H I S T O R Y C Z N O - P O L I T Y C Z N O ' E K O N O M I C Z N Y .
ę Ę Przypadków, Uftaw, O so i, m ieysc i p is m , sviek nasza - .4 f i . ‘ e g ó ln ity intere/śuiących. r-
c- «
. -rs • • •
% ROKU I 1GO. CZR.ŚC VIII.
S I E R P I E Ń 1 7 9 2 .
-Aufbyya i P r u s s y co do- wnęfcrzneyjj wartość,j z sobą porówn an e t a r : 709.
Ul. Z w y c ię tw a Ąng likó w w Indy ach
^j|» wschodnich. Koniec w o y n y tamc- jjpiIII. Nowe fta tyft yc zne uwagi i wipdó «*
f i - m o ś c i o (lanacH A nas ry k a ó i ! -7 7 4 3 -,
C
IV. Kontr dek lara ćv a dworu Wideu ••- fkiego c a zac z e p k ę i wy pow iedzenie, II w o y n y z (trony F r a a c y . — f r j i -
*&> V . P r z e ł o ż e n i e P o w o d ó w , k t ó r e p r z y
^ w io d ły KfóJa J mci Prnficiego d o po-,
f
dnies ien ia broni prz eciw ko F ra ń — <||1 cyi. —
p Y I . Zdanip bardzo i n t e t f f ^ W ^ e ko m -p
<8» m issy i-ejtt ra ord yhae yney, toż depta-y*
bL t ą c y i dyplomaty caney i woyłkowey4O względeyi m n i ę y s z y c h i ą t e r e s s ó w ^ E u r o p y — — — — — 775.
§|VII. Dziwne sce ny re wolucyi Francu- zk iey - — — — — 784-
o
Ę i ś il
1
^ ej.
PA M IĘTN IK
H IS TO R Y C ZN O - P O L I T Y C Z N O E KON OMIC ZN Y.
| u _ _ ___________ :
%oku UACf.o. Cześć VIII.
S I E R P I E Ń I 7 9 a .
_ I ~ I
AuJłrija i Pruſsij, co do wnętrzneą w a r to śc i z sobą porównane.
C 3 Yczyzna n as z a, iakoby n ie d o s y ć by ło na iey nieszczęście , że ma nie
zmierny molkwę za są siadkę , otoczo - na ieft ieszcze z drugich dwóch ftron Auftr.yą i Prussami.
A u s t r i a c k a monarchia Ikłada się z p a ń f tw , k t ó re po części nie maią z sobą ża dnego zw iązk u, i leżą daleko
S ierpień 179?. X x
7 i o
iedne od drugich. Z t ą d wielkość ie/
czyli ro zle g ło ść z tr u d n o ś c ią mo've b y d ź obrachowana i różnie ią różn podaią. N a y p o d o b n ie y sz a do w i a n ieft naftępuiąca:
C y r k u ł Auftryacki mil kwad: 2,227
— Burguudzki czyli Nider land 469 C ze c hy, M ora w a, i Sląfk - 1,459 L o m b a rd y a — _ _
K ra ie Węgierlkie - - 4,406
G a ll i c y a - 1,280'
T a k d a l e c e ź e cała obszerność
pańftw Auftr: wynosi m k. - 10,076, Jeft to na y n iż sz e obrachowanie ; za>
n a y w y ż s z e i i,6 i r . mil kwad:. M y z b L żerny się na y b a rd z i e y ku prawdzie, k i e d y w e źm ie m y liczbę o k rą g łą io,oo(.
mil kwad:.
Położenie. — Ledwie gdzie t e y mo n ar ch ii n a tu ra dala gra nice , po wie' lu m ieysca ch ucz ynił y to traktaty, N a t u r a l n e z a p o r y , któ re mi niegdyś b y ły g ó r y karpackie g ftrony Poll ki,
j
? i r
iuź są przeflcoczone, a trz e ba będ zie wieków, aby Pollka p r z y s z ł a do takich s i ł , że by się mogła ftać ogromną dla Auftryi. — Od Prujs czyli Sląfka , C z e c h y , ów t e a t r woien m ięd zy Au- Itryą i P ru ssam i , są oddzielone o J P ru s s górami Riesenberge z w a n e m i , któ re napa d i p o w r ó t cz ynią bardzo t rudn ym . Brzeg t a k ż e p ra w y Elby.
w ysoki daie m ieysca bardzo w yb o rn e do mocnego obozu prz ec iw P russom „ k t ó r y nowa tw ierd z a Plejs cz ynić bę
dz ie prawie niepodobnym do dobycia.
~ S a x o n i a sama nigdy nic nie po cz nie p rz eciw Auftryi ; a do te go kra y Cze- Iki, gó ry E r z g e b ir g e rzeczone , dofta- t e c z n ie zaflaniaią, rak to okazała woy- na o sukce ssyą Bawarlką. P rzeciwni e od ftrony T ure ck iey, gra nic e Auftry- ac kie , wcale są odftonione; co ńie ieft fras zk ą , iak się pod czas ofta tn iey w o y n y okazało. Podobnież nie ma A u ltry a ża d n e y zaflony przeciw F ra n - cyi, która dotąd była nien atu ralną iey
X x a.
ſ
I
\1
\
Wn•
.
. :.«•
? y,
. ?• •. »V:*} “7*s
713
alli an tk a ; prz eciw H ollandyi która ie y się zawsze ftrzedz m u si, przeciw S a r d y n i i , kt óra iey we Włoszech nie k t ó r e d z ierżaw y pobra ła ; prz ec iw Ba- wai y i i fKenecyi któ re p r z y innem iakiem mocarftwie dużoby iey m og ły szkodzić.
K u ltu r a , h a n d e l, bogactwa. Kraie Au ftr yack ie bardzo r o z r z u c o n e , wy- daią wielkie mnóftwo w ybo rn y c h pro duktów, z t r z e c h króle/lw n a t u ry . Oso- bl.wie szczyci} się tern W ę g r y kra y nay pieniężn iey.sz y j ieden \ n a y b a r.
