Pamiętnik Historyczno-Polityczno Ekonomiczny : Przypadków, Ustaw, Osob, mieysc i Pism Wiek nasz szczególniey interessuiących. 1788, t. I, cz. I-III

Pełen tekst

(1)

(2)

(3)

(4)

(5) P A. M. I Ę. T. N. l f. H IST O R Y C Z N Ó -PO L IT Y C Z N O ' E K O N O M IC ZN Y .. P rzy p a d k ó w , U fta w , O ſo b , r a ie y ſc i P iſm W ie k n aſz ſz c z e g ó ln ie y \ ' ,, \ . . '•>' in te r e ſsu ią c y c h . Jiom ines hom inum cauſa fu n t g e n e ra ł^ u t ip ji in te r J e , a lii a llis p redejse p o A jin t.. C icero. T O M. I.. i 7 g g..

(6) 'R E G E S T R. ARTYKU. ŁÓW. ST Y C Z E Ń. i 785.. I. I.. D a l f s e O pifiin ie R r a j e w W t o f t i c h , Rzym,. wątpliw a. iego. kar?. fta re ż y tn o śf,. K loaki A rch itek tu ra daw nych R z y m ia n . P ele M irto w e . Flac T r a i a n a . 'P a n t h e e n , C oliſeum . B r a m a T r y u m f a l n a T y tu ſa ,. K o n ſ t a n a y n a . D orn Z l o t y. N eron*. Ry. nek S tarodaw nego Rzym u, II.. P o ^ f e e c h n ę lE k o n o m i c z t i e M a J c y t n y r z ą d u w K r a i u R o l n i c z y m ( c i ą g d a l f i y od k a r t ^ i o i y . r. p . ). ?4. III. D z isie F ry d e ry k a W ielk : W o y n y ym iol e t n l e y r o k 3_ci. 1758, ( c i ą g d a l ſ z y o d k a r : j o j t . r. p .) I V . U w a g i n ad S t a n e m n i n i e y f z y m F r a n c y ) . 55 V.. W oyn.y T u r e c k i o y. rok iw fzy O 7 8 7 O. &. 7^ V I - Liftv " E k p n o m i c z n e . - V II. S p a ſo b w y tę p ie n ia G fpy m ied zy ludźm i 84 V III- N o w e w ynalazki. _ N o w e U ftan o w ien is U c z e n i,. -. -. 88..

(7) I-. D , I f ze o p iſa n ie K raio w W lolkicli, a w laczegćfności R z y m u _ K ościol P okoju. B r a m ą tr y u m f a ln a Setfe ra . C a p ito liu m , Ł a ź n ie. K a r a kalli I. D y o k le c y n a , O b e l g i , Nądgrobki M aafo łe n rn. A u g u fta,. Arfryaua i. C ecyiji. JWetelii, S e p t i ſ o n i n m S e p t i n i i a ſ z a S e w e . ra. P i r a m i d a C e ftu fa. O ſ o b j i w ſ z y A n t i k w r o k u ijcę>. o d k r y t y , k a r : II;. Z a f t a n o w ie n ie lig. „ad. -. fla n c m. p r z y p o c z ą t k u r o k u 17S8. H- B a l g r a d ne IV .. dla. -. - 97. .. , Ia. i S erw ia ia k m ogą bydź w aż A uftryj?. D zieie F r y d e r y k a. .. - ‘ '. W ielkiego. ? l e t a i e y r o k 4 t y C.J7S y . ). łsg. W oyuy .. M a x y m y rządu K ra iu Rolniczego V I . Lifty E k o n o m i c z n e . L i f t 2 . i 3ci -. VII.. -. E uropy. , 37 . -. 156. D e k l a r a c y a W o y n y z f t r c n y Ce ſarflciey p r z e c i w P o r c i e . .............................................. , ? g. V III. N o W e w y n a la zk i aia.. *>. N o w e U lla n o w ie .. jlga.

(8) M A R'Z E C. 1 I . D a l ſ z e o p i ſ a n i e k r a i o w W lo lkicłi a 'W K a r t fisczagjjlnflśti R z y m u . — R z y m ttn w y. B r a n i a d t l p o pa la. U lica i l Corſo, W i e HLl o ść oſobliwośc i w tćm m ieśc ie Koścot i p la c S . P i o t r a . N a ig r o b k i p o d i n a d — —— 2 i « i n i ą . Koścjot L a t e r a ń l k i . D a r y K c n f t a n t y n a W - L o lu przeciwność- k t ó r e g o w t y m K o ś c ie le d o z n a ł P a p i e ż G a n - ................ .............. e a n r l h • P a ł a c U a t e a r a ń f l i i. K r z c i e l t t i ca K o n f t a n t y u a I V . Ś w i ę t e W f c b o d y . 193. I I , D zieie F r y d e r y k a W . — W o y n y 7dtnioletniey rok, 4 ty ( 1759.). -. a ,ł*. I I I / M a x v m y r z ą d u k r a jg ro in ic z e g o . C z te rna f ta u i a x y m a 210. IV. W o y n y T u r e c k i e y , r o k d r u g i . ( 1 7 8 8 ) 23 4. V. L if t y E k o n o m i c z n e . Lift ą t y . o d p o w i e d a i ą c y n a to z a p y t a n i e , — C z y li w ſ z y r ftkie u g o ry m aią bydź zu iefio n e? i cz y l i ieft p o d o b n o , u ż y t e c z n o , p o p r z e ftać w f z ę d z i e w y g a n i a n i a o w i e c w pol e. VI N o w e w y n a l a z k i N i w e p r z e d f ię w z i ę - 2 5 3 . cie w z g l ę d e m A t l a ſ u za w i e r a i ą c e g o w f o b ie T e a t r w p y n y m i ę d z y M o l k w ą , A uttryą i Portą a8*» OMYŁKI. W -DRUKU.. In. łtzy m. K le. tnie. S t a ’. C xvt*y. p K a r t a . tVier} rz. y y 5 - * 22. . D . H a l . D i o n i ſ y u s H a l i c a r n a l u i s . 1. p r z e a . m a n y - p r z e ł a m a n y . 17. Kolofiu ty I I . - 21. K o l o r u • w kraiu 2 5 - - 14- feraiu Z e n h u rg f ltie m B i I f n . b i i r g l k i e m i i . _ _ 3 5 - ' 19. - - Gęgać . ' M y 9 - śc ig a ć ,3 7 - ' " 10. ſ p r z e c i w i t t e m u - ſp r z e c i w i l fiętenaw 6S, ' w 71. 9 - negocyacyam - uegocyacyi do nich ^ v 1*4. 9 - w nich jlio że 123- - 13 - X y c z y z n y - O y c z y z n y dobytym *3 5 - - 4 - d o b y m one - S erw li ta m ie 6. B o s n i i i eo iiftęp n e g o n i e d o f t ę p n e g e * 1 ’ 16. n 1 146. it >93 - - 15 - w y f ta w ić - w y f t a w i ć . dofyć ’ 22 1 . - 7°- d o y ś ć Żydzi 2 2 5 . - j 6 . zyci.

