 2yflcania iego bardzo do woyny tey, pobudzony. Ta ta r zy lednak ſą dzikim i niekarnym nar odem, bardziey dla na padów nagłych i ſpuftoſzeniow , które ſprawusą, niż ſpofobności do bitwy z kt órey zaraz umykaią , ftraſznym. Jpazda T urecka daleko ieft ficznieyſ z a , niż kt órego Europeyłkiego nió* carftwa. S zpaków zawſze w kompucie będących i z kaſsy płatnych ieft » » - -: 12000 ludzi, T ym a iyo tó w , kt órzy lenne dobra pofiadaią i za to gdy po trzeba na konia wfiadaią , znavduie fię aktualnie - 132,945.-— Kiedy kompot Tym ari/otów nie byłby zupełny, to na ich mieyfce łatwo fię znaydą wo. l u nt aryuſ zowie, którzy uł^i na Woynę, żeby fię popifali i p rz e to zaflużyli fobie na pofseſsyą dobr takich,.

(38) 6os Do t ych przydać trzeba Sehecóiu czyli Jazdę ciężką, którey liczą do 18000.— Sebanćw , których iak zwyż wſpomnionych S a n d z io w , po winni do woylkaprzyftawiaćBaſzowie w proporcyi do ſwych dochodow rachuią tylko 4000.— Summa t ed y Jazdy O t t o m a ń _ flciey wynofiłaby. -. -. i 56>°54 ludzi. Lecz do t e y liczby przydać trzeba iefzcze M uklagóiu czyli ftraż Baſzow, kt óry ch każdy Baſza t rzytulny miewa do soo. a którzy ogniem wynoſzą około 6000 l udzi ; także B o sla n g ó w , którzy (pr zynaymni ey całe k o r pu s ) 2 ſamym tylko W. Sułtanem wychodzą na woynę , i Ikładaia dywizyą oſobną woylka, która wynoſi 12,000. Nie trzeba zapominać o woluntaryuſzach konnych , których liczyć można naymniey 1 5000. ludzi. A tak piecho t ą Ture cka wynofi zapewne 1 3 0 , 0 0 0 ..

(39) * źaś iazda 150,000. Judzi; co razem Wynofi 280,000 Judzi. Jeżeli do t y ch przydatny T a t a r ó w Krymflcich zbie g ł y c h , Kubańłldch , Budzi ackich, Lesghterow i innych 100,000. którzy Dużą ko rino, obaczemy że p ot ęga Ture cka Wyprowadzona przeciw Chrześcianom W pol e, wynoſi teraz około 400,000. ludzi zbroynych i do boiu gotowych, oprocz uRużenia , i u c z n y c h , niewolni ków i t. d. Ile mnoftwu t emu brakuie k ar n o ś c i , łimieiętności i wprawy do woyny, t y le ma na to mieyſ ce, naturalney f i ł y, męzt wa i śmiałości nadzwyczayney. Juz t ego wyżey przywiodły fię nie kt óre przy kłady ; teraz przywiedziemy ieſzcze inne mniey wi adome, a oſobliWe. N a bitwie 25. Kwietnia pod Dubicą Uważano, iż wifkſza część T u r k ó w , byli to ludzie filsii bez żadney woienłiey t akt yki , ale którzy z niewymowną Śmiałością wſzczynali bóy, i choć iuż.

(40) 6o 4 w ſamym zgonie zdawali fię iednak ſzukać zemfty z nieprzyiacioł ſwoich. Jeden żołnierz z regimentu Kiiiihego Cheveaux legers zrąbał okrutnie T ur czyna iednego , i obrócił fię nagle do drugiego. W tem pierwſzy zebrał oftatnie ſ we ſ i ł y , i z piftoletu uftrzelit piętę Ceſarſkietnu żołnierzowi. Porucznik Gi/urchak z regimentu Huzarów Grewa , rąbnoł iednego Turczyna t ak ſilnie, iż mu aż pałaſz u f z e d ł , a Turczyn Upadł na z ie mi ę, lecz g dy fię obrocił i w drugiego TurczyUa pałaſzem godził , powftał tern czaſem pierwſzy i zranił go doſyć mocno w krzyże. N a Kotmiltrza G orgu/ wpadł z niewymowną ſzypkością leden Turczyn , podiiioft go ſpiſą ſwoią z konia , ucioł mu g ł o w ę , i żnią ubiegł. Po Ikończoney bitwie w okamgnieniu wſ zyſ cy pobici T u r c y b y l i od ſwoich obnażeni— Z Dub i cy , gdy do niey C eſ ar ſc y ſ zt urm powtóre przypuścili, wypadło nayprzód j g . Turków z nielłychaną śmiałością i. Iruitt. j., j ^. n t. ^ ^ g ^ <} d d. r;. jt f> c; fl/] ſv w \\ hi. Ł\.

(41) \. r ^. 11 1 * 1' I y :l II d ż. ruin ſwoich do Anftryackięh ſzańców i potykali fię tam poty, póki wſ zyi cy n ie byli pobici : za teini wy pad f o innych 30; kt órych wnet kartaćze zmio tły. T u dopiero nafta piły cafe kupy, kt óre potykały fię z taką zaiadfością, iż opanowały dwie ha r ma t y, i z niemi bez porządku, udały fię na bliſką łąkę, gdzie za odebraniem świżego ſukkurſu, wznowiły bitwę , która choć z niemałą dla nich ł trat ą, trwała do dwóch go dzin. Póſpolicie przed każdym napadem , zwykli nayprzód ukazywać fię rzeczeni między niemi B rdui; czyli woluntaryuſzowie , którzy iak wściekli na ſame harmat y wpadaią i śmiercią oczywiftą pogardzaią. O tych fanatyzm Mahometańfici rozumie , iż przez śmierć ſwoię męcżęrifką przychodzą do nayw ięk ſzey chwał y w Raiiu, i tam zażytvaią naywiękſzey ſzezęśliwośei z Maho nie t"eni. Atoli raęztwó to i odwaga Turków, dała także iuż ſpoſobność Auftryakonł lip ie c jt?SS,. jpp.