dziey obfitujących w z b o ż e , wino i ł ą k i , to ieft n a y p ier w sze p o t r z e b y do u t r z y m a n ia cz ło w ieka . Podobnież Włołkie p ro w in e y e bogate są' w r y ż i iedwab ; i Burg undya w zboże ; Gal- l ic y a ma obfite ż u p y solne i ieft bar
dz o zda tn a do rolnictw a i cho wu by- dła. Auftrya sama m a ło co ma nad w łasną p o trze b ę , ale za t o ieft fto li- cą m a n u fa k t u r lnianych. Na. t y c h d o brach n a t u r a l n y c h i ich uzacnianiu
przez r ę k o d z i e ł a , powinien kra y siłę zasadzać i dać wszelką wolność do ich zbywania i używania. Od kilku lat chciano wftr zy m ać wprowadzanie t o warów za granicznych , i prz ez to we
sprzeć kunszt wewnęt rz ny. Nie wie
le przez to d o k a z a n o , ale bardzo o d byt kra jow ych pło dó w zm ni ey szon o i h a n del ry c załto w y z a m i e s z a n o . — Kraie Auftryackie p rz y p ie raią do m orz a Niem ieckiego , któ re tylk o dla sam e
go cy rkułu Burgundzkiego moż e być u zy tec zn em . A u lłry a i W ę g ry ro z - ciągaią się aż do samego kąta odnogi W e n e c k i e y , z kąd nie t y lk o moga wyp rowadzić swe i Czelkie p r o d u k t a , a!e t e z n a w e t r ozsze rz yć że glugę swo
je do wszyftkich części świata a na w e t i do I n d y i , do kąd z N ider land u niedopuszc2aią zapuszczać się t r a k t a ty . Nie kt óre p ro w in c y e m aiąz yſk o- w n ą w handlu p r z e w a g ę , inne zda ią się w nim tra c ić. Czyli monarchia w po w sze chności zylkuie lub tra c i w
21.4
h a n d l u zagra nicznym , niewiadomo ,, ied n ak p ier w sze zdaie się być pado- bn ieyszę m do wiary n iż drugie. Jeże
li W ę g r y otrz y m a ją wolność handlu, la k się na to zanosi ; t o w krótkim c z a s i e ftaną się kraiem. bardzo boga
t y m i p o tę ż n y m i będ gł ó w n ą pod
p o r ą A uft ryackiey monarchii.
Ludność, N a w et względem tey, nię ieft jednakowe zdanie. Z nayduią się pra w d a lifty ko nſkry pcya łne ; ale że p o d a i ą liczby niepodobne do w i a r y , p r z e t o się nie można na nie sp uszc zać śl e p o ; n. p. iedne podaią liczbę wszy- ftkich mieszkańców Ąu ftr ya ck ich w ro k u 1791. 34,757,576. dusz: prz ec i
w nie co n a y l e p s i ieografowie ludność t ę ra chuią 18. a na y w ię c e y 19, mil- lionów. M y idąc srzodkiem , kłądnie-
m y ią do 20. m illio n ó w ,
R zą d . Szcz eg óln e Icraie , z k tó ry c h się Auft ryac ka monarchia ſ k ł a d a , ma- J ą b ardzo różne prz yw ile ie , a zatyra r ó ż n y c h a ra k ter rz ąd u i ludu , k tó r y
I'.'1
p ró c z t e g o Ikłada się z bardzo ro z li cznych narodów , k tó re maią różn e wyobrażenia i r ó ż n y sposób życia.
B ył to upodobany ^ o x e f a I I . p r o i e k t , żeby t ę k u n s z to w n ą machinę zrobić iak n a y p r o ś c i e y s z ą i wszędzie w p r o wadzić iednakowe p r a w a , i ednakow y ięzyk i iednakie obyczaie. N i e p r z y gotowanie i prz ymus w z n ie c ił y w s z ę dzie nienawiść prz ec iw iego zamia
rom u ż y t e c z n y m , i t a nienawiść t u i ówdzie w y b u c h n ęła iawnym płom ie niem. Umarł odmieniwszy wiele , z t e g o co iuż był p o fta n o w ił , a iego naftępca Leopold I I . musiał z wielu prowincyami ugadzać s i ę , dawać im rz ąd nowy i pr zywra cać daw ne przy- w i le i e , o k tó r y c h iuż naw et zd awna nie b y ło wzmianki. B yłoby za te m za prę dk o k a r a k t e r y z o w a ć rz ąd ni- n i e y s z y A u f t r y a c k i , k t ó r y ieszc ze nie ieft f t a t e c z n y , w ró ż n y ch prowincy- ach.
S k a r b . — D oc h o d y t e y monarchii jedni podaią do 80. dr udz y do-120. mil
lionów zł o t y c h ryńlkich. Choć nie
k t ó re rachunki za chod zą aź do szcze
gólności , iednak ciężko im wierzyć.
Z d a i e się , że można t y m naybardziey u f a ć , k t ó r z y dochód roczny Ikarbu Au- ft rya ckiego kładą do 60. millionów t a larów', cźyli 20. millionów czer: z łł:
W o y sk o . Naydokła dnie ysza lilia woyfka A ulłry ac kiego daie naftepuią- ce ieg o obrachowanie.
JLtat zupełny, p o d czas Pokoiu:
50, R eg im en tó w Infantery i 158,750.
5- — Wallonów —, 11,075.
s. —• — we Włoszech 4,430.
2. Garnizonow e re g im e n ta 7,218- 11. R e g im :G ra n itz o w (K ro a t:) 45,034.
I . T ak iż - - _ 1,229.
4. T a k i e ż - _ 12,064.
1. T a k i ż - - _ 1,149.
Summa infant: 77. reg: głów 242,949.
\
2. Regim: karabinierów i o . Kiryssyerów —
5 - Dragonów -
i . — — Takiź —
6- —- —• C hevaux tegers 8- — — Huz arów - 3 - T y c h ż e _ 1 • — Huz; Słowackich
*• — — Szeklerów — Jesz c z e i . Szwadron
Summa KawaJeryi — 44,775.
A r t y l l e r y a , min: sapp: Pont:
§i ó w “ - - 8,888- Summa ogólna woylka pod czs
pokcuu głów - 296,6x2.
Pod czas w oyny E ta t zupełn y infain.
t e r y i 30,1995. 2aś kawaleryi z re ze r- 5°>9°5 głów. Zac ze m ogółem , w y n o si na t e n czas około 350,000!
głów.
Z w ią z k i Z ag ra n ic zn e. — Auftrya dotąd b y ła w ściflym związku z M o - ſkwą i F ra n cyą . T er az zawarła ściIły
•„ - 1, 7 1 7
2,496.
10,590.' 5.805.
1,509.
7.038- 12,45^.
1>5° 3- 9 95- 2,253.
alians z Prussami. Czas nie długo o- k a ż e , iakie t e r a z o b i e r z e dla ſiebie
związki.
P R U S S Y .
W ielkość. — Względem rpzległości k ra iów prufkich mała ieftz dań różność.
N a w e t Minifter gabin etu Królewſkiego E e r z b e r g roz ciąga ią tylko do 3,600.
jmil k w a d r a t o w y c h , a takie zr zodło w a r t e ieft szacunku.