(9) P A - M. ł Ę T N I K. H IS T O R Y C Z N O -P O L IT Y C Z N Y .. Roku Siódmego Część 1. ST Y C Z E Ń. 1788.. I .. Dalſze. opiſanie Kraiow WłoCkich.. 1: aB*». \. \. R zy m . W ą tp liw a ieg o s ta r o ż y tn o ś ć , K lo a k i. A rc h flę k tu ra daw nych R z y - ' m ian. F ole M arſow e. P lac T ra ia n d . « F antheon..C oliſeU m . B ram a T ry u m f a ln a T y tu fa , K ohslantyna. D o m z łó t y Nerona,. R ynek sta ro d a w n eg o R z y . m u. I C Z y m ieft to n a y p y ſz n ie y ſz e miaftó w E u r o p i e , z k tó ry m ż a d n e inne nie jnoże hyź porównanGi 'Prócz t e g o ieft one n a y p rz e d n ie y ſz y m na św iecie dla Arfcyftow, kochaiąCych fię w kunſztach} ity c z e f y jtySSŚ " N.

(10) s do ciekaiucych ftaroży t n o ś c i , i w pow fe ec h n o śc i dla k aźdegg ś w ia tłe g o człow ieka f, iakieykolwiek R e lig ii, i iakiegok olw ie k narodu. P rz e p y fzu y on ieft w ſ w y c h niezm iernych ruinach , w ſw y clt k o ś c io ła c h , pałacach', fo ntan nach p u b li. j. ?. n ia. t]ZQ wad. czn y c h p o ſą g a c h , kolumnach , i obe*. Wie g. liſkaćb 1 hibo te cuda ku n ſz tu nielkła-. | ona. daią porywaięcfey oko całkowitością R zym w ſw y c h ty lk o częściach ieft p o -x dziw ienia g o dny , N ie r a ż nayokazalſze. - t !( g ^. g m ach y u yrz yfz tani w k a c ie , g d z ie lię nie w y daią , i p r ó c z t e g o ſą o to c z o n e m iz e rn i mi obiektami, T a k P a n th e o n. ^ ko. ki plac N auónna, na k tó r y m z n a y d u ie iię p e łn a M aieftatu fo n ta n n a , k t ó r a. iii p lica-, j. iu fund ^ j,. w fzyftkie inne w e W ło iż e c h p rz e c h o -. C. ftoi na iednym m ałym p l a c u , g dzie k o b ie ty c a ły dzień pieką ry b y na p rz e day i p rzedaią ró żne żyw ności.. W iel. dzi , o to c z o n y ieft , poW iękfzey ęześci dom a iii i n i f k i e m i . i. ftuży do tandety,. P y ſż n a fontanna d i Treui z fwemi pyizn e u u O p e ro-D eko racyam i zoftaie wca« j. przy iliałi.

(11) 5. powezło-. le zakryta. W f c h o d v go dn e podziwiejiia dcUa T rin ita di m ontc ſz p e c i b a r . ogo•ft w vycli j.. dzo m izerny Kośęioł;, do k tó re g o p r o w adzą. W ielki K o ic io łL a te ra iilk i, któ re g o Papież ieft P r ó b o lz c z e p r ſtoi p r a . rabli* | obe-. wie W ſż c z e rem polu.. iſkfa-. i toście | f t p o - x; lalſze. N a w e t Kościof. S» P i o t r a , póki fię nie d ó y d z ie .d o Koio n a d y , ma przyftępy Wcale Jadaiakie i t. di Kto fię b e z prze faciu n e zy dzieiófr. ie li O z on e j. Rzymficich W ſam ym R z y m ie , p rz e k o na fię , o tern ż e to fiawne raiafto daięko mufi bydź d a w n ie y ſz e , niż mnienra-. heoti e k oprze-. ią poſttolicie. P Lutarch, D ionyſius Hiiliccirnajęuś i inni Starodawni piſar.ze, by. iViel-. li iuż te g o z d a n ia , że Rom niusyde by i fu n d a to re m , le c z ty lko o dn o w ic ie le m. d u ie - ' Ltóra ;c h o . R z y m u ) i ż e ząmiaft nadania miąltu ſw e g o imienia* óaezey n a z w a ł fię'fam. że ś ci de ty . ’ Py‘ j \vca«. od 'niegd. D zieie-tpgo fu n d a to ra \ dla Wielu n a d z w yczayn ych okoliczności , i p rz y dan ych baśni', ta k bardzo, podchle-, biały Rzymianom , i b y ły z ich w aru * SłWyczaiami, i p r a w a m i , tak ,x. .. .. .. r / •r -. .... x A. '. Ikleśone.j ij ". •' • > : ' .. V• i.

(12) i e nieśmiano d o ch odzić ic h r z e te ln e y p r a w d y , a w p o źn ie y ſz y c h czaſacli, od* jętft iuż b y ła w ſzyftka do t e g o ſpo ſo bn o ś ć : dla te g o t e ż n a w e t w ie lc y dzieip piſo w ie R z y m ſc y , nie czyn ią w z g lę d e m nich ż a d n e g o p o w ą tp ie w a n ia . J e d n ak że fam L iaius nam ienia , ż e ie ſz c z e p r z e d p rz y b y c ie m T r o ia n c z y k o w , iedn a K olonia A r k a d o w , m ię ſz k a ła b y ła na P a la ty ń ſk ie y g ó r z e . T a n a w e t m iała iu ź tam p o d łu g wſzelkiego p od ob ienftw a in n y c h p rz o d k o w , k tó r y c h czy ny , im io n a i nazWilk* z a g in ę ły , aż do naym nieyſz e g o śla d u ; •choć pew nie b y ł y , b a rd z o z n a k o m i t e , iak to o k a z u j w ielkie p a m ią tk i , k t ó r e o d t e g o nieztiaiom ego narodu. k on ie cz n ie. N a w e t ruiny. m u ſz ą p och od zić.. miafta Fcesłdm p o tw ie r-. d z a ią te n d o m y f l , g d y ż. ſą w c a le. W. g u ś c ie , czyli ( i ż tu użyię w y r a j u włas c i w ſ z e g o ) w ftylu E giplkim , a p r z e t o w yd a ią w iękſzą daleko ftaro żytno śc, niż ſą w i e k i , k t ó r y c h k w itn e ły ku n ſz ta G r e c k ie ..