(42) 6o6 i oſobliwie officerom do czynów' prawdziwie bohatyrlkich. Ze Ceſ arſ cy od pół-wieku nie bili fię z T u r k a m i , prze t o widok odważnj/ch > a przyte.n bar dzo filnych Mah o me ta n ow, zdawał im fie bydź rzeczą bardzo nadzwyczayną, a pozor ich ftrafzliwy i ſpuſob- woiowania ni ewi dzi ayny, napełniał zrazu proftego żołnierza Ceſarlkiego boiaźnicj. L ec z temp nie trzeba fię d z i w o w a ć , ani zt ąd Źle bardzo r«zumieć o woyłkach Chrześciańſkich. Wlźak to Wiel kiemu Eugeniufzowi trafiło fię , źe woyłko , któremu był het mani ł, niechciało iść przeciw nieprzyjacielowi, ani Buchać iego rozkazow Wyi echał t e dy naprzód woylka, i gdy fię nikt za nim ruſzyć niechciał, zaftrzelił iedneg o , potem drugiego i trzeciego ż o ł ni erz a, toż rzekł głośno: „ Wieluż to „ mam położyć wprzód t r up em , niż na >, meprzyiaciela u d er z em y ? „ W tent Jnoinencie rufzyło wſzyftko za nim *.

(43) Łiło fię znieprzyiacielem z naywiękſzą od wagą, i batalia była wygrana Podobnież Xiążę de. Fieujś poltąp'\l fo bie teraz. G dy b o w i e m , iakó Ad iu t ant C e ſ a r t k i , zanioft woyficu rozkaz, względem przypyſzczenia ſzturmu do S z a b a c u , a widział że fię nikt z proftych żołnierzy nie rwał do t e g o , do był piftoletu , i pogroził zaftrzelenieni pierwſzego , kt óryby fię nie ruſzył za iiirn. Co ſprawiło , że attak był przypuſzczony mężnie i fortecy dobyto. Podczas attaku Tureckiego do tamy pod Beſzanią 22. Kwietnia, wyftąpił Maior B olza przed Hufanów, którym rozkazano wpaść na T u r k ó w , i u d e r z y ł nayprzod na nieprzyiaciela. Lecz w n e t odwagą i ftatęcznością Tu re c ką żmieſzani Huł an i, pierzcfineli i ucie czką ſwoią kompanią p i e c h o t y , która Za niemi naftępowała zmieſzaii. Mę2ny B o lza widząc t o , zebrał trochę ludzi odważnieyſzyćh i z niemi udał fie «Ź przed lanie liarmaty iuź od Cęſars iJp i j.

(44) fkich opnſzczone. Przez co dał Ce* ſarſldm czas do iiſzykowania fię w t y le , i uderzenia na nowo na Tu rkó w t a k , iż byli o d p a r c i , i do ucieczki przymuſzeni. Ceſ arz fani nie unika żadnego niebeśpieczeńftwa, patrzy z zimną przytomnością umyflu na pada jących blilko fiebie l u dz i, nie opufzcza dla tego mieyfca ſ w e g o , i niedawno przyrzekał Generałom ſwoim, iż wśrzod woienney wrzawy na folwarku' pod Zemlinem ſpokoyniey śpi , niż w Kayze rb ur gu w Wiedniu. Jaką-przeciw dopiero wſpomnioney Ottomańſkiey f il e, wyftawia Mo/kwa p o t ę g ę , nie wiadomo. Nie p ewna t o ieft w i eś ć , która Xc iu R epninow i i Fotem kinotui wyznacza 70,000. l u d z i , a Hrabiemu R om ansow i 65000, g dyż wódz ten ftawny więkfze zapewne mu li mieć woylko pod ſwoią kommendą. Pewni eyſ zy i dokładnieyſzy regeft r marny woyſka Auftryackiego , k t ór e ftaneło przeciw Turkom. Woylko gło*.

(45) Wne ſkłada fię z 52. batalionów Infant er yi . Ic a źd y od 1400. J udzi , co wynofi 79,S°o Judzi: i z 47 dywizyi Kawąleryi , co wynofi rachując po 500. Ju dzi na każdą dywizyą 23.500. ludzi. Summa woyflca głovypego 103.300 lu dzi. Woyfko to kom men d e n n e iak wia domo Ce litr z f am, a pod nim Lafęi}, W Gallicifi pod komendą Xcia dc Coburg: i z batalionów Infanteryi czyli 16300 ludzi, , ig. dywizyi Kawaleryi , czyli 9000. l udzi , Summa woyfica w Gallicyi 25800 Judzi., W Ir a r tfy lw a n ii— 12. batalionów, czyli ióSco p i e c h o t y , i 11. dywizyi Kawaleryi , czyli 5500 Judzi- Summa 223CO ludzi. Kommeuderuiący Ge neral FeldmnrJzałpk Leyt nąnt Fabris W Bannacie Tanefw arjkitn 7. batalio nów , czyli 9800. pi ech ot y, a zaś 6. dywizyi K a w a l e r y i , czyli 300 ludzi , ogolem 12S00 Judzi, k ommender uiący General Fel dmarſzalek łf'ąrtensleben«.

(46) W S ła w o n ii— 10 batalionów lub 14000 piechoty , dwie dywizye Huza r ów . , ' r a z e m 15,000 woyſka, pod kom* mendą Feldniaiſzalka JLeytnanta M itro p /k ie g o , W K roacpi— 2 5 . batalionów— 35000 J n f a nt er yi , 8 , dywi zj i Kawaleryi 4000 ludzi , ogołem 319000 iudzi pod koinmendą Generała Kawaleryi Xcia Ka rola Lichtenſzleyna. Wſzyitkie te woyſka wynoſzą 213,200 ludzi, Do t ego przydać trzeba ieſzcze. 7000. Artyleryftow 10,000 ftrzelcow; ioco Indzinierow, 4000 Kopaczo\v czy li mi nie ro w, j c o o Pontonierow, ipno Czakiſtow 11,0000 Freypąrtyltow , Ar? n.ąutow drugi re gi me nt Garnizonowy Z 2000 ludzi , 55,000 ludzi przy furach , 4000 piekarzy prowi antowych, 2cop feld.ezerow. Co wfzyftko wraz z wſpomnipnemi woyfkami wynoli 285,700 l u dzi , z których 255000, przy naymniey iell uzbroiouych i do boiu. got owych.

(47) Oprócz cięźkiey Artyleryi do doby wania i oſadzania fortec , znayduie % przy woyſku Ć45 harmat 3. funt o w y c h , 645— 6 fun towy ch, i 215 śmi go w n ic ( h a u b i c ) : ogoleni 1505 fzuk. Koni, w Ceſarfkim woylku znayduie fię 8,8000. Naboiow do karabinów i piftoletovv 38 mdionoty 700,000.— Kie dy cale te woylko raz tylko wyftrzeli z karabinu lub p if tol et u, koſztuie to famo 5000 Ził.—. III. Dzieie Fry d e ry k a Wielkiego. [ o d ro ku .tq 6j . do .tJ/S 6. ) lc bardziey nie okazuie iak lkarby iego mufiały bydż niewyczerpane , *ak t o , źe zaraz po ſkończoney t ey Woynie zbudował pałac w Potsdamie, Który kofztował ſummy ni eźł i cz on e,.