P o ł o ż e n i e prulkich prowin cyi nie w yft a w ia kraiu pięknie zaokrąglonego i w kupie zoftaiącego. Jednak Monar
c h ia t a winna ieft ni erządom pol- ſkim , źe części iey kraiu ciągną fię o d roku 1772 nieprzerw anie nad m o
rz em b ałtyckim, z niekfóremi ku p o łu dni ow i i za chodowi leżącem i odnoga
mi. T e kraie p rz e rz y n a j ą t r z y wiel
ki e rz ek i O d r a , Wilła i E l b a , z któ
r y c h dwie pi erw sze w granicach Pru- ſkich w p a d a ią w m o rze i są pom ocne t a k do kunsztów s p o k o y n y c h , iako t e ż woi en nych. G rą nice są w s z ę d z ie
o t w a r t e , w y iąw sz y S lą l k , co go Rie- senberg gó ry dzielą od Czech, do któ
r y c h P russy maią klucz , to ieft G la tz f o r te c ę . P ię t n a śc ie twierdz wielkich j mocnych, zaiłaniaią kra y od n a g ły c h napaści. Sąfiadanai P ru ſs są Poljka mdła, a u r o d z a y n a , k t ó ra n a y l e p s z y swóy handel musi pro w a d z ić przez kr a ie pruſkie i opłacać im t r y b u t iako
b y nieznośny ; A a ś łr y ą k tó r e y , gdy
by była równo z innemi rządnemi kra jami po ftę po w ała, P ru fly mufiafyby b yły uftępować daleko , ale k tó r e y t e raz prz ez w ybor ne używ an ie fił swo
ich, wc ale w y r ó w n y w a i ą ; S a x o n i ą , k t ó r a d o tą d za każdą myśl przeciw P ru s som p o w z ię tą , muſiała ciężko p o ku to w a ć ; E r u n św ic k o -L u n e b u rg k t ó r e g o fiła względem P ru lkiey mało zn a
cz y , M oſkwa i D ania nie ftykaią fię praw da z prufkiemi granicami, ale wne t m ogą fię do nich zbliżyć. Na pierwszą muszą fię Pruffy bardzo og lą d a ć , od 4 r u g i ę y , nie maią fię czego obawiać.
R e s z t a k r a i u , osobno l e ż ą c a , co l e dwie ieft i,z, albo n f t ą częścią pańftwa ca łe g o ,, p r z e z to ftaie fię w a ż n ą , źe Monar chę Prulkiego czyni po części Panem W e z e r a i Renu. Z t e y bardzo ftaoey ftrony. p rz y p ie ra pańftwo Prufkie d o Nider landu, k t ó r y u t r z y m u i e w po- k o i u , i d o F r a n c y i , dla k t ó r e y wraz z A u f t r y ą , ftaie fię t e r a z bardzo ogro- jnnem i niebeśpiecznem. T a k t e d y jPrufsjf ftoią w pośrzod naymocniey- s z y c h pańftw Eu ro pe ylk ic h , iak ar b i
t e r iaki z szalą w r ę k u , dla uważania jró w n o w a zn o s ci, która ż e b y nie była maruszona i f t r a c o n a , iego ieft obo
wiąz kie m , p r z e z sarnę własne p o ł o ż e nie prz eftrzegać.
k u l t u r a , h a n d e l, bogactwo. — Po
d ł u g róż nyc h pro w inc yi , pańftwo Pru- fkie ieft to szczodrze, t o Ikąpo darami n a t u r y obdarzone. Rolnictwo i chów bydła maią tu ftusznie za fund ament t r w a łe y p o l i t y c z n e y pańftwa szczęśli
wości, i wszelkiemi sposobami pomna-
ża ią go. DJa t e g o t e ż kraie te, p r z y m izernych p o części gru n t a c h , maiąi obfitość zboż, kiedy ich w innych choć:
ż y z n y c h brakuie. Drzewo w n i e k t ó r y c h prowincych ieft zn acznym a r t y kułem w y w o z u , i t e , któ re rośnie między fr e z e r e m i W ijłą maią do budo wy ok rę tó w , za nay lepsz e w E u ropie. Chodowanie iedwabiu coraz iif za p a t r y o t y c z n e m ftaraniem miniftra H e rzb e rg a p o m n a ż a , ale mnfiałoby być ieszcze we dwoynasob w i ę k s z e , g d y b y miało o p a t r y w a ć doftateczniie fabryki kraiowe. Rząd t e F a b r y k i p o m n a ż a ł dotąd wszelkiemi podobne*- mi sposobami , a co im długą obiecuie t r w a ł o ś ć ieft t o , i e fie po w ię k sz e y części w sp ier aią na p ł o d a c h kraio- w yc h. Głownieysz e są, co o k o ło s u k ien , płóc ien i Ikór p ra cu ią, t o ż r o b o ty o k o ł o ż e la z a , ftali i m i e d z i ; nie ta k ą obiecuią trw ałość co iedwab i bawełnę w yra biaią. Fab ry ki tak że o- koło tabaki i c u kru nie t y l k o na wła- -i
7,2 3
sną k o n s u m p c y ą , ale t e ź i dlaPoIflu w y d a ią to w ar y. N i e m n i e y minerały.
pocz ynaią ftawać fię w a ż n e m i ; lubo k r a y nie ma ani s re b ra ani z ł o t a . W r e s z c ie Hrabia H e rzb e rg mniema że roc zny p ro d u k t w sze lkich prufkich Fa
b ry k wynoſi do 30 milionów talarów, z k t ó r y c h za 14 millionów w ycho dzi za g r a n ic ę , a r e s z t a 16 millionów w kra iu b y w a potrzebowana . Do t e g o w y c h o d z i za gra nicę zboża około za million t a l a r ó w , i za t y l e ż drzewa.
H a ndel t a k ż e t r a n z y t o w y czyli p rz e c h o d n i , k t ó r y o k r ę t y pruſkie p ro w a dzą wiele c z y n i. Podłu g t e g o ca ły r o c z n y prulki t a k n a t u r a l n y iak kun
s ztow ny produ kt , wyn osi d o ą o m i l l i o - uów t a l a r ó w , z k t ó r y c h po ło w a idzie t o w zamianę za pr odukta obce, iako to w i n o , o liw ę, k a w ę , t o b y w a zb y w a
n a za g otow e pie niądz e, t a k że mas- sa pienięż na prz e z t e n w y w o ź co rok fię w kraiach Prulkich powiększać mil
si. T o fię.ńawet z doświadczenia 0-
, Irazwie V g d y ż wiele kapitałów l e ż y ns*
banku Berlińlkim po b | t y l k o od fta, a zaś cena dóbr coraz idzie w górę.