(13) K ied y fobie R z y m , w p ie r w ſz y c li czaney. fach,. od*. ,. ſobIzie-. jnufiaf p row adzić z ſąfiądaim Iw em i , to u z n a m y , iż to p ra w ie ieft n ie p o d o b n a , żeby m ieſzkańcy, ie d n e g o u b o g ie . -sk~. Jedzcze. go miafta , k tó r e nie miało ahi h a n d lu , ani •g ó r k r u ſz c z o w y c l i, ani g r u n tó w. sdna. i na. w ie lk i c h , i w k tó r y m k a żdeg o to ' nayw ie k ſz y m by ło Karaniem , ż e b y ,piervv-. liała ftw a miolieyrd z o. z 1m ałą iego okolicznością;wyfta-. w i e u i y , i p o m y śle m y o n ieuftat§cyćh w o y n a c h , k tó r e te n lud , zawfze p ra w ie. -. ſ z e do życia p o tr z e b y z roi p r z y le g ły c h z b i e r a ł , f k r w a w e boie z w od ził bez iłfta n k u , 'm ogło z a ło ż y ć zadum ienia g o d n e kloaki , i w odociągi, które-, p o d łu g. t pa li e g o. dzieiow ie ſz c z e za K rólów m iały b yd ź z a ło ż o n e . C hoć naPępne rb b o ty te g o. dzić.. w ie lk ie g o narodu b y ły w cale olbrzym*. wier-. ſk i e , na k tó r e fię , choć tuż ty lko w ſa m y c h r u in a c h , z d um iew ać m r.fre m y ,. e. w. wła-. jednak, ż a d n e ic h dzieło, nie było ta k. prze* ność,. n a d z w y c z a j n e iak kloaki. V. H at liczy. n ſzta ,. daie ie ſz c z e p rz e z ſ w e oftatki poznać ,. iem iędzy cudam i świata. W ie lk a kloaka. •. w. sil W.

(14) i^k' b y ła godnem wielkiego zadumie* nia d z ie łe m ; widać tam k a m ie n ie , któ* «.. /. ‘. •. re maią w ſz śrz i w z d łu ż 7§. ło k c ia . K'iedv wiefez w aży fię niezm ierna rozv " i* \ \ 't " 1, le g lo ść te y podziem nej/ r o b o ty ; t e d y tru d n o \yfti:zymać fię od, pówsjtpiwania, z ehy to jp iś to ; bydź. cjzieło. d ro g ie g o. w iek u od z b u d o w a n ia 'R zy m u . Ó p ro c z 'te y wifelkiey kloaki , m ia ły , in n e , p o d łu g Skrccboan , tklepienia tak w y fokie , iż w ó z lianem n a ł a d o w a n y , Jltógł prz e yść Skjopiotlia t e. b y ły ty lk o. pod. niemi. g ł y , w apnem. i. Poęcolan,ci. w y go dnie.. praw da ( ”). z ce-. do kripy. f p o i o n e , ale ieęlnak pioć i e h , i t r w a ło ść b y ła niew ypow iedziana. \ J e ſz c z e. fliniu/k; dz iw ow a ł t i ę , ź e ‘ nie u p a d ły jjod IrrafzSwyin ciężarem b ud y n k ó w , nich. połtawiono.. Jlgrijftpa. które. na. ka z a ł. do, nich ſpro'wadzić 7. ró ż n y c h. ,'(«)• P ocoolAna ięsł, to p ią jek v brte-' g o w m atulach-, we ł f ió / ż c e h b n in y i 00 7).^.romc\n,ią o jc b liw ie ly w ódzia b \ird x s. &ę)atny.,__.

(15) ftrtimvkow,nl>y ie uftawicznic oczyſzcza}y. # T e kloaki b y ły U Rzymian w taliim ^ſzacnnku , iż S. A uguftyy v y raiir ca i m , ze ſobi> -zrobili iedne. boginią, która, m iała bydź p a tr o n k ą t y c h kfbak, nazw aną Khoacina , i k tó r e y o ł t a r z e b u d o w a n o , i palofto ofiary. Rozm P a pieże t e tak u ż y te c z n e ftare fklepiema kazali napraw(te ć \ i do ni d i no w e poprzy da w a li . l e c z o n e ſ ą te ra z ty lk o c i e niem t e g o , c z e m -b y ły nieg dy ś.; D o pie ro R- W - od zbudow ania R z y mu , p o p row a dz o no do niego w o d ę , i to p rze z um yślnie do te g o fppiząd zo n y wodociąg, n a k ła d e m -Cenzora A ppiuſza K laud yu ſza , od- k tó r e g o te), na zw ano t ę w o d ę -/hja-a J p p i a . ' Z r z o d ło ie y zn a y d o w a ło. fię ną 3 , nule praw ie. n aſz ę oćł R z y m u na g ru n c ie T uikulauſkirn gd zie dziś F reJcatL P o ta rł R z y m ianie kontem tow al i f i ę w odą z T y b r u , i z ź r z o d e t łub ftutlziep, k tó r e fię znayd o w a ły w m ie ś c ie , lub w okolicy. L iczba. ty ch. w o d o c ią g o w p o m n o ż y ła.

(16) 8 % z T zaſem .. Po.ſpolicie. b y ły o n e 'z. c e g ł y i. a w oda p ł y n ę ł a , to p o d , to nad ziem ią ha w ielkićly a rka d ac h W śrzodJiu w o d o c ią g o w zn a y d o w a ły .fię rynny inetklb.wp lub o ł o w i a n e , k torem i ſzla w o d a dó. R zym u , /przez 8. 12. a ezaſeną i. w ię c e y mil naſzych. To>kań.c2ykorvie byli pierw fzcm i ar chitektam i R z y m u ; poftawili oni w ſzy(tkie w ielkie budynki miafta \v guście/ lw y n i , nieco p ro fty m , poki ile R z y mianie nie poznali ż G w k a m i , k tó rz y pobudow ali piprwfize o z d o b n e Kościo ł y w R z y m ie , iakb to K ościol J fu p iterą S td to r a. na K a p i t o l u , K ośeioł M a ria. W f larnuuuſza o b w o d z i e ,1! innych w i e le. Dąwni Rzym ianie ſpuſzczali fię w c a le n a G r e k ó w , w e w łzy ſl kim co fię śc ią g ało do k u n ſ z t o w , dla te g o te ż mą,fo było. m ię d zy niemi , k tó łz y lię ba\vili. a r c h ite k tu r ą . CojścitiiLs b y ł pi er-, w ſz y Rzy miki a r c h i t e k t , k tó r y w y d o lkoiialiwjzy, lię w G r e c y i , w Iław ił fię. potem p rz e z ten. kn n ſz t bardzo. Epipha-.