(48) a co rok oba miafta rezydency alne zdobił nowemi budynkami Tu dopiero u żyt on (ił olbrzym/kich p r a w i e , żeby ſprężyny rządu i pomna żania dobra powlzechnego ia k naybar* dziey natężyć Dla dokładnieyfzego i pewnieyſzego wybierania po datków od konſumpcyi, czyli akcyzpw, wezwał dq ſ wey flużby Francuzów , którzy ſpoſobeni kram ſweg'o adminiftracyą urządzili, Jitórey ten miał bydż zamiar, żeby kryoineniu w pro wadzanilr żywności zapobiedz, podatki od nich podług ta ryffy w zupełności odbierać i dochody kra^pwe przez to lamo pomnożyć, bez nakładania na Jud podatkow n o w y c h , i bez zatamowania przemytłu i induftryi poddanych. Zamiar w uftanowieniu adminiftracyu wfpomnioney , czyli r c g ie , nie był dopięty,, .gdyż i IŁarbu przez taiemne prze dawanie żywności* nie przeftano , tak iak przedt em oł z u ki w ać ; i dochody przez te fanie u-.

(49) ftanowier.ie nie pomnożyły fię , ale żmuda którą przetrzgſanie towarow i. wiktuałów przedaiącym ſprawiało toż zakazanie pef tnych odnog induftryi i tamowanie handlu przewoźnego , przyJi 10Iły Królowi , iego dochodom i ca łemu kraiowi nie mał y ufzczerbek. Le c z złe to było błędem exekucyi tych, kt órzy w Francyi nie mogli fię nauczyć kochać oyczyzny c u d z e y , u których utrzymanie fię przy tak intratney po* Fudze wi ęcey nnifiało ważyć, niżeli pomyślność narodu , który im był o b c ym , i k t ór y od dawnego czaſu p r z y wy kł był ich zdaniem , do opłacania Francuzom podatku. Jak ta oper apya byłą przymufz.ona źle prowadzona, tak w niey trudno by,' ło nieuzoae dobrego zamiaru Króle w . ſkiego. Słulzna była rzecz fama W fobie , wybierać podatek bardzo fzczu pfy i proporcyonalny od każdey r z e czy do konſumpcyi , i na tę to ftuſzność tylko oglądał fię Król; a że p rz ed nim.

(50) g u taiono różne ni eprzyzwoitości, które z wyb erania akcyzo w wypływały, i on nie miał zwyczaiu poprawiać fię w ſwych uftanowieniach; przeto dawał aż do ſ amey śmierci protekcyg Szefſom reżyi ( tiegie') nawet w różnych ſzkodliwych iey obrot ach, i w tein ten iego tylko był błąd naywiekſzy, iż fię podſtępcm Francuzów dał uwodzić' i » n a uwagi czynione fobie względem t e go njędbał •— W tym ſaniem udanowienm duch F ryderyka okazywał fię widocznie Chciał on przeto przemyli narodowy pomnożyć iak naybardziey i łamy ni frytko zagranicznym produkt om zagrodzić, iak naybardziey dr ogę A do t ego dozorcy alccyzow Francuzi r choć niejakie z dobrem ſwoim , czynili poddanym iego pokrzywdzenia , nie mogło iednak ich łakomftwo rozpo ścierać, fię tak w Prufiech iak* arędarzy generalnych w Frań cym Jeżeli w tern iednem i ważnem przedſięwz.ęciu Król chybił z ami erzone go.

(51) rs >n ;h lo b* J“n ię. i. e-. °* '? i n A ' li. ie 3" Y. D o. celu; tem był ſzczęśli wſzym we wſzyftkich innych , które przedfięwziął końcein pomnożenia dobrą, potęgi i po. myślności ſwego kraiu. Wyprowadzenie z ziemi produktów kratowych wſzeikiego gat unku, które tylko mógł gr unt rodzić , było przepiſami , doświadczeniami, i ſzcześliwie udaiącemi lię przykładami, dziwnie wſ partę i pomnożone. Nigdzie Król t en nieoſzczędził koſ zt ow, qa przyfpoſobienie do urodzaiow jakich grunt 11. który tyli o mógł bydż poprawiony. Przez to w dobrach Królewlkich pomnożyły fię intrąty. Partykuiarnych powiękſzył lię m aj ąt ek; Koloni. ści tyfiącami, wſparci od Króla zaczę ii uprawiać grunta dalekie i od wieków odłogiem leżące. Pulte mieyſca i błota niedoftępne zamieniły fię w o. grody , w pola urodzayne lub w ż y zne paftwilka. Dot ąd dla o d l eg ł o ś c i , wielkie niektóre lały były bezużyteczne, lecz on zaradził temu przez. /.

(52) 6x6 zrobienie różnych k a n a ł ó w , któremi drzewo wraz z innemi produktami m o że bydż ſprowadzane do miafi: wię. kſzych i z wielkim pożytkiem przedawane. Nawet drzewo to zaczęto w y prowadzać za granicę i wielkie pi e niądze wprowadzać do krain.— P r z y ł o ży ł owſzem ftarania , żeby gdzie t yl ko można było , zafiewano laſy i przez to zapobiegano niedoftatkowi, który kiedy fic trafi , bardzo ieft uciążliwym dla krain. P r z e m y l ł , niemnieyſzey doznawał z ftrony tego monarchy pomocy n;ż rol nictwo.—• Fabryki wſ pomagał on tak potężnie , z takim natężeniem i z kofztem nieobracho wanym , iż iedne wy równały fię zagranicznym , i mogłyby z niemi konkurrencyą w y t r z y m a ć , drugie bardzo fię zbliżyły do t y c h , k tóre z dawności miały czaś i ſpoſobność do Wyprzedzenia wſzyftkich innych. Fryderilc który założył był fobie przyprowadzać do Iku t ku , co.

(53) % bydź zdawał o aa pozor niepodobnem, nie ża łował d a r ów , nadgrod , ſumin pożyczanych.— Pozakładał ma gazyny na f ur owe mat er yał y , żeby z nich Fabrykanci mogli dolławać ł a two m a t e r y a ł o w , tani o, lub ie brać da k re d yt , i pot em zanie płacić p ie niędzmi , lub towarami , podarował fa brykantom domy, magazyny, warſztat y i n ar zędz ia, poftarał fię o ich od b yt , kiedy t owar ow zagranicznych t ego ż ſamego gatunku zakazał, albo t e ż ich nabywanie, i wprowadzenie do krain obciążył , a zaś wyprowadza nie za granicę ſwoich przez bonifikacye i uwolnienie od podatkow , uł a twiłTroſkliwość na wſzyftko oglądaiąca fię t ego ]VIonarchy, oddalała nie t y l ko niedoftatek rzeczy do życia po t r z e b n y c h , ale też ftarała fię o ich ta niość , oſobliwie dla fabrykantów i r z em ieś l ni kó w, po wliach przez ich z ziemi wyprowadzanie , zaś po miaftacbt.