Rząd. — Pruffy są absolutną monar
chią, ile nie ieft okre ślo na prawami Rzeszy N i e m i e c k i e y , k t ó r e y ieft głó
wną częścią. L e c z w ża dney m o n a r
chii E uropeyikie y nie szannią b ar d ziey pra w funda me ntalnych i przywileiów iak t u ; ki ed y tylko- nie sp rz ec iw iaj ą fię pow sze ch ne m u porz ąd ko wi. T e n po rz ąd ek we wszyftkich rządu okoli- cznościch , był d ługo zadz iw ieniem , a t e r a z ieft wzorem c a ł e y E u r o p i e , T a i e m n ic ą rz ąd u prulkiego b y ł y t o flawne tab elle , p r z y który ch pomocy ni ez licz on e nici o g ó ln ey adminiftra- c y i , bez n a y m n i e y s z e g o żawikłania p l e t ł y fię w iedno , i coraz bardziey z bliża ły ku sobie aż do węzła ofta- tniego, k tó r y sam Król t r z y m a ł w r ę ku. P r z e z l a t 46 Król te n b y ł jednym z n a y m ę c l rs z y c h , n a y leps z ych i nay- cnotliw szysh ludzi ; niezm ordow any
w p ra cow aniu o koło dobra poddanych i cz yn ieniu im dobrze. Na same po
p iera n ie cn o t li w y c h i rz ą d n y c h oby
w a t e l i , te r a z ieszc ze wyd aie Król ni- n i e y s z y do d w ó c h , t r z e c h millionów t a l e r ó w co rok, N i e dziw tedy, że fię ludność i k u l tu ra t a k niez m ier nie p o m n o ż y ł y , i że pańf twa liły tak wzro- I ł y , iz one mimo w ró ż e n i a krótko- wid nych p o l i t y k ó w , dotąd nie w z r u sze nie f t o i , i cz yni n a d z ie ję, zw ła szc za , p r z y z w y k ł e y w y b o r n e y edu*
k a c y i N i ą ż ą t B r a n d e b u r g l k i c h / ż e n i g d y o b a l o n e n i e b ę d z i e .
S k a r b . — Doch ody pańftwa Piuſkie- go nie t a k są zn a io m e , iak iego wiel
kość i ludność. T a i ą fię 2 tein po
n o bardziey z daw neg o z w y c z a j u , k t ó r y p r z e d t e m miał pewnie lłuszne po wody, niżeli z p r z y c z y n ftatyfty- cz n y ch . Dosyć, że poddani wiedzą i - czuią że ich rz ąd zc a ieft wiernym roz- rz ąd zi ci ele m kraiowego maiątk u. W ża dnem wielkiem pańftwie Eu ro pe y-
y flcim,
Ikini, nie p a n n i e tak wielki i su rowy W Ikarbie p o r z ą d e k iak w prulkim ; ale t e ż żaden w p r o p o r c y i nie ma ſkarbu w ta k .kwitnącym l i a n i e , iak ten . Bilsching i inni sza cowali d o tąd dochody roc zn e do a i millionów t a l a rów. L e c z g d y zacz ęto rachować do- kladniey wszyftkie szcze gólne intra - t y > pokazało f i ę , że muszą wynofić do 28 milionów talarów. T a summa ieft bardzo do w iary p o d o b n a , i są Pruffacy rz ec zy dobrz e świadomi, któ- r z y za prawdziw ą. Mogłab y t e d y być tu od nas p r z y i ę t a bez ż a dn eg o za fta now ieni a, g d y b y Kawaler Z im m e r m a n n w s w e m dziele o F r y d e r y k u IV. nie umieści! by! liftu Pana H e r z b e r g a , w kt óry m ten wyborny l laty fta , tak dobrze ca!y ftan pańftwa pruflciego znaiący, ogólny dochód (kar
bu prufkiego kładzie do 34 millionów taler ów t y lk o , a zaś r o c z n y rema
n e n t do 5 —6ciu millionów talerów.
Z te g o to re m anen tu biorą summy na
S ty c z e ń Yy
poprawę każdoroczną kraiu , a r e s z t a w Ikarbie chowaią. M ożna te d y rra świadećtwie tak p o w a żn eg o ftaty fty przeftać i dochod (karbu prufkiego ra- chow ać do 24 millionów talerów.
T e n ż e (karb do piero w spom niony ieft w swoim rodzaiu iedyny w c a ł e y Eu ro pie. Żaden wielki Europeylki kray n i e ma (karbu ; wszyftkie prawie maią długi. Pruffy nikomu nic nie winny. Po śmierci F r y d e r y k a W. (karb p r z e z nie
g o zoftawiony ra chow ano do 100,200 aż 300 millionów talar ów . Pierwsza owa summa b yłaby podo bn ieys za do w i a r y , ie ż e li woyna ymioletnia (karb ów w y n i s z c z y ł a . L e c z Kawaler Z im - m e r m a n n p rz ecz y tem u i tw ier dzi, że {karb t e n r e m a n e n t o w y p r z y końca y m io le tn ie y w o y n y t a k b y ł pełny, iak p r z y le y zaczęciu. T e n ż e świadek z a p e w n i a , iż Król m aw iał, ze nie- chc iał zbierać iak t ylko t y l e , ileby b y ło potrz e ba na prowa dz en ie w o y n y prz ez i z lat. J e ż e li lacłiuiem y s o
/
ihillionów ta l. któ re z fharbu t r z e b a b y dodać co rok do z w y c z a y n y c h wy da tk ó w pod czas w o y n y , to ci nie bar
dz o lip m ylą , k t ó r z y s ąd źą , że (karb prz e z F r y d e r y k a fF. zoftawiony wv- nofił 300 millionów talerów. Aló m niey sza o pra w dziw ą summę le ż ą . c y c h w Ikarbie Prulkim millionów 5 dosyć ż e on ieft d ow ode m , iak wiele k r a y t e n zyſkuie w handlu zagrani
c z n y m , i że ieft główną z a s ad ą wiel- k i e y iego p o tęg i.
P otęga woientta. — Wbylko pruflcie p o roflyiſkim i auftryackim, ieft nay - hiocńieysz e w E u r o p i e ; le c z międ zy wszyf tkiemi ieft one n a y l e p i e y w k a r ność w p ra w io n e , we wsz yf tk ich ma
newrach r obrotach wyćwiczone i do marsz u p rz y g o to w a n e . J e d y n ą flabo- scią ieg o ieft znaczna liczba cudzo- Ziemców, k t ó r z y prawie ſbładaią *tą część, by w a ią Werbowani wielkim ko
sztem , dla oszc zędzenia poddanych, i uciekaią kupami p r z y otwar ciu k aź d ey
a*
w o y n y , ale fię znow u nazad wracaią po p i e r w s z e y iakiey batalii wygraney.
S kład a on e fię t e r a z z 242 batalionów cz yli 158.816 l u d zi i n ſ a n t e ry i ; z 235 szwadronów, czyli 38 710 ludzi kawa- lery i i z a r t y l e r y i p o l n e y 11,000 l u dzi. Z a t e m ogółem z 208.586 l u d z i , m iędzy któ rem i zawiera fię pra w da r e z e r w a , ale nie liczą Gę inżynierowie, ani f t rz e l c y , kadeci lub inwalidowie.
Dla t e g o m ożn a wziąść liczbę o k rą g łą woyſka 210,000.