(17) nes K ról w e z w a ł go po te m dla d o k o ń czenia K o ścioła J u p ite r a "Olimpickieg o , co. on' te z w y k o n a ł prz ed z iw n ie .. L e c z I w Rzym ie famymĄ m ało g o co a żywano. P rzeciw n ie Caiits M u tiu ſ Ł z y mianin w y b a w ił na 100 lat, p rze d C h ry ftuſem , oba o w e do w cip n ie w y tnyślone K o śc io ły H on oru i Cnoty. , k tó r e ta k b y ł y zbu d o w a n e , iż do p ierw ſz e g o nie m o ż n a było w c h o d z i ć , iak ty lk o p r z e z d ru g i.. H itruuius. nayflaw nieyfzy. ze. w ſz y ftk ic h R z y m ſk ich A r c h ite k tó w , ż y 1 za czaſow A n g u fta , k tó r y p r z e z n ie g o d z iw n ie. przyozdobi,! to pan uiące n a d. cijjyin św ia te m miafto. O d cz a ſo w te g o C e ſa r z a , aż do Alex a n d r a u e y e r a , to ieft o d W itru w iu ſzti aż do A r c h ite k ta Tiikóna , k tó ry b y ł oycem wielkiego le k a rz a G a l e n a , przez d w a w ieki c a łe ' b udow ano w /R zym ie nieuftannie p y ſz n e g m a c h y .. A to li do . m y i p a ła c e w ty m m ieście za cz a ſo w A n g u fta b y ły ty lk o o iedneur p iętrze. N ie k tó r e m ia ły (klepy d o ln e , w k tó r y c h.

(18) niewolnicy, i wyzwoleńcymiefTftali. Izb y przeciw nie do m ie l/k a n ia Panów Pa rnych b y ły tylko na kilka ftnp od zie mi podmefiońe v do k tó ry c h po Rop niach. z u l i ć y wchodzono.. 13. Io. T o p ro fte. nia Rzynllkiego. choć one po c z ęśc ie y. b y ły bardzo o b ſz e r n e ; g dy ż w nich z n a y d o w a ły flę łaźnie , wielkie fale, pla ce do cw iezeń gim naftycznych , i w ie le' galyry i,w k tó ry c h ludzie zalłcnieni od Iłońca i deſzczU indgli ſie p rz e ch o d zić Do budow ania d a w n y c h na le ż a ły te ż ſp o ſo b y o f o b liw ſz e , k tó r y c h używali, żeby ich fale 'by ły m iło b r z m ią c e ; to ieft p o &ąta&h "ftawiali wazony , 'które tonyc h w y ta ły , odbmćły,, ro zſzerzały, i fpraw ia ły różne modulrfcye* , P r z e ſz łe pole M a r l o w e , ieft t e r a z w cale z a b u d o w a n e , U kła da naylodiiieyſzą część Rzym u. nie b yło. Nigdzie na świeeie,. tak p y ſz n e g o. placu ,. iak to. (W. te* i. dziś n ie m a ſz - .ta m ) ani n a y nm iey ſz e g o ś la d u , mkiego fta ro d a w n eg o m iefzka. >-d. b u d o w a n ie ieft podobno p rz y cz y n ą . ze.

(19) Pole M arla. G b w od iego b y ł nieżmiern y , i p rzep y ſzneitii b udynkam i o to c z o ny, k tó r e zatem miały n a d e r w y b o r n e po łożenie. T u było M aufaleatn A u g u ita z-ſweińl dw iem a obeliflcami; Ł a ź n ie N e r o n a ; Cijrktts Ąlexanclra S e w e r a , P ansheo n Ł azpie A d r y a n a ,, Ł a ź n ie Ag r y p p y , T e a t r Pom p eiufza , gdzie łlał w ielki Kolos , C yrk u s Flanntiiu.fża; T e a t r M a rc e lla ; N aum achia A ugufta'; A n to n i na K o lu m n a , i w ie le p o rtjk ó w , F o n t a n n , K ościołow i Pa ła c ów . Z tamt ą d także w id ać b y ło grob A d ry a n a za T ybrem .. W pośrzocl te g o zbioru ludz-. ]{ley okazałości ſta ł z a w o ła n y Obelilk S ło ń c a , n ą n o . ftop- w y f o k i, cały, hlero g ly fa m i o k ry ty , k tó ry A u g u f tſ p r o w a dził z E g ip tu do Rzymu. N a y w ię k ſz y on b y | w całym-iflńeście, i b y ł (kazoWką n ie zm ie rn eg o kom paſu , na polu M ar ſow yrn adftaiąeego , k tó r e g o cyfry by ły z ſzyn kilka ło k c io w y c h metaliow y c h na g r u n c ie z b ia łe g o m a rm u ru plkdzonych. T e r a z obeldk t e n leży p rze-.

(20) . arnany n a ziem i w ie d n y m k ą c ie n ie daleko o d m ie y ſc a g d z ie f t a ł p r z e d t e m , i d łu g o p e w n ie i e ſz c z e leżeć ta k b ę dzie.. P o d o b n y los ma' ied na piękna na. 50. ſtop w y foka k o l u m n a , z c z e r w o n e go nakrapian ego m a r m u r u , k tó rą ta k ż e z E g i p t u ſp r o w a d z o n o , i C e ſa rz o r w i A n to n in o w i P o b o ż n e m u w yftaw iono. L eż a ła ona w z ie m i, i b yła d o p ie ro na p o c z ą tk u te ^ o w ie k u w y k o p a n a1 P o f h im e n t z r z e ź b ą i napiſami itoi p ra w da w M onte C itorio.. L e c z ‘ kolum na le-v Ży w ſzopie z ta rc ic zrobioney. Jeft ona ieſżcze cala', i poftaw ienie iey nie ^wyciągałoby wielkich k o ſz to w ; I e c z A poftoilka JSam e ra m a t ę m axym ę , ż e b y •iięftrzedz wſzelkich. w y d a tk ó w , k t ó r e nie ſą koniecznie p o t r z e b n e ' : F orum T ra ia n u m , od G re c k ie g u A r chitekta. A p o llo d o r a założone., b yło-po M a rſo w y m , polu nay w ſpanialſzym p la cem d a w n e g o Rzym u. T u widzieć by ło K o ś c io ł y , K o lo n a d y , Portiki fpiżą o k r y t e , i wiele m a rm u ro w y c h i m etal-.