(54) przez iak nay wifkſze do woż eni e, ' a wcał ym kraiu przez założenie magaz y n o w z bo ż ow yc h, przez co robotnik bvł u beś pi ec zon y, tak od niedoftatku iak od uciikaiącey drogości. N a w e t wnieuchronnych przypadkach i odmianach w nat urze, wftraſzliwych p lagach, i wſzyftko puftoſzących p o wodziach , pożarach piorunowych i in nych , w zarazach i nieurodzaiach , któ rym żaden Król nie może rozkazać, dawał oyciec t en ſwego kraiu, wiel ką ſwym poddanym pomoc. Co te nieprzyiazne mo ca r ft wa , którym fię ża dne woylko oprzeć nie może zniſzczył y ;, to on brał na fiebie. Każ^lą wynikaiącą ztąd ſzkodę miał tylko za ſwoie, i ftarał fię nadgradzać to ſypiąc takie ſ u m m y , kt óre Ikarb innych Pańftw alboby wyniſzczyły , albo też bardzoby go oiłabiły. T o famo naalgradzanie ſzkod publicznych czyni rząd F r y d e ryka niewyflawionym , i różni go bar dzo od rządu wielu innych kraiow , \v.

(55) kt óry ch dIa‘ niedoftatku fkarbu publi cznego , ani pomyślą o tera, iakby nadgrodzić poddanym ſzkody, które im uczynią iakie nadzwyczayne plagi. W lata drogie i nieurodzayne , kie dy gfod nie wiednym kraiu dręczył ſrodze l u d z i , i prżymuſzaf ich pra wie do nienaturalnych żywności i mieſzania w zboże , żołędzi , kory drze w a , a choroby i mor pociągał za To b ą , nie było w Pruſkich kraiach niedoftatku żadnego. Przez mądre rozrzą dzenia, kray Brandtburglkk, choć poczęści ni eurodzayny, ftał fię na wzor Egiptu, niby fzpichizem pograni cznych k r a i o w , oibbliwie Czech i Sa~ Xonii.. To pewna, źe wTzyſtkie te ftatyftyczney Ekonomii czynności mog.ly hydź ufkutecznione przez Tanie naydoWcipnieyſze r a f i n ow an i i użycie fił fiabytych nadzwyczaynie. Ale czyn ności te okazywały ra zem, czego to Siłoina dokazać w kraiu iakim, kiedy.

(56) 6 xo mądrość tak powſ zechna, tak czynna; tak nieſpracowana ofiędzie na tronie. T a ſpokoyna i zbawienna dla kraiow Pruſkich czynność była przerwana ieſźcze raz zagranicznemi okoliczno* ściami; ponieważ Król inż wiekiem fiedemdziefiąt-letninl obciążony, mu fiat ieſzcze odprawić iednę kampanią. W pierwſzey woynie zamierzył on by ł fobie , ulkutecznić pre te nſ ye ſwoie ; i dpanówsić gwałtem to co zda* wna należało fię było iego domowi. Podczas wielkiey fiedmioletniey woyny , bronił on poſseſsyi ſwoich przeciw niebeśpiecznym związkom naypotężnieyſzyeh mocarttw w Europie. W t r z e c i e y , nie maiąc na celu żadnego właſ nego p o ż y t k u , wyſ zedł w pole dla potykania fię o zaſzczyty Xi ążąt Niemieckich. Na wſzyftkó odważaiący fię J o s e f k tó re go czynność ieſzcze nawet przed wftąpieniem' na Tron w oczy w p a d a ł a , nietniał doſyć róźnemi reformami po1 śmier-. s f e ** P P p cl w 01 28 & Pi ż-e ły gs w ftt im P° ty cz.

(57) śmierci Maryi t e f e ſ s y * fify Pańftw# tw eg o w zmo cni ć, ale po śmierci X'geia Bawar/kićgo przez k o n w e n ć y ą . ź iego naftępcą nitiieyſzym Elektorertj Pałsttyńfluin bezdzietnym przyłączyć da P a ń f t w ; Attftryackich dziedzicznych tg przedzi wni e położoną,, część Niemie ckiego Pańft.wa, za niniey ważną prow i n c y ą , b o daleką Niderlandzką. Wzrok orli F r y d e r y k a , doftrzegł w tey t r a n ’ z a k c y i , iak Wielkięy nabyłby dont A u ftfyacki p r z e w a g i , względem r e ſ z t y Pańftwa : Niemieckiego przewidziały że różne między familiami ugody mia ł y bydż wniwecz obrocone, i p re r o g at y w y .X iążąfc Imperyi podeptane. Z Więkfzem t e dy prawem niż kiedyś Guftaw A do l f Szwedzki wrniefzał fię w int ereſsa N i e m i e c k i e , i z więkfeych pc wodow , niż Katarzyna II która tę koriwencyą popierała; wyftąpjl F r y d e r yk fam dla ſprźeciwienia fie temu; ^ g ó zamiarem było fedynie, beśpieczfenftwo Rzepl tey Niemieckiey zachoLiP iec *7 SS. Qg.

(58) Wać , i fike t ki zbyteczney Aniłrynckiey przemocy oddalić Kiedy Wóyflca wzglę dem t ego w pole wyprowadzone n a p r z e ciw fiebieftały, odnioft F ryderyk nad za miarami Auftryackiemi zwycięztwo prz ez t ra kt a t Cieſzyńlki, którym cała, B aw a r y a, prócz drobney cząftki, zoftała fię przy domie Pałatyńfkim. A poźniey łkoiarzony przez niego Xi ąźąt fcwiązelc zagrodził-, żeby Bawarya ani prz ez zamianę', ani przez żaden inny fp o ſo b , nigdy nie m og ła bydź prz yłą czona do Pańftw Auſtryackich. R e ſ zt e t e go ſwego znakomitego pa nowania ftrawił F ryderyk w pokoiu ale nie w bezczynności. Im bard2iey poltępował w l at a, i im bardziey żmnieyſzały fię iego ciała f i ł y , t y m wi ec ey zdawała fię powiękſzać krzepkość iego ducha , przez którą p omy ślność iego kraiu niby w iakim o g r o dniczym ciepłodomie ſzypko i ſporo , r o i ł a , doyrzewała. Pierwſzego łata po Ikończoney Bawarflciey kampanij,.