Z w i ą z k i za g ra n ic zn e . PrufTy m ia
ł y dotąd n a y w ię c e y i nay p o t ę ź n i e y - sze allianse Z w ią z e k JCiąząt z pier- wsze m i niemieckiemi X i ą ż ę t y ściąga fię tylko do okoliczności pańftwa n ie
mieckiego. T rip l allians z An glią i H o lla n d y ą za pew nia mu p o t ę ż n e wspa rc ie na morzu i nad renem. Al
li ans e z P o rta i Poljką zda wały mu fię obiecywać wielką pomoc przeciw Auftr yi i Molkwie i dawały mu p r z e w a gę n a w e t cho ćby oba Cesarlkie
|
d w o r y b y ł y prz ec iw rtiemu z p r z y mierzone. G d y ż osobno , t a k M o -
s y same bez ża dnego alliansu. Lec z te ra z zdaie się , źe oftatnie dwa z w ią zki nie bardzo P r u s s y in tere ssu ią , i że maią w celu ł ą c z y ć się z mocniey- szemi tem i d w o r a m i , na dokuczenie i pognębienie flabszych.
ach Wschodnich. Koniec
W O y n a osobliwsza w Ind yach , któ rą kompania Angielfko — Indyifka prowajlz iła przez dwa l a t a z Tippó S a ib , przyniofla nowy luftr imieniowi Angiellkiemu i po m n o ży ła p o t ę g ę n a r o d u t e g o Skończyła ona s i ę , nie Ikwie, iak Auftryi w yró w na ły by Prus-
II.
II I f
? 5 Q
mą zupęłnem pra wda z niszczeni u po
t ę g i mocnego te g o Anglików zawiftni-
* ą ; ale jedna* na takierń iego ofla- Jpem u , i up ok orz eniu , i i dfugo nie będz ie mógł nic począć. Tippo Saib b y ł w ażn ym alliantem Francuzów. W m m , iąk 1 w oycu i e g o , p o t ę g a An- f ie lf k a w l n d y a c h miała na jrp o tę ź n ie y . sze go n i e prz yjaciela , i L o rd t f o r n , n a w e t , w ra p p o rtach swoich d o Lo n d y n u p r z y s y ł a n y c h , wyftawiał g o lako człowieka c h y t r e g o , bez cz ci 1 W' a r y ’ na ,ftó*-ego się obietnice spu- s z c z a ć nie można, B U te g o Jeszcze w t y m roku wódz wspo m niony napi- f Ź ° r z ? ^ u w Madrajs: „ z e ieźeli-
y ippo , p r z y zawarciu t r a k t a t u u . t r z y m a ł się p r z y iak iey zn aczne y c z ę ści t a i g w , k t ó r e te ra z p o s i a d a , t o Ząmi aft t rw a łe g o pokoiu , za w arł oby S1? z nim tylk o armiftyoyum do iakier go czasu , a dla teg o nigdy niezezwo- ,? " a to aby się on oftał p r z y t y m ,
*50 te r a z posiada. L e c z ieżeli pełno-
m0enik Sułtana nie będzie z b r o n n y m v uftąpieniu t e g o co może t r w a ł ą spokoyność In dyó w zabespi ec zyć , t o nadzieja zw yci ęz tw nayoka zalszyc h nie wftrzyma mię , ani na m o m en t , od zawarcia upra gn ionego pokoiu.,,
Prz e dte m op isaliśm y tu ró ż n e t e y w o y n y przypadki. T e r a z opo wiem y jak i b y ł iey koniec.— Lord Cornwal- lis , k t ó r y przez cały czas deszczów ltał z woyfkiem w B a n g a lo re i iego okolicy, ro z p o c z ą ł oftatnią kam panią 1791. w oktobrze od t e g o , że w szy- ftkie fo r te c e , k t ó re ieszc ze m ia ł T ip- p o po drodz e z B a n g a lo re do S e r i n - g a p a tn a m , k a z a ł opanować. N i e k t ó r e z nich do urt z y m a n ia kommunika- c y i był y b a rdzo potzeb ne n. p. N u n d i D u r g u m , kt óra to twierdza mocna n a g ó rz e , by ła sz turm em w z ię ta 18- oktobra. Fodobnieź się ftało z inne- mi c z te r e m a , któ re do dnia 23. G r u d n i a , wra z z mocnemi garnizonami i ammuni cyami w pad ły mu w ręce. Do
t y c h oper ac yi nie mógł L o rd u i y o woyflc zwiąlkowych , ale owszem mu siał prosić ich wodzów, aby się zda lek a trz ym ali i okolicy o w e y darem n ie nie o g ł a d z a l i, gdyż liczna kawa l e r y a z w ią z k o w a , nicby nie pomogła p r z e c i w zamkom Osadzonym na g ó ra ch , Pod czas g d y K o rn w a llis bra ł owe zamki : część woylka iego p r z y m u s iła głodem ga rniz on w Koimbatoov z e kapitulował. Lecz Tippo kapitu- ł a c y n i e d o t r z y m a ł , i ga rniz on ów , iak się t y l k o z f o r t e c y w y r u s z y ł wziął W niewolą,
G d y L o rd h o r w d l l i s , przez tę zdo
bycz e d ra g ę sobie do S e rin g a p a t n a m zup ełnie z a b e s p i e c z y ł , r u s z y ł z woy- lkiem swoim i auxiliarnym na pocz ą
t k u Stycznia. Pod czas t e g o marsz u M a ra to w ie , pod Komendą P u rjerapi Bow opanowali kilka mieysc mocnych , prz e z co, wóyfko Tippo Saiba , od ofta-
fn RorJnrw** V 4-'/.
rznęli. J u ż 13. Sty c znia odebrał Lord Kornwallis lift od T ip p o , w k t ó r y m ſkłaniał się do zawarcia pokoiu ze wszyftkiemi zwifjlkowemi. Lec z wódz Angiellki odpowiedział , iż nayprzód powinien odelłać garnizon przeciw ka- pitula cyi w niewolsj w z i ę t y , gdyż z człowiekiem , k t ó ry t r a k t a t y i k a p i tm l acye ła m i e , nie można mieć do czy.;
nienia. Tippo ni e z r a z i ł się ty m , u - t r z y m y w a ł korrespondencysi swoię z wodzem M a ra ttó iu , aż do 31. S tyczn ia i za pie ra ł się bezcze lnie iakoby oh Wiedział o złamania iakiey k a p i t u l a - cyi. Chciano inż z nim wsze lkie y k o rr e s p o n d e n c y i poprzeftać , lecz na
dzieja ot rz y m a n ia w kro tce chw ale
bnego pokoiu , Ikłoniła wodza Angiel- lkiego , do zoftawienia mu t e y iedney do ugody, bramy. W ty m LordKorn- wallis dnia 5. L u t e g o zbliżył się pod S e rin g a p a tn a m o 7. mil Angielſkich 1 s p o l t r z e g ł , źe Tippo na brzegu puł- ncęn ym K auenj rzeki^mocny obóz roz-
tocz ył. Poftanowił t e d y ude r z y ć na n ieg o w n o c y , co t e ź z 6go. na 7my szczęśliwie w yk ona ł ; choć Jenerał M eadew s iednę d yw izyą po p ra w ey r ę c e kom m en dru iąc , p o p e ł n i ł błąd w ielki , zaftanawiaiąc się przez o m y ł
k ę , o co w nocy nietru d n o , nad ie- d n ą z e w n ę t r z n ą b a t e r y ą , zamiaft po
prz e ć L ord a CornwalLis. Mimo teg o A n g licy opan ow ali cały obóz nieprzy- i a c i e l t k i , i wszyftkie szańce na brze
g u pułn o cn y m rzeki owey, wzięli 34.
in etallow ych i 4s że la z n y c h h a r m a t , w i e l e ammunicyi , a na w e t jedna część A ngi el ſkieg o woyſka za pęd ziła się a ż za rz e k ę i tam się oszańcowała.