(21) lo w y c h p o fą g o w , t o ż w idlką metallo\vą ftatuę Traiaria na Koniu, iego b r a m ę try u m fa ln ą , ko lum ny p r z e p y ſ z n e i t. d. W ſzyfik o to razem w z i ę t e , by^lo t a k p rz e d z iw n e , ż e g d y C e ſa r z Const& ntius, ſ y n w ielkiego K on ftantyna p r z y b y ł do R z y m u , tak b y ł z d ię ty oka załośc ią t e g o m i a f t a , a oſobliw ie t e g o p la c e , iż w y z n a ł że lubo Iława , z a w ſz e * z w y k ła powiekfzap w ſzy ftk ie rzeczy , o R z y m ie. ied n ak m ało. co po w ie d z ia ła .. Z e w fzyftkiey okazałości te g o p l a c ł i , n ic w ię c e y nie po zoftało iak tylko og ro m n a k o l u m n a , k tó r a ftoi w ie d neai zły m n iie y ſc u , i k tó r e y , w yſoki poftu, m e h t z n ay du ie ſię p o d 'z i e m i ą ; t a k ; ź e ti'zebą na d o ł ſ c h o d z ić , ż e b y pr2yiść d o ſp o d u k(ftupmy. T a fam a pam iątk a iak ie y nie daie m a te ry i do zaftanowien ia fię , nad rp w olucyam i , k tó r y c h t o miafto do z n a ło ? Kolum na ta iłuży ta k ż e bardzo do obiaśnienia hiftoryi. R ozſtr z y g n e ła ona iuż w ie le ſp o ro w , o ſ o - , t l i wie względem ftroiow, które bez niey.

(22) w iećzneyby p o d p a d a ły tfie w ia d o m ó ś ti. C z y n y C ąſa rz a Trafana , iego b itw y na w ódzie -i lądzie , ofiary, .procefiye, t r y u a ify , naczynia r ó ż n e ’,' o ł t a r z e , friachin y w oienne ; ſą na rney w y r y te b a rd z o knnfttoHrnie i praw dziw ie. Liczą na niey oko ło 6000. figur N a końcu idy ſta ła tru nienk a, w któi;ęy b y ły z a c h o w ane p o p io ły te g o w y b o rn e g o M o n a r chy. P o d łu g E u t r o p i n f z a , b y ł 011 pierwſ z y , k t ó r y o tr z y m a ł p raw o , żeby m ó g ł m ieć grob ſw o y w mieście. Plac , na k tó ry m p rz e d te m ftała Ko lum na A n to n in a , nie był tak piękny , iak ani kolumna t a , n i e moźę bydź p o rów na n a z kolum ną T ra ia n a , choć ieft zrobiona na w z o r t a m t e y l e c z za t o figuruie ona tę ra z na iednyrn z naypiek iu ey lz y c h pla c ów n ow ego R zym u , na k tó r y m fif bardzo d obrze wydaie. S k ła da ona fię z a8- klocow mnłmnro.wych,, i ma w e w n ą tr z 190, ftopniow 8 4 1 . okien. L ubo ta kolumna wolnie fto i, i. o to c z o n a ieft p a ła c a m i, iedijak tr z e b a.

(23) fię p rze d z ie ra ć p rzez kupy b ł o t a , kie-' ziy fię kto c h c e zbliżyć kń niey. T o n ie o c h ę d o ſtw o ieft tu w łaściw e w ſzyftkim wielkim p l a c o m , w y ią w ſz y iedynie plac S, P io tr a ,, dla t ę g o , że le ż y nieco opodal bd doinow oiieſzkalnych. J e ft rz e z tru d n a d a w ie rz e n ia , rak tli daleko z a c h o d zi to nieocbędoftw o. Z e do m y i p a ła c e w R zy m ie ſą pow iekſz e y części o t w a r t e , p r z e to wftęp do n ic h fluży w ſz y ftk in r, do p o tr z e b ob r z y d l i w y c h , t a k , że częfto z ciężko ścią p r z y c h o d z i wnTść do nich. N a w e t to •niechiuyftw'0 ro zciąga fię aż do w ſc h o d o w .. R zym ianie tek- ſą p r f y -. ż w y c z a ie n i do te g o n ie c h lu y ftw a , że n a w e t n a y d y fty n g w o w a ń ſz e o loby cie r p ią go,, w ſw y c h p rz e p y ſz n y c h p a ła cach. Nic niem aſzo kazalſżego iak P an th eo n z ſw e m i 16. m aięftatycznem i .kolilrnnami z g r a n i t u , w zględem k t ó r y c h , k o lum n y z c e g ły na ſą frąſzką.. faeyacie. S. Pio tra. Kolumny m a ią k a p ite le Ko-.

(24) i6. ,. rynckie., i wfzyftkie ſą z iednego kam ienia w y k o w a n e , na 37 ftóp w y ſo k ie , okno w kopule , p r z e z k tó re św ia t ł o do k o ścioła -wpada m a p u n k tu a ln ie tę ż fam ę 'm ia rę to ieft 37 ił p dn:me t r u . T o w y b o r n e d zieło k u n ſz tu b y ło ó d Ą g r y p p y poftaw ionę.. Poprawili ą o. zaś D om icy ah , M arcjjs, Aurelius , i Septim u s S ey eruS ; a p o d G r e c k im Ć e ſa r z e m F o k a ſe m od P apieża B o nifa c yu ſz a I Y g o b y ło N . Pannie M a r y i p o św ię cone. Z e wſzyſćkich p a m ią te k K zym ſk iey o k a z a ło ś c i, ta ty lk o ieft ie d y n a , k tp r a fię d o tą d w c a ło ś c i u trz y m a ła . m a ły plac. na k tó r y m. Lecz. tę n n ie p o ró w . n a n y K o ścioł f t o i , nie m a ż a d n e g o proſ p e k t u ; leży w k ą c i e , i z n a g ła fię na n ie g o niby wpada.. D o te g o z łe g o p o . ło ż e n ia p rz y d a ć ieſzcze tr z e b a z a p a c h n ie p rz y ie m n y z p r z e d a ią c y c h fię ta m n a o k o ł ż y w n o ś c i , to ż in n y c h w ie le oJcoliczności, k tp r y c h fię t u razem ze* b ra ło ta k w iele, iż nie m ożna z w e ſo ły n t. v. -. umyflem. \. I. Ą.