(59) -f. A ^ in* ny. pdprńwa ziemi była i kyprżedhieyſzym iego Zamiatein. Już przedtem wiele b y ł na to obrocił. Teraz obiechał on ſaiii różne okolice , kt órych w młodſżym wieko ſwoiiii nieniogł był wi dzieć. Tam owe riiedóftępne dla l u dzi i bydła tfzgſawilki zaftał zamienioń e w zaroiło śliczną t rawą ł ą k i , r,a kt órych rolnik łzezfśliWy zbierał mle-. )a" u ey ey pm. obfitośti. Ni gdy poddani pro\vin» dyi przez które i e t h a ł , nie Widzieli g ° weſelſzdgo , przyſtcpnieyſzego , it>k nd tericzaś. Wſzyftkim ' kt órz y gb tylko widzieli; ſfyſzeli, zdawało fię itego każde pe łne ukontentowania ſpoya' . rzehie , Każde Iłowo; Zapewniać, iż pomyślność, kraibwa, była itego rolkoſ Z ą ~ Jak gdyby nanowo ókrzćpioriy,. :e* y* oe, ta ij,. Widokiem utwOrzoney przez fie w* mieyſcach puſtych lub błotniItych pomyślnóśdi i nie zakładał o d t ą d , nią. drze obracanym ſwyni nakładom na polepfzhnie z i e m i , żadnych pra wi e gr »nic. Q<is'i.

(60) Prócz tego , dał on iawny przykład , lak fobie to wiele w ażył, żeby ſprawiedliwość wr ſądach była wydzielana ka żdemu bezftronnie. Od iednego koń ca E uropy do drugiego wſzyllkich oczy obrociły fię na tego Wielkiego M onarchę , kiedy w mniemaniu popełnioney nielluſzności, poświęcił iednelnu mizernemu km iotkow i, wyſokiego Miniftra i z nim cały lzanowny T ry b u nał. Niech on w tym poftępku pobłą d z ił, i dał znakomity , przykład , że naywiękſzy z Królów nie poprzeftał bydź człowiekiem, zamiar w tein uka raniu choć nie zalłuźonem, ſędziego był wſpaniały , i rewolucya , która fię przez tp Itała we wſzyftkich T ry b u n a ła c h , przynioſfa kraiowi niezmierne pożytki. Jak kto miał i pomyśleć o korrupcyi i wydaniu nieſprawiedliwego w y ro k u , kiedy widział--, że fani cień nielluſzno ści, famo pfjzukąnie fię Królewfkie zatrzęiło naywyżſzym w kraiu T rybuna łem , i tyle oſob ſzanownych pozba-.

(61) "Wiło urzędów.—• T o u ważyć trze b a, i e gniew tego Króla był ograniczony, i zawſze miarkowany prawami ludzko ści. Ukaranie jego nie przypofił za k a ł y , nie znofiło możności nowych zafług. Można byfo pod nitn utracić uyząd i ch leb ; ale to nie przeſzkadzało do udania fię w inną iaką drogę, do położenia na niey wielkich iafcich zaiług i zarobienia fobie przez: to na no wą łąflęę u Króla, i nowe od niego nadgrody.— Ubolewał kray że przez to ofzukanie fię Króla, utracił zacne go i poczciwego K a n c le rz a ; ale g o t o u c ieſz y ło , gdy Król na i ego m ieyſcu pofadził równie cnotliwego , a ieſzcze talentami znakomitſzego Karmera. W kościele zatem Tem izy po w ita ł a za przewodni&wem Karmera re f o rm a , któ rey fobie Król inż był zda"Wna życzył Szykana, która bieg proceſsow przez tyliączne w ykręty wltrzytnuie nieftuſznie, była aż do ſam ych Korzeni z gruntu wytępiona. Pątra-.

(62) «owie , pod których aiaſką wiele pa nowało wykrętów i zdzierſtw a, zniefieni byli po więkſzey części, a na fo uiieyfee nadana byłą wolność każ-, demu , aby ſpraw ę ſwoią przekładał lądowi iak raogł , przy pomocy AlsyItenta , którego mu ląd przyda tę. 'Pod opieką ftateęznego w dobrych przeęir % wzięciach K ró la , zwyciężyła Iłufzność Karmera , niezliczonych fpręe* piwiarnie % — Szkodliwych.pro,ceſsovr, Ze z nich ludzie prawni iiii pie mog!,i kojzyftać-, zaraz było ninięy, całych familii Izczęśliwość hyła zachowaną i zabe.śpieczona przez łatw e , a bardzo zalecone pogodzenia fię dobrowolne , przez, uniknienie nadaremnych kpſztoy/ i odbywanie ſpraw bardzo p rę d k ie ,? adna (prawą, nie m ogła bydś dłużcy przetrzym ana nad rok i dzień iedeir Prttlkię urządzenie ſprawiedli w o ści, ieſzcze ąą K o k c d a , z rozkazu Kró|f,vylkiego„ uczynione , otrzym ało iuź W; i^ąęzas. pierfzeńftiyo między wſzy,-..

(63) Eſuąrdoopw ey,ſkiem iſnpiobſyobcąer niazuykabaprdrazownzay;/kfotw alna,ym fięprze? fm inygfteT e m m , : — P r z e z , f a r m e r a z w y c i g z k ą rſąedfoow rm ſdzolaw Pięrukfſkzea..ykodoofltkyotnuae-yoą-. ięe,ſzpcuzzeyK rólemſkargiprzueccihw o b y ł o przem ocyinieiłuſzności, ftkienfi innemi mi odprawiania. gdzie. dla. chowa. Ści pod tym , którego nie zamknięte na. N a w et ſzęzęśliwy i wſzyftkich, rząd* cow godny z a m y l ł p r a w dąwnych.,, o bcych , nie flużacych zniefienią , a ną ich lmeyſce pcſt.ano wiśnią nowych, do, czaſu , okoliczności i zdrowey filozo^ fii ftoſownych , wſzcząl. lig za przedni" w nego we wſzyftkich rzeczach pano wania tego K róla.-- Oſabliwie zaś oſtatni rok życia M onarchy był oſpbJj-.. w ie godzien uwagi dia nadzwyczay Wielkich d o b ro ć ziey ftw , które ſw em u . Uczynił kraiowi. Niechcąc iakoby nio zmftąwić niedokończonego , ani nieudo^koąalonegp, ieſzcze. z. więkſzym na.