D o p ie r o 15. dnia G e n e ra ł A b ercrom by, n a d s z e d ł z dywizyą, s ^ o i ą do obozu L o r d a K ornw allis. Woyſka Indyilkie posiłk owe nic się do t e g o z w yci ęz twa n ie p r z y ł o ż y ł y , ale bez czynnie pod cz as akcyi w obozach swoich ftały.
Po wzięciu nieprzyiaciellkiego obo
zu , qo kosztow ało Anglików 533' *a "
dzi > robił K o rn w a llis wielkie p r z y gotowania do oblężenia sam ey ftoli- ę y . Lecz p i e r w s z y k r o k , k t ó r y Tippa po tem nieszczęściu uczynił b y ł ten:
iż odeflał ów garnizon zdradziecko w Koimbatoor z a tr z y m a n y , i znow u p r o s i ł , aby z nim w dano się w ugo, dę względem pokoiu. Lo d Kornwcil- lis , dał mu odpowiedź: iż związkowi c h ę t n i e na t o zezw ala ją , aby poflał iednęgo lub wiec ey pełnomocników z swemi propozycyami. Stało się to, i dnia 22. L u t e g o zgodzono się na pu n k t a przedugodne naf tepuiące , prz y , zawiesze niu z obyd wó ch ftron broni.
1.) Połow a kra ió w , któ re p r z y za
częciu ni niey sze y w o y n y Tippo po sia
d a ł , uftąpione będą alliantom , któ re l e ż ą bliflco ich granic , i które sobie wy biorą . 2.) Trz y, Krory. i t r z y L a k - k i ru p ió w , to ieft 600,000. czer:
z II. p o w inny bydź w y p ł a c o n e alłian- tom ty m sposobem: nay przód zaraz 91 a bydź złożo ny K r o r i 65. lakkóm
w p a g o d a c h lub z ł o t y c h m o h u r a c h , albo t e ż w ważnych r u p i a c h , albo na- koniec w złotych i sre brn ych szynach ; a zaś re s z t a to ieft dru ga połowa t e y s u m m y , powinna bydż w y płac ona w t r z e c h terminach , które nie maią być p rz e d ł u ż o n e nad c z t e r y miesiące je
den od drugiego. 3.) W s z y s c y p o d dani cz terech zw iązkowych mocarftw k t ó r z y od czasu iak u m a r ł H ijd e r-A li K a n aż do tą d w niewoli zoftawali , maią być n aty ch m iaf t uwolnieni bez ż a d n e g o podftępu i wy łącze nia. 4.) Póki t e kor.dycye nie będą zupełnie d ope łnio ne , dwóch nay fta rs zy ch s y nów S ułta na będą dani w zakład . i w o y n a uftanie do piero za ich p r z y b y ciem. 5 ) Kiedy z w y ż wspomniona ug oda prz ez Tippo S u łta n a pod pisan a i p rz y p ie c z ę t o w a n a n d d e y d z ie , zw ią zkowi drugi o r y g i n a ł t e y ź e u g o d y , p r z e z się p o d p isa n y i pieczęcią ftwier- d z o n y , odeślą S ułtano wi: a po p r z e staniu n ie p rz y ja ż n i t r a k t a t opiłkowy,
,na bydż nieodwfocznie z a w a r t y , na iaki się ws zy ftkie ftrony zgodzą.,,
Do tego można prz y d a ć , że Tippo Saib przez ten t r a k t a t ieft p r z y m u szony zapłacić alliantom o k o ło 8- mil:
czer: z ł ł o : , które gdy będą na ió. r ó wnych części podzielone , z t y c h 7.
doftaną się Anglikom , Maratom 5. a 4. N izza m . Dway synow ie S ułta na przybyli do obozu Lorda K o r n w a llis , .2 4. Lu teg o , i iako zakładnikom dana była w a rta z batalionu grenadyer ów.
S p rz y m ie rz e ń c y A n g ielscy b a rdzo b y li kontenci z zawarcia t e g o p o k o i u , oświadczyli chęć poznania osobiście
* L o r d a K ornw allis. K t ó r y z swoiey ftro ny natchnął- ich witelką u f n o ś c ią ,
•wsobie, i samego nawet n i e p r z y j a c ie la przekonał o swey wspaniałości , kied y mogąc go ze w szyltkich pańftw wyz uć iako z w y c i ę z c a , u k a r a ł go , ale go ui e zniszczył ze wszyftkim.
Że t e n p r z y p a d e k otw i e ra nową drogę do wzroſtu potęgi Aniellkiey,
i
'i ii i
k t ó r a musi iriterfessować całą Europę;
p r z e t o k ładzie m y t u wiadomości do- k ł a d n i e y s z e o ni eszczęśliwym S u ł t a nie i iego k t a i t i , k t ó r y Za dni nasź yćh tak po mógł choć nie chc ąć , do roz
s ze rz e n ia Iławy t e g o wolnego na
rodu.
Tippo , w y c how any w obozach , na oćz ac h wielkiego w o jo w n ik a , k t ó r y go z młodości li cz ył kunszt u woiert- n e S°> t y c z y ł odwagę dobrego żołrtie- f z a Z naukami i p r z e f t r o g a m i ; kt óre wziął od o yca sw e g o P o t w i e r d z a j ą t o świade ctw a i e nerałów AngieKkichi Ch oć nie był ieszcze biegłym w s z t u ce wóienne y , a iuź zabrał był t r z y r ó ż n e woyflca Angielfkie. Ż e panow a
nie iego było uftawnem gotowaniem się do woyrty , lub te ż woyną bardzo c z y n n ą , p rz e to niepodobna mu było ftarać się o roz sze rz en ie kun szt ów , k t ó r e t ylko z w y k ły kwitnąć pod czas pokoiu. W nieszc zę śc iu ftate czn y ( n i e t r a c ił s e r c a choć mu kr a ie zabić-,
' m
jraiio, i i o r t e c dobywano. Nie mogąc się oprz eć u m ieiętn ey -waleczności Angielflciey, bronił się do u padłey i p o t y k a ł za każdym krokiem , k t ó r y atieprzyiaciele czynić chcieli. N a y - więk szą pr z yczyną zguby i e g o * była n i e c i e rp liw o ś ć , któ ra mu niedo pu ści- ła czekać na ok az yą l e p s z ą do woy- n y i dokończyć ró ż nych fo r te c , k t ó r e na model E uro pe yſk i pobudowali
Że od młodości p r z e k o n a ł się o tern*
iż samą walecznością m ó g ł się u t r z y mać prz y zaborach ^ k t ó re sobie b y ł oyciec iego na sąsiadach p r z y w ł a s z c z y ł , p rz e t o o k a z y w a ł on na woy- nac h m ęz tw o n ieporó w nane. W o y - łko iego prz ykła dem za grz a ne , w i f—
c e y nieraz dokazało , niż się m ożn a b y ł o spodziewać , po żo łn ierft w ie A z y a t y c k i m ; a karność w nim tak by
ł a d alek o z a s z ł a , iak za ża dneg o pa- n uiąc ego w Indyach. L e c z te n wiel
ki w o io w n ik , był człowiek niedobry.