(25) umyffein dziwić fię te m u g m achow i. W tenczas g d y Pantheo n zbudowaną* ha 25. la t p r z e d N aro dzeniem Cisyy, f t u ſ a , m iał oil 7. f t o p n i o w ,p o k tó r y c h tr z e b a b yło. Wchodzić do niego ; a le. R z y m p r z e z ftraſzliw e ſpuftoſzenia ta k lię o dm ien ił j i ziem ia ta k fię tam pociw y ż -ſz y ła , ż e p r z e d kilku w iekami zajniaft w łtęp ow ania do niego po kilku R o p n ia c h , ſpu ſz c z a ć fię mufiano po 13, W ſćhódach,. Papież. A le x a n d e r. VII.. K a z a ł ziem ię p r e c z w y w ie ść , tak ż e t e r a ż proftó do niego w cho dzić możina. W iado m o , że lklepienie P autheo nii t y ł o c a łe p o k r y te ſpiżą , z k tó r e y P a p ież U rban V III kazał zrobić w ielki o ł t a r z w K ościele S. P io tra , i odlać 8 0 ; a rm a t do zamku S. A nioła, P antheorlow i. T e n m etal. w y d a r ty w ażył 406,274.. f p n t o w ; ż e b y zaś ſzkodę uczynioną t e mu. K ościołow• i. naflaro dził , kazał na ‘ V. hinl. z b ud ow a ć. d w ie b rzy d k ie w ię ż ę .. L e c z ſzan ow n a. p o ł i a w a , k tó r ą minłd. łe ſz c ż e p o k ry c ie zniſzczona b y ła za dni • 8 tycxeń .tySS.. B. '.

(26) ts n a ſz y c h , g d y go B e n e d y k t X IV”. k a z a ł na now o pobielić. L os to b y ł te g o p y ſz n e g o gm achu* iż z a w fz e w ię c e y cie rpia ł od przyiac io ł niż n ie p rz y ja c ió ł. Je fz c z e w R . 663. ż łu p ił go C e ſa r z Konftantyri III* i K azał w ſzyftkie w nim z n ay du iące fię k o ſ z to w n e p o ſ ą g i , i cokolw iek tylko. d ro g ie g o , do. b yło. K onftantynopola. Zabrać. N ie ru ſh y ł on zaś Relikwii * k tó r y c h ta m Papież B onifacyu ſz IV. W R u 607. na 28- w o z ó w b y ł z ło ż y ł. W P a n th e o n ie ſą g r o b y R afaela d ’ Urbino * H annibala C a rfa c h e , i inn yc h w ielkich nialarzów. C h o ć ſię te r a z b a rd zo ftrz e g ą naritſz a ć r u i n , w ielkiego C oliſeum , iak fię t o p rz e d tern d z i a ł o , iednak czas w ſz y ftko-traw ny p ſu ie go co raz bard2iey„ /Wielkie bi~yły kamieni o d ry w a ją fię ż ku p y , i ſpadaią ied n e na' d ru g ie , ni* m aiąc fię na czem- u t r z y m y w a ć , ^ d y ż w lz ę d z ie p e łn o ieft wywalilk, i wielkich rozpadlin.. Dla te g o trz e b a fię obaw iać.

(27) ż e b y w kilku w ie k a c h nie a nic niezof t a ł o , z części. iego. w y ź ſz y c h .. A ie. część niżſza , z 1'werni g o d n e ś li żadtW m ienia ſk le p ie n ia m i,. ieft zrobiona na. W ie k i, i p r z e t r w a z a p e w n e w ſz yftk ie *. m i n y Rzymfitie,— T e n gm ach niezmier* n y , k t ó r y ie ſz c z e R. 1534. można b y ł o c a ły W idzieć, m iał na o k o ł 1613. f t o p , i g o . Arkad* Z ułoinkdw te g o 6 1 brzy m fk ie g o dz ie ła , p o bu do w an o P a ła c F arąeſe , P a ł a c K yneeliaryi. i K o ścioł. S- M arka. T e 'A m p h i t e a t r a l n e ru in y , faaią te r a z ża m ie y ſc e ś w i ę t e , ź e ta k w ie le C h r z e ś c i a ii , póniolło tani śm ie rć inęczeńłką , dla t e g o pow y ftaw iano w hicli o ł ta r z e , do k tó r y c h duſzó' p o b o ż n e u g ę f z c z a i ą dla m o d litw y . iNie daleko ĆoliJ.eo, iefł b ra m a tr y u m fa ln a T y t u f a j k tó ra t e r a z w y g lą d a ialc b r a m a ia k ie g o ń a ſzeg o łta r e g o mieściſka. W ſz y itk ic h ozdob p ozb a w io n ą , i 0ifrutnie p o k a le c z o n ą m ia łb y kto t ę ofeazałą p a m ią tk ę , mimo znaydu iący eii fig ha niey napiſów , za fam iafei przd 6 jB ij.

(28) c h ó d , g d y b y w y b o rn e r z e ź b y , wevr* n ą tr z nie p o c ią g a ły uwagi.. Z iem ia ta k. tam i e f t 'p o d w y ż ſ z o n a , iż lię m ożna fi g u r rękami dotykać. T u ſą w y r y t e ś w ię te naczynia K ośc iołaJe roz o lim ſk ie go ; lic h ta rz z ło ty , ftó ł z c h le b e m prz a śnym , tablice przykazania , n a cz y n ia do o f ia r , i t. d. k tó r e t r y u m f T y t u ſ a z do biły , G d y b y nie ta pam iątka , b y ł b y niew iado m y k ſz ta łt pra w d z iw y , t a k w a ż n y c h nie tylko dla Z y d o w , ale t e ź i dla C h rz e śc ia n rz e c z y . G d y ż na n ie y p o d ł u g w ſ z e l k i e g o p o d o b ie ń ſtw a b y ł y p o d ł u g o ry g in a łó w w y r y t e *, a ie d n a k zaniedb an o ich w cale , g d y p r z e c iw n ie in n y ć h w ie le f r a ſ z e k , ftarano fię d o ch o w a ć z w ielką pilnością. N ie d a le k o od t e y a r k a d y z a c z y n ała fię d r o g a św ię t a , k tó r a do C apitoliu m p ro w a d z iła . O. bra m ę. try u m fa ln ą. K o n fta n ty n a. w ię k ſz e miano ftaranie nie ty lk o i e y zoftaw iono w ſzyftkie o z d o b y , ale t e ź o d a r to arkad ę T y t u f a , dla p rzy ozdo feignia p a m ią tk i p ie r w ſz e g o C hrz e śc ia n-.

(29) * r r*. (kiego C efarza, k t ó r y p r z e z te n fam ty -. *k. t u t w fzyltkie ſw oie ob rzydliw e wyftęp*. fi-. ki z agład ził.. ta e-. T y t u s , w ś r z e d n ie h w iekach , iako Poganin , nie b y ł w ż a dn ym w z g lędzie,. G d y p r z e c iw n ie d o b ry. a*. N a te y b ra m ie t r y u m f a ł n e y , w idać §.. ia ſa rł-. , p iękn ych P o ſ ą g o w , k tó r e g łó w niemaią. L u b o one ftały w y ſo k o , p oułom yWano im ie d na k g ło w y , ie d n e y n o c y ,. tle. t a k cicho i ſ e k r e t n i e , źe n ig d y nie mo-. eź. i n a fię b y ło d o w ie d z ie ć , ani o z ło c z y ń -. ;y. c a c h , ani o ſ p o ſ o b a c h , k tó ry c h do te -. ły ak. g o u ż y to . W t e y ſa m e y o kolicy b y ł ta k ż e d o m. ńe .0ko ig«. z ł o t y N e r o n a , k t ó r y okazałością wſzyftko w R z y m ie p r z e w y ź ſ z a ł , ale fta ł t y l ko czas k ró tk i. W d ziedzińcu iego by* Ja m a rm u ro w a ftatu a na 120. ftop w y-. |. ſo k a , k t ó r ą p o te m W e ſp a z y a n na. p o ft a wić. ay eź .0-. p o ś w ię c ił ią Słońcu. G ł o w ę te g o kolor u ozd ob ił on p^mią prom ieniam i , z po* z ła c a n e g o m e t a l u , z k tó r y c h każdy b y ł. 7. ń*. przy. kazał. ſwoim a m p h i t e a t r z e , i. n a S2 j. ftopy d łu g i,. . Ir '. .. P la c , g dzie ftaf;. '. V.