(64) tężeniem fif ducha ſwego {laraf fię poprawić gdzie co tylko było niedo kładnego i ieſzcze więkſze ſypaf {kar by na poprawę ziemi i uczynienia iey tam gdzie dotąd nie byfa urodzayna. Już on tego oftatniego roku nie wiflział więcey woyſlęa ſw e g o , ale ie ſzcze wſzyftlnm fam ro z rz ą d z a ł, paSniętał o wſzyftkim , i wſzyftko iak {jdsie miało co bydź przepiſywaf. Jeżeli fluſznie nazwać m o żem , epo kę rządu i e g o , od ikońpzenia woypy Jrmioletniey forſorw aną, iak była wrzeczy ſaraey woyna owa , w k tó rey fie bronić uiuſiałprzeciw połowie E u rop y; łiiemniey dziwić fię mufiemy natężeniu snocy ducha , którym przy ſchyłku żypia oftatnią chorobę i fżraſzne zwycię"* ż y ł b o leści, z nieodmienną przytom no ścią u my fi u , przeciw zbliżaiącey fię Śmierci walczył, i aź do oftatniegp dnia Króla i Qyca ludu ſwego dopeł niał p ow innpsci, w ro z m o w aęh z iemi którzy byli p rz y nim nic nie trac ił z.

(65) **. ſw e y żywości , i nic z owey ftatecznoś c i , z którą śmierć u w a ż a ł , iak zwy cz a jn y los wſzyſtirich ludzi. W te y jamy 11u ſpokoyności , Z którą ten podziwienia godny monarcha poległ wal cząc z śmiercią , i z którą niedopuścił -Czynić dalſzych zabiegów o u ra to w a nie zdrowia ſwego , podpiolła (ię wiel kość duſzy ludzkiey do naywyźſzego ftopnia i bphatyr ukazał fię , ze wſzyftkiemi dolkonałościami. Tak ted y F ryd eryk dokonał w zupełnem rozumieniu panowania nayoſobhw ſzego wtym całym wieku, dopełnił nayw iękſzey 1ak tylko bydź może lu dzka, wielkości u my fi u , nie zachwiaV.'ſzy fie aż do oftatniego c e lu , do któ re g o cała ludzka dąży śm iertelność, dla rozpoczęcia nowey d ro g i, niewiadoniey dla ty c h , k t ó r z y 't u iefzcze pozoftali ,,a!e nieomylnie prowadzącey dsley ftopniami do naywyżfzey dofkonał ° ś c i , p o d łu g mądrego rozrządzeni Stw órcy..

(66) Król ten wielki przewidział zapewne blifką śmierć ſwoię. N a kilka tygodni wprzód wezwał do fiebie Mimftra ftanu Hercberga i utrzym yw ał go przy fobie tak długo iak nigdy przedtem . T e n przezorny ftróż praw i pretenſyi Brnndeburgſkiego d o m u , w oftatnina fchyłkn życia nie, odftąpił Pana lw e . go. ‘Fryderyk" rządził- faul aż- do oſtatniego dmą życia fw ego, lecz to było jedynym widocznym znakiem p r z y g o t o Wania fię iego do śm ierei, że w tym oftatecznym czafie, nie puścił więcey od fiebie męża , który naylopiey znal intereſsa Brandeburgflciego domu, i dal jawne dowody wiadomości ftatyftycznycb i wierności fwey ku dem owi Królewłkiemu. W przytomności to miniftra teg o , iak gdyby na łonie wiernego ſw eg o flagi.-,* zafnoł na wieki F ryderyk W ielk i Przy zwłokach tey wielkney i nadesr r.z.ad.k.iey, duſzy rozrzewnili fię woiownicy , i we łzy gorzkie rozpłynę*.. 1. J. i 1 t I l * g ? ^ I. fl S d fe. ri b -P lk tf li:.

(67) li; cały kray zdum iał fię i zdrętw iął na potężny cios śm ie rc i, którym duſz ę bohatyra ziemi odieła. Cała E u ropa była tkliwa na ten wielki przypa d ek , i nigdy— nigdy imie Fryderyką, rue poydzie w zapomnienie , poki ty l ko prawdziwą wielkość duſzy in tere ſſować będzie ſerce ludzkie. Z wiadome go ftaity wnętrzney Ko.nftytucyi,Prufkiego kram , który wzbił do takiey. fię. Iła w y , do takiego ftopnia ftałości i fi| y wnętrzney, w iakiey go dziś widzie li!}'’, okazuie fię ſumma więle d ob re go. i wiełkiego, k tóre monarcha te n da fundamencie fobie od poprzedpiJiow zołtąwiouym zrobił i poftawił., Skarb od Fryderyka, IFiLheltna X* zoftawiony wynofił 20 n.iillionow tala rów , a zaś F rydąryk I I . w tymżę ikąrfiie miał zoltawić 200. miliionow’ tai" Prawda że prawdziwa fu nu u a tego, , ftarbu , ząwfze będzie niedościgłą tą* tem nicą Pań (twa , lecz to ieft nie otnyl“ 8->. iż nie maſz ną. świecie żadnego.

(68) krain , któregoby (karb gotowy by ł tak wielki iaki zabrał F ryderyk przez ſwą długą i mądra ek o n o m ią, która także była b ezprzy kładna— W tem to ieft pierw ſze od niego zoftawione zarę c z e n ie , źe kray Prułki nie uzna nied o lla tk u , który gdzie indziey wkłada na rząd nieuchronną potrzebę obcią żania poddanych podatkami, lub d ł u gami: F ryd e ryk zoftawif także woylko trzy razy mocńieyſze niż go zaftał — Na c z e l e i e g o w o d z o w » którzy knnſztu woiennego uczyli fię regularnie, woynę widzieli i na boiowiikach ławry zb ierali— W woylku tyfiącami poſpolitych ryc erz o w , iuż letnich do t r u dów wotennych przyzwyczajonych z śmiercią oſwoionych— Powſzechnie w ftużbie wyćwiczonych i do karności i porządku wprawnych; a chlubiących hę fiuſznie , że fię nazywaią Pruſsakami , i utrzym uią dawną ich flawę.— Drugie zaręczenie za beśpieczeńftwo.

(69) tak ſwt| k ie ieft iręiieada zrĄ. Iłu. rzy Na ztu yy~ iry poruz :w i i ch śajyo. tak w nętrzne iak zewnętrzne iakiego kraiu. Ludność za panowania F ryderyka zoftała we tęoie więkſza niż była roku 1740. i uroiła przez nabycie Szlufka * P ruſs Zachodnich i rozſzerzenie kraiu. W nętrzne także bogaćfcwo., i maiątek poddanych uroił przez pomnożenie produktów kratowych i dziwne w ydo. ikonalenie wielorakich ow ocow ' piinego przem y fiu. M iąfta, oſobliwie re* zydeneyaine , przez piękność i przepych guftowny iwych budynków odmieniły. hę w cale, i nie ſa tem czem były przy wftępie na tron tego Króla.— Porzadek , doikonałość i pilność w różnych odnogach dyrekcyi kraio w e y , równa fię pięknemu iakiemu ze garko w i, czego naśladować w innych kraiach zaniyślaią dopiero. Naród Pruſki za tego Króla, wyprzedził inne w Judykaturze bardzo znacznie— N aw et prawo iego kryminalne snayduie fig iuż na drocfze nie m ałey.