Nie ludzki i t y r a n , srogo się nieraz
ob sze d ł z ieńcami Angiellkiemi i ścią
g n ą ł na siebie zemftę, k t ó r a , g o teraz sro dze upokor zyła. Ma on t e r a z wła
śnie l at 40. ieft wzroftu mier nego , a mimo o t y ł o ś c i ieft cz y n n y m i mo
cnym: Familia ieg o Ikłada się z 4. s y nów i dwóch córek.
A nglia p r z e z obalenie p o tę g i t y r a na tego , wiele zyfkuie i ftaie się ftra- sznem mocarftwem w Indya ch. Z w y - cięztwa odniesione prz e z p o p r z e d n i ków L ord a Kornwallis nies pra w ily iak t y l k o zawieszenie broni do iakiego c z asu , rz es była na chwilę p r z e r w a n a , i nay większe powodzenia An- gielfkie Iłuzyły tylk o niektó rym p r y w a tn y m do zbog acenia się z szkodą narodu- B e n g a l i K a rn a tik b y ł y r a zem lub pojed ync zo t e a t r e m w oyn y n ieu fta n n ey , która pohłaniała wszy- ftko co t ylko z y l t i w a ł naród na h a n dlu tam ecznym. Z t ą d to poch odz ił ów ftan biedny kompanii Indyilkiey, k tó r y ią nieraz p r z y m u s i ł do ucieka-
'inift ślę do r z ą d u aby ią wsp om óg ł i.
do publiczności aby iey p o ż y c z y ł a sunun nowych. Z tąd na koni ec owa p o t r z e b a ogłas za nia praw s u ro w y c h końcem polkromienia ambicyi i łakom- ftwa urzędników Angiellkich , k t ó r z y fcfdąc po spolicie urodzenia i w y c h o
wa nia nikczemnego , nie oszczędzali ni cz ego aby się tylko zbogacić i p o t e m w Angli wielką figurę prowadzić;
Zd zierali oni t e d y , rabowali i woy—
foy wszczynali iedynie t y m końcem*
Imie Angiellkie ftało się obrz ydłiw em w In dya ch , i pan ow an ie t e g o n a r o du nieznośnem. Minifter P itt pofta
n o w i ł t e d y oddać rz ą d t a m t e y s z y t a kiemu cz ło w ie k o w i, k t ó r y b y z Wyso
kiem urodzeniem łącząc wielkie do
św iad cze nie i nadzwyczayne c n o t y „ mógł polkromić z ł o ż y ty , k t ó re się w rz ąd zie Indyilkim zawzięły i p rz y w ró cić w owych dalekich ftronach Iławę Angiełlkiepo nar odu. Nie można b y ł o obrać do te g o zd a tn i e y s z e g o czło-
Sierpień Zz
wieka iak by ł L o rd Kornwallis , kto*
r y będąc ra z e m wielkim wodzem i po
l ity k ie m nie t y lk o m ó g ł wykorzenić za fta rz a łe w rządzie Indyilkim złoży- t y ale t e ż dać p rz y k ła d y pomiarkowa- n ia i sprawiedliwości. Z t e y to p o budki L o rd Kornwallis, m ogąc wziąść ftolicę Tippo S a ib a , nie u c z y n i ł te g o , dla okazania x ią ż ę to m Indyilkim , ż e chciał t y l k o p o k ó y w I n d y a c h na czas d ł u g i za b e śp ie c z y ć , nie zaś panow a
n ie Angiellkie rozszerzyć.
K ra y M ysor, k t ó r y L o rd Kornwallis za w o io w a ł, i po części b erłu Angiel- lkiemu p o d b i ł , ieft prawda górzyfty, ale u ro d z a y n y . P o w ie trz e iego bar
dzo ieft z d r o w e , ta k ż e Anglikom z I n d y i nie będzie p o trz e b a wracać si
do Anglii nazad dla poratow ani;
zdrow ia sw e g o , g d y ż te g o końca ła- t w i e y i p r ę d z e y doydą w t y m nowo z d o b y ty m krąiu- T o t e ż trz e b a uwa- ż y ć , że wielki aw an taż , k t ó r y t e ra z odnieśli A n g li c y w I n d y a c h , naybar*
iak p o w ita ły wolne Amery*
kań/kie S ta n y., ro z esło się p o E u ro p ie wiele błęd n y c h zdań 1 wiadom o
ści , które n a le ży poprawić, Je d n e t t y c h błędów ściągaią się do sam ey l i cz by prow incyi Ikonfederow knych*
dru g ie do obszerności ieograficzney ich kfaiów, inne nakoniec do ich lti-
d n o ś c i , dochodów i t. d,
d z ie y t rz e b a p rz y p isa ć re w o lu c y i Franctizkiey. G d y b y bowiem r z ą d F ra n c u z k i, b y ł w daw nym lianie •, ni- g d y b y na s z ty c h nie wydał tak w a żnego a l l ia n n t a , k tó reg o t e r a z na z a w sze u t r a c i ła F ra n c y a . —
III
Nowe JlatyJlifczne uwagi, i w ia domości o Jłanach Nmerifkaii:
C o do liczby prowincyi , kt óre fHa- tlaią Am erykę Północny wolną dotąd rach owan o powszechni e t y l k o 13. p r o wincyi. A iednak iuż t o t e r a z nie ieft p r a w d ą , g d y ż od 4. L i p c a 1791. pr o
w incyi t y c h ieft 15. Nazwilka dwóch p r o w i n c y i , k t ó re kongresS uzna! z a w o l n e , i p r z y p u ś c i ł ie do konfe dera- c y i są: F e r m o n t i K en tu ky. Od t e g o czasu , każ da z nich ma dwóc h r e p r e z e n t a n t ó w w Izbie posellkiey na kon gressie i dwóch del eg ow an ych W senacie. O pró c z t y c h dwóch , p ro w i n c y i , ieft iuż c z t e r y t a k i c h , k t ó r e p r z e d w o y n ą o niepodległość A m e r y ki , b y ł y n i c z e m , i ty l k o prz ez sa
m y c h pra w ie zwierzów p o m ie s z k a n e , ale t e r a z liczą iuż samych ludzi bia
ł y c h do 180,000. maią śliczne i boga
t e o s a d y , nie któ re miafta , żą d a i ą ab y się mogły rząd zić same i mieć r e p r e z e n t a n t ó w w kongressie. T e p row ia cye są: M a in między N ew Ham- spire i Kolonią Angiellką N ow ą S z k o .