(30) t s p tłom zło ty. > o b ró c o n y ieft te ra z na w innicę i o g ro d y ; iednakże widać t a ie lz ć z ę , znaczne ruiny', p rz y k tó r y c h m ieſzk a ied en Szlachcic- N ie m ie c k i i bardzo fig za tru d n ia kopaniem ziemi. W pow ſzccbn ości kopaniem te in i ſzukanjem W ziemi , zatrudniuia fig te r a z w R zym ie n a d z w y c z a jn ie . pociiigaią. Do c z e g o. w ie lk ie bogactw a ,* k tó r y c h. p r z e z to różni p a rty k u la rn i nabyli. W liczbie ty c h znaycluie fig ftawny m alarz H am ilton. Jęft on rodem S z k o t , miofzka zdawiia w R zym ie i p r z e z ſzukaJiie w zie-mi p r z y f z e d l do w ielkieg o m a jątku. Pow ab do ta k ie g o ſz u k a n ia t e m ie ft wiglfſzy, iż na tern nie m ożna p r a n i e iżkodow ać,. Zn ay dzieli kto p o ſ ą .. gi , lub in n e pam iątki , to fie zbogaci„ leżeli riię ; to p rz y n a y m u ie y w y ko pie , ty l e ſz tu k m arm uru, ró ż n e g o , że m u fię z a to p o w r o c ą kolzta , k tó r e na k o p a l e łożył, t Jednał cże upewnianą Rzyniiapie , iż lubo nigdy w ię c e y nie kopa n o , iak t e r a z , b ardzo iednak m ało c o znayduia.. .1. I.

(31) '*. '. N : A. nsi ta. Jeft to r z e c z ſn u itn a w idzieć d a w n e p o ru m Rom anum . Po w ſzyltkich A ra. ch. n a c h wielloe ruiny, m iędzy k t ó r e m i ſ ą '. ii. g. w olnie ftoiące k o l u m n y , k t ó r e maią. ni.. Za naypięknieyſze w c a ły c h W ło ſz e c h ;. :aaz go : ]x W. pla c fam o b r o c o n y , na t a r g b y d l ę c y , k t ó r y p rz e d tern b y ł c a ły o k r y ty pofągam i , gdzie ſraly zo w ołane m ó w có w , k a t e d r y , g dzie fię trafiało ta k w iele z n a k o m ity c h p r z y p a d k ó w , i g d z ie lu d. rz. E zym lki p r z e z w iele w iek ów d ec y d o -. c-. • w a ł o lolie w ſzyftkich kraiów.. K ie d y. •a-. fię do kładnie u w aża ro z le g ło ść d aw n e -. a. m a. a.. g o f o r u m , tr z e b a fię d z iw ić , że t e n plac ieft tak m a ły ; g d y ż nitiieyſze Carnp o uaccino zabiera daleko w ię c e y iliieyſ c a niż d aw ne f o r u m . Rytiki po w iel-. j. k ich imaftach. na fz y c h ſą .pow pęklzęy. ,(. części o ó ſz e rn ie y fz e .. ;e. w ie n ie uftaie kied y fię u w a ż y , iż w. L e c z t o zadzi-. a.. p ie r w ſ z y c h R z e c z y p o ſp o !ife y. y.. pla c t e n. a«. R z y m z ę z a ſe m z m o ż n ta ł, nie można,. •o. g o b y ło p o w i f k ſ z y ć , g dy ż fię na nim. b y ł do ſy ć w i e l k i ,. c z a ſa ch a k ie d y.

(32) z p a y d o w a ło w ie le pięknych g m a c h ó w ; K tó r e p ró c z t e g o p o w ię k ſz e y c z ę śc i byty. p o ś w ię c o n e , a p r z e to nie m ożna ich by ły burzyć. Z tsid Julius C e far m u li a ł nie daleko z t a m t ą d now y p la c z a ło ż y ć , k tó ry F orum C aefaris n a z w a no. T a ſzczu płość ryn ku R z ym fkiego, b y ł a także p r z y c z y n ą , iż lię lud w nad z w y c z a jn y c h okolicznościach z b ie ra ł na, P o le n m r f b w e , gdzie b y ła o b ſz e rność niezm ierna. dąljzy. w następuiąceif części.'). U ,. P y w ſ/e c h n o Ekonomiczne M ax y m y rz ą d u w Kraiu Rotniczym., d z ie w ią t a. maxyma. ... JVaY.od , który, p o jia d a kra y objzerny r. a p o ż y ta n m a (a tw ą ſp o fo b n o J ć pro~_ w ielkieg o handlu zpw nor.

(33) ściam i i ſu ro w tm i m a te ria ła m i ſw c g o w ła ſn eg o p ro d u k lu * + iic p o w i-. i. i. nien z uſzczerbkicm ro b o t i n akłaj. d o w roln iczych , ło ż y ć w ie le p ie n ię d zy i L u d zi, na. m an u faktu ry z b y tk o w i. d o g a d z a ią c c , i n a handel rzeczam i d o g a d za ią c c m i zb y tk o w i.— G dyż na tein za le ż y naubai d ziey k r a io w i, z ę b y b y t n apełnion y m aiclncini R o ln i kami. : ' P Ir e r w ſz e obiaśnienie. A ieobracać w ie. le p ie n ię d zy i lu d z i na m an u faktu ry i ' handel z b y tk o w i J h iin c y . Jeżeli fię r z e c z y maią robić 'm ą d r z e , to ma n u fa k tu ry pow inn y bydż takie TPkraiti z a k ła d a n e , do k tó r y c h firnowe m a t e r y a ł y m ożna m ieć z w ła ſn e g o kra* i u , i k tó r e można fab ry ko w ać z m nieyſz y m k o ſz te m , niż w innych k raiach. P r z e c iw n ie t e r ę k o d z i e ł a k t ó r y c h m o żna doftaw,ać z z a g ra n ic y t a ń i e y , niż g d y b y b y ły ro bione. w krain , t rz e b a. ę b c y m N a r o d o m zoftawić , i od nich.