(70) poprawy. T ó r tu ty i katownie z rozka zu F ryd eryka i dla przykładu innych kraioW, nayprżod ufiały w Brandeburgii. ' THifcenik ludzi nietak ſą iiiż tani częfte— O infamiach zapomniano Wca le — Ludzi traktuią pó ludzku, nie p o dług zbro d n i, a tak robią z nich ludzi; któ rzy tylko przez hiejudzkie Obcho dzenie fię z ſobą zoftaią potw oram i; ludźmi mówię, którzy koniecznie bydź mufiztj. dobrem i, kiedy tylko źli będą od nich odłączeni*— Kiedy nie oſwoią fib z karartii , a Zaś iliieyſca odłączenia i domy poprawy nie będą tak urządzo. n e , źe z nich wpół źepluci ludzie,wychodzić niuſzą praWdziwemi hultaiatni. Więkſzymby był iak F ryd eryk ten R ządzeń, P raw odaw ca, któryby w te y mierze zaſzed ł tak daleko iak tylko można , który prawa kryminalnego' nauczyłby fię, nie z ftarych ſzpargałow , aie z natu ry ludzi i doświadczenia , nie radząc fię żadnego Juryfty , który idź przywykł z nałogi! do ZdſoźnegO.

(71) o tern żdartia, i n-iśmoże hydż tak ła tw o na piofta i naturalny drogę napro wadzony. D owodem tego , ż s kary , kiedy nie dążn do poprawy , wie ſprawuią żarnie-, rzonego (kutku , ſą wſzyftkie, owe wielkie i m ałe krąie w których więzie niom nigdy nie z b y w a . na zboycach, i złocz y ń cac h , kiedy w nich z pilnością tra c ą , nigdy na zbrodniach różnego gabunku, za które tak. ciężkie iajc ochydne naznaczono kary. Dowodem zaś pomyślnego fkutku , kiedy złoczyńcy będą. tylko od innych Judzi o d łą c z a n i, ſą.,Kolonie w dalekich świata ftro n a c h , .których pierwłi ſun-„ datorowie był i złoczyńcami , a iednąk wydali z fiebie cnotliwe narody, niekie dy cnotliwſze od ty ch ſam y ch , k tó re ich od fiebie w y p c h nęły.— Zkądhy fię byli wzięli tak cnotliwi Rzyrnian ie, gdyby fię b yły napiątnow anych, na śmierć Ikazanych i łotrow kupy RoHłuluſa tak widocznie nie popraw.

(72) wiły i uzacrtiły ?— Jaki taki złoczyń ca nie miałby fobie za karę żyć odłą; czonym w fortecy , gdyby zwyczay nagatiny piętnowania nie był zniefion y , a inny obawiając fię cuc.btauzń nie zabiiałby, gdyby mu odięto wtżeiką nadzielę prędkiey z rąk katowłkich śmierci.— Jedńern iłowertt: ieft to no wym kleynotem F ry d e ry k a , że on ſwem i gabinetowerni refkryptami ,• ſwyrrfCzęftokrotriern sfolgowaniem d e k re tó w dał do zrozumienia fwey k ry niiiialney iudykaturze , ż e b y z więkſzą ludzkością, roztropnością i nie w ściłłym rozumieniu praw d e c y d o w a ła , któ re od barbarzyńców p o c h o d z iły , a mię dzy polorownerni natodami', na niefzczęście nie ſą ieſżćze zniefione, owſzem na więkſze pogorſzeńtie- iuż i tak ze pſu tey ludzkości ieſżćze bardziey zaoftrzone. L ec z do obſzernych to pifm i dzieiow należy , przekładać niezliczone czyny , u f ta w y , prawa wyborne F ry deryka,.

(73) d erijka ; dla nas doſyć żeśmy ważnieyſzych dotknęli , i na tern opis krótki dziwnego i pamiętnego życia tego Mo narchy kończemy.. IV; W o y n a T u r e c k a — C iąg dalſz y ; C ^ E ſ a r ź po wzięcu Ś z ab a cu , powró cił był do głow nego obozu , pod Zemiinem , gdzie do końca Lipca znaydoWał fię i woyficó obozowało ſpokoyilie. Ćwiczyło one fię tylko w m a n e w ra c h , iak gdyby to podczas pokoiu. i—• Dnia 22- M aia, miało prawda przeprawić fię przez S a w ę , i zamyft C eſarza zdawał fię bydż t e n , żeby ^'oyfka część zoftawić na obſerwo wa bię Belgradu , a z ręſżt^ poyść prze-. Lipiec jtySS-. Kr.

(74) ciw W. W e zy ro w i; lecz fię to nic ftało. T a ſpokoyność złączona z bez czynnością woyłk R oſsyiłkich, k tó re aź do końca Czerwca ponad Boghiem i Dnieftrem ftoiąc, nie ruſzyły fię z mieyſca , dała powod do wieści o tr a ktowaniu pokoiu. W rzeczy ſam ey Ceſarz z Departam entu Tureckich intereſsow przywołał był do fiebie iedne go oflficyaliftę, iezyk Turecki bardzo dobrze umieiącego. L ecz to tylko b y ł o , żeby go połlać do W. W ezyra względem ułożenia kortelu do zamia ny niewolników i w f t a w i e n i a fię za pozoftałą w-KonfłantynopoIu familią Hoſpodara Multańlkiego Xcia Y p /y la n ti , k tó ry bardzo ieft troſkliwy o los żo ny i dwóch ſynow ſwoich. Zaraz p o tem wieści o pokoiu upadły , bo b yły bez fundamentu Ta bezczynność woyfk, że nie od powiada ciekawości, zawſze wielkich i krwawych przypadków wyglądaiącey; dla tego bywa wielu powodem do.