> K u m b e r la n d , nad rzeką t e g o ż i m ie nia ; F r a n k l i n , k t ó r a się ftyka z poprz edza ją cą, i osada Genase na z a chód Pensylwanii.
Drugi wielki błąd a t e n prawie po w sz e c h n y ściąga się do obszer—
n ości i wielkości ieograficzney Arae- ry ke ńlk ich ftanów , k t ó ry t u popra- w i e m y p o d łu g nowe go świ ade ctwa j ednego ind zynier ów officera w B o - ftonie. ?> P r a w d a , pi sze on , że t e p r o w i n c y e ciągną się wzdłuż a t l a n t y c k i e g o morza na 300. mil Niemiekich , i że w n i e k tó ry c h m iey sca ch szero
k o ś ć ich ieft do 250. a naw et do 400=
mil tak i c h ż e , a, za tern ł a t w o m ożn a niówić , że te kra ie rozciągają się na 42,000. mil kwad. A le trze b a wie
d z i e ć , że ltan y A m er yka ńlkie , p r z y w ła sz c z a ją sobie panowanie w wie
lu k r a i n a c h , które do nich nien ale żą i wielkie l a s y , gó ry , maią za swoie W k t ó r y c h mieszkaią dz icy lu dzi e Wolni, n i e p o d l e g l i , co nftawiczne pe»
7 4 ó
ty c z k i zwodzą z podd anemi A m e r y - kańlkiemi, o swoie granice. T a k pro- w i n c y a G e o rg ia , p rz y w ł a s z c z a sobie Jcray na 3,500. mil k w a d : , a nieposia- d a ich właściwie i bez z a p r z e e z e n ia ja k t y l k o 900. Podobnież mówić o i n n y c h p ro w i n c y a c h . M iłość własna i chluba b y ł a powodem do t e g > f a łs z y w e g o gra nic ro z sz e rz e n ia , że by się okazać o g ro m nym i wielkim. J akoż w r z e c z y sam ey t a A m e r y k a pułno*
c n a , ieft iuż naw ię kszym z krąiów wolnych a n i e g d y ś będzie i n a y p o t ę - źni ey szym -
T e części A m er y k i p ó ł n o c n e y , k t ó r e 15. pro w in c y i zied n o c zo n y ch p o siadają spokoynie i bez ża d n e g o za p rz e c z e n i a , l e ż ą nad m o r z e m , nie z a chodzą w k r a y głęb oko i wyn oszą t y l ko 17,400. mil kwad: , a ludn oś ć ich w ynosi , podług p o p i s u w Ru. 1790.
4 .5 5 I . I 38- dusz- M i ę d z y temi zn a y - duie się t Y ^ o 3. m illion y p o d a tk i o- j d a c a i ą c y c *1 > re s z ta s ^ b i d n i , lub nię'
rama
*74?
wolnicy. W o y n a oftatnia , a z n i e y p o c h o d z ą c a d r o g o ś ć , uboftwo c horo
b y i em igra cy e t a k ludno ść z m n ie y - s z y f y , że wszy ftkie d o t ą d rządu fta- rania , nie m og ły ieszcze nadgrodzić t e y f t r a t y .
W olni A m er y k an ie posiadaią g ru n t u n i e z a p r z e c z o n e g o , 453. millicny morgów. W ody zabieraią 51. millio:
z a t e m pozoftaie ziemi 402,000,000. , l e c z z t y c h dop iero §. część ieft u- prawiona.
N ow a A n g lia z swemi c z te r e m a k o loniami N eu h a m p s h ir e , Mcijsachusets bay , R h o d - I s la n d i K o n n e k tik u t nay- p o t ę ź n i e y s z a ze wsz yftkich , ma ku p ó ł n o c y g ó r y b ia łe , a g łę b ie y w kra y w ie l e puszczy. K o n n e k t i k u t , do p o ł o w y ſkłada się ze ftawów , rzek i trzęsawiſk- — N eu 2ſ o r k ieft do p iero w cz ęści up ra wio na i L o n g - I s la n d ieft w k w itn ący m ftanie , uro dzay na i b a rdzo l u d n a . — N e u - J e r s e y ieft t e- sąz c a ła u p r a w i o n a ; ale iednak nie tak;
w
4
\ '
V
K f
i "
l i >*
§&* ' K
I !D
i w i t n i e w n i e y rolnictwo i przemyj}
ani ieft t a k bogata iak P ensylw ania a zaś t ę p rz e w y ż sz a ieszcze M a ry la n d . B rze gi nadmorfkie K a ro lin y P ółno- cney ssj zb y t płalkie i p e ł n e trzę s ą—
wilk ; t ylko da ley ku pulnocy p osunię
t e hrabftwa t ę y wie lk iey prowincyi są d o s y ć zaludnione i uprawione.
Podobnież fałszywe są. udania Względem r ó ż n y c h pr oduktów t y c h p r o w i n c y i. Ńie r a z przy pisu ią iakiey p ro w in c y i płody, któ re ona musi k u p o w a ć od drugich.
Kray t e n wielki n o w y naz ywa się S t a n y w olne.— S łow a częftokroć z w o dzą, ludzi , a nigdy bar dziey iak za na
s z y c h czasów. S ta ny t e s ą p ra w da w oln e. Ale k t ó r y ż tam ob yw a te l mo
ż e szc zerze powiedzieć , że ieft t e r a z Wolnieyszym ni ż za, panowania A n - gi ellkiego ? Każdy t e r a z musi większe opł aca ć podatki niż za rządów An~
gielſkich. Każdy surow szym p odlega prawom tniź b y ł y p rz e d tem. Kupcy
większą pra wda maią wolność w h a n dlu , ale za t o op ła c a ią w iększe p o d a tki , cz ynią daleko niep ew nieys ze spe- k u l a c y e , które ich ru y n u ią , ta k że prz ez dwa miesiące roku te g o z ban
krutow ało tam 200. domów. Przed- t y m Anglia p o s y ł a ł a do A m er y k i sum
m y n ie z m ie r n e ; t e r a z A m e r y k a p o s y ła do Anglii. T o osobliwsza , źe w ol
ność , t e n w y r a z , k t ó r y bywa nar o
dom haftem do wielkich poru s z eń i burz enia się , nigdzie nie ieft prawie t a k ą iak sobie ią ludz ie wyftawiaią i obiecują. W A m er y ce , r e p r e z e n t a n ci ludu u iż pocz ynaią wyrz ucać izbie w y ż s z e y , że chce niezna czn ie w p r o wadzić nie równość ftanów i a r y f t c - kra ty z m . A m eryka nie ma króla, ale m a p r e z y d e n t a , k tó ry iako król pis ze i robi. Tak niedawno W a s h i n g t o n , p i s a ł do Ludwika XVI. — „ Uznaję
„ nowy dowód WMPana prz yia źn i ku
„ S ta n o m ziednoczonym w liście ,
„ w k t ó r y m daiesz mi W. M. P a ą