(75) nie eZ* ^re em t z :ra* ^ e* itene-. zdrożnego i ſałſzyw ego o rzeczach ſądzenia Zapominają częftokroć o niezmiernych trudnościach, którym podlega prowadzenie woyny i niezliczonych przygotow aniach, których n p, oblężenia Belgradu wyciąga. Wielki E ugeninſz w ygrał był bitwę 4. Sierpnia 1716. pod Peterw aradynem , a dopiero 13. Oćtobobra wziął T em eſw ar. izo łko yra dapodo1ti , żopo-. i na teni (kończyła fię kampania owa. Naftępuiącego roku znaydował fię iuż ig. Maia u woylka, rozpoczął zaraz przygotowania do oblężenia Belgradu prz eſzed ł za Dunay i Sawę 10 CzerWca , a dopiero 23. Lipca zaczął ognia do fortecy dawać Jak to kroki iego b yły wolne : a iakże teraz można więcey w yciągać, niż to co u cz yn ił.E u-. yły. geniuſz? W odz ten dokazał wielkich .rzeczy. Ale iednak kiedy on imie fwoie uwieczniał wielkiemi zwycięztw y pod Peterwaradynem i Belgra^em , wſzyſtkie inne granice Pańftwa ^pLiflciego były o t w a r te , i T u rc y. od:ich ey; do. Rri j.

(76) gościli fobie beśpiecżnie w Tranſylw a ni, i różnych innych ftronach. tf o z e f zaś nie tylko ſzuka Iławy przez okazałe ſprawy ; ale też chce razem do godzić oycowlkiemu ſw em u ſe rc u i kra y cały od napaści i ſzkod nieprzyiaciellkich zafłonić; a ta to ieft godna Uwagi oſobliwość ńinieyſzey kampanii. Jak tylko daleko fię ciągnie linia nie zm iern a, od woylk Ceſarlkich wyciągniona, wizędzie C eſarſcy w kray T u recki wkroczyli, wſzędzieiakie m ieyſce opanowali,w którym fię dotąd utrzymuią. G d y przeciwnie T u rc y do połow y miefiąca L ip c a , nigdzie fię ieſzcze w g ra nice Pańftwa C eſarlkiego wedrzeć nie nio^li. Z e te d y Ceſarz koniecznie granice Pańftwa ſwego chce mieć za gonione , że woylko iego ma bydź w przód opatrzone doftatecznie w ſzyfikiemi na długi czas i na różne przy padki potrzebami , że dalecy i opieſzali iego allianci, nie byli dotąd wftapierozpoczęcia żwawie kampanii; p rze.

(77) to nie dziw że kroki iego wóiehne ſ a tak opieſzałe i opóźnianie fię to. przynofi fo z e fa II. roztropności i ludzko ści daleko więkſzą chw ałę, niż ſzypkie odważenie fię na krw aw e bt)ie , k tórych koniec zawſze ieft niepewny, a na których krew ludzka nie raz prze lewa fię nadaremnie. Naywiekſze przypadki między woyIkami Tureckienn a C eſa rſk ie m i, był y to żw aw e napady Turków na róż ne m ałe poczty Ceſarlkich. Oſobliwie garnizon Belgradzki, nie przeftał attakow ać tam y pod Beſzanią , i rzęfiftym ogniem z harm at napaftowaę głownego woylka pod Zemlinem bez żadnego iednak ſkutku. W o y ſ k o C e ſarlkie zamiaft coby miało przeyść za Sawę i obledz Belgrad iak fię tego oodzień ſpodziewano ; okopało fię pod Zernlinem , zebrało dwa mofty, które iuż były od nieiakiego czafu poftawione na S aw ie, i pozycyą ſwoię tę mo~ cna i beśpiecznij utrzym ywało ſpokoy-.

(78) nie aż do końca mieſiąca tego. T u zdawąło 0110 fię czekać na zbliżenie fię W. W e z y ra , który od Sophii ku Wic! dy nowi choć bardzo leniwie, nad ciągał iednak w .go,000 ty fięcy ludzi, oprocz znacznego fu k łu rſu , którym wzmocnił garnizon Belgradzki. N a re ſzcie nadeſzła nowina , że fie W. W e zyr zbliża , piolty na Dunaiu pód Kło dawą rzucać zamyśla i gotuie fię do wpadnienia w Banoat i Tranſylwanią. Ten zamyil prawdziwy czy też uda ny tylko W. W ezyra był Ceſarzowi powodem do rozerwania weyflca ſwego głownego pod Zemlinem , tak że z niego polłano to,000 pulił/ui do Bannatu , i tyleż do T ran ſy lw a n ii, a dwa regim ęnta iazdy i kilką piechoty na granicę Kroaęyi. Pozycya nawet obozu pod Zemlinem ielt taka, iż go cały lub też poczęści przeprowadzić można tam gdzieby T urcy wtargnieniem grozili naybardziey..

(79) W Kroacyi Xiąże de Lichtenfztein dotąd utrzym yw ał (ię W ſwym obozie pod Czeroulaąy z tc-y ftrony rzeki Uuny i Dubicy, i Turków bardzo częfte przypuſzcząiących attaki do ſzańcow z tam tey ftrony raoft zalłaniaiących z ftratą niemałą odpędzał. Dnia I I . Maia przepfynoł rzekę ieden podiazd T u recki , przypuścił aftuk do jednego ſzańbu Aujtryackiego i opanował go. W ſzakźe iedna dywizya Cęſarſkieli przy pad łſzy , ſzańc odebrała i Turków W rzekę zagnała. Xiążę de C oburg na początku Li pca zbliżywlzy iiy z n o w u kii ChociiTtowi , opaſał go ściśle,y w nadzieię przymuſzenia go głodem do podda nia fię. Powodem było mu do tego przygotow anie fię na koniec Moikalow do otw arcia kampanii i wtarguie«ia w kray niepizylaciellki. Choroba ' Hrabia Rom anzow a i nowe okoliczno ści ku granicom Szwedzkim , przy k u ł b y b y ł y wodza tego do odmiany.

(80) Uczynionych iuż dyſppzycyi i poiłanią zn acznej dywizyi woyflęą ſwego do Finlandyi Lecz gdy fię to ftało p rzeſzęd ł z glównęm vyoy(lęiem za Dnieftr między Chocimiem i B ende r e m , i tym ſpoſobem wkroczył w kray T urecki. Skutek tego wkroczenia bvł t e n , że Xiąże de C oburg otrzym ał znaczny pofiſek od Hrabi Ronuwzowci k tóry uiu .poflał 13,000 lądzi pod kommendą G enerał S o ltt/ko w a . Woy(ka te ziednoczóne ściſiięły iefzezajbar* dziey Chocim. Ale to nie zaftraſzy#0 bynaymniey garnizonu C h o c i m / k i e g o , który choć tylko vv liczbie 4OC0 nie myślał dotąd bynaymniey o poddamu (ie, ale dawał odpor m ężny, wnadzieię prędkiego ſukkurſu. Wiadomo że Baſza z S k u ta r y od. kilko lat wypowiedział pofluſzeńftwó Porcie. Spodziewano lie , że wniuiey. izych okolicznościach , miał fię z łą czyć z obiema Job iecinym z D w orow Ceiarikich, 1 2 ſw e y ftrcny nie m ałą.