(34) 2 (» ie kupować.. P rze z tanie b ow iem prze*. daw anie n aſzy cij, i kupow anie c u d z y c h to warów , p o m n o ż y fię hand el w zżiem ny: a zaś g d y b y fig nie chciało nic kup b w a ć i tyiko w ſzyftko p rz e d a w a ć; (* ) t o w n e t h an de l z zagran iezn em i N a r o dam i u fta łb y tvcąle i p o ż y tk i z w y w o zu , i p r o d u k tó w kredow ych ſu ro w y c h , ( k t ó r y daleko ieft z y f k o w n ie y ſz y , niż w y w o ź r z e c z y z m a n u fak tu r p o c h o d z ą c y c h . ) z n iſzczały hy. K ray r o !idczy, p o w in ie n pom nażać z a g r a n ic z n y - h a n d e l , w y w o ż n y r z e c z am i ſw e g o w ła ſn e g o ( " ) N iech n ik t na p r z e c iw tey, p r a w d zie nic p r z y w o d z i n inieyſzych r o tp o >rzą d ze ń Ceſarjkich. C eſarz hic za k a z a ł p r z y w o z u w fzijstkich to w a r o w z a g r a n i cznych', lecz ty lk o ty c h któ re' m o g ą b y d ż robion e w ieg o kra in . Lecz i e k ra ie A u śłry a c k ie Leżące tu ró żn ych 'śt-ronach E u ro p y , i p o d ro żn em tdiipa, w y d a ią n iezm iern ą Liczbę, p r ó d u k tó w , i m o g ą b yd z w yrabian e na n iezliczone rę k o d zie ła r p r z e to nie d z iw , że lic zb a za k a za n ych to w a r o w w kraiach A u slrya ck ich ? ie st n ader w ielk a..

(35) p r o d u k t u , p rz e z. han del z a g ra n ic zn y. p r z y w oźny lakierni r ę k o d z ie ła m i. k tó r y c h od c u d z o z ie m c ó w m oże nab yd ź ta n io , i z p ożytkiem .. N a tern ,to p r a w . dz iw ie zaſa d z a fię wielki a p r o ſty ſeJcyet pom nożenia handlu ſ w e g o ,. i na. te n c z a s nie tr z e b a fię lękać , ż e b y śm y p r z e z tak ie (p row adzanie i u ż y w a n ie o b c y c h N arodow , nie ftali fię ich ezynfſzowKikami, D r u g ie objaśnienie. N a tć m n a y iu ię cey. ząlęhy. k r a io w i, ie b y bi/l n a p e ln io n y m a ię tń e m i R oln ikam i. W ioika G opdm anchester w A nglii ie f t, dla t e g o w d ziełach flawna, że n ieg dy ś Króla iV eg o z ſz a no w ną okazałością przyięfa. k ie d y w ie d n y m ſz e r e g u , p rz y d r o d z e , k t ó i ą i e ć h a ł , p o fta w iła i b>o. p łu g ó w , c h c ą c p r z e z to uczcić, iego p od roż, Naſz y m m od nym miaftom , k t ó r e ty lk o do fra fz e k i c z c zy ch dek o ra c y i p r z y w y k ły , m o ż e fię zdaw ać , taka okazałość d o ly ć sm ieſzna. G d y ż do dnia dzifieyfzego 2J i a y d i u ą fię t u i ow d zie l u d z i e , któ*.

(36) 28. r z y p rz y ſw e y p u fte y w y n io f lo ś c i , n ie w ie d z ą , że to w łaśnie maiętni rolnicy, i bogaci k u p c y bawićjcy fię h a d le m g o ipodarficim, ſ ą o b y w a te la m i, k tó r z y roi* nićtwo o ź y w i a i ą , k tó r z y , co za d o b re uznali do lkutku przy prow adzała ; k tó r z y r o z k a z u ią , p a n u ią , źyią w mnieyſz e y niż inni p o d l e g ło ś c i , k tó r z y d o c h ó d k raiow y z a p e w n ia ią ; k tó rz y po P a n a c h i D z iedzicach ſ w o i c h , z na ko m ityc h p r z e z ſw e w y ſo k ie u r o d z e h i e , fw e ważne u rz ę d y i g o d n o ś c i , lub p rz e z ſw o ie Oſobliwe tale,nta i u m ie ję tn o ś c i, Ikłatlaią n a y p o tr z e b n ie y I z ą , na y u ż y te c znie y ſz a i n a y ſz a n n w n ie y ſzą klaſſę obyw a te ló w .. A ie d n a k ci to ſa czci god~. ni m ieſzkań cy , w ie y lk ic h o ſ a d , ci Patr y a r e h o w ie , t e n ay w iękſze c a łe g o kraiu p o d p o r y , k tó r e m i w y ź ſz e ftany po g a r d z a ją ,. i k tó ry m zaz d ro ſzcz ą n a w e t. ń a u c z y c ieió w w ie y lk ic h , ż e b y fię od n ic h ich dz ie c i m o g ły u c z y ć c z y ta ć p i ſ a ć , r a c h o w a ć , p o rz ą d e k w g o ſp o d arftw ie zacliowmć, i p r z e z nabycie u-.

(37) 29. ż y te c z n y c h w iadom ości , p om agać fo b ie w ró ż n y c h p rz y p a d k a c h i p o tr z e bach.. DZIEWIĄTA MAXYMA. Z Jummif d o ch odu k r a to w e g o , nie p o w in n o nic w y c h o d zić z a G ranicę, z e t y J ię nie m ia ło napąd w ra c a ć do krai u , t o w p ien ią d za ch , to p ro d u k ta ch .. JEDENASTA MAXYMA. S tr z e d z Jię trze b a żeb y k r a iy nieopuſ z c z a li lu d zie , k tó r z y z ſ o b ą m o g lib y J k a rb y w y p ro w a d za ć . ,. DW UNASTA MAXYMA. v. ,. *'. -. T rze b a w to p o tr a fić d o b r a n iſp o ſo b a m i, żeb y d zieci m aiętn ych g o ſp o d a . r z y , nie p r z e n o fiły f i ę do m ia s t. lecz, na w jiach o jia d a ly , że b y m aiętnych g o ſ p o d a r z y nie b ra k ło . — Gdyż ieżeli fię ic h. p rze z u ciem iężen ie p r z y m u f i , do. op uſz c z en ia w f i, t e d y p rz e n io ſą do miaft c a ły ſw ó y m a i ą t e k , k t ó r y im roV. ł. •. ' % ć. ' '. .. ' ’>.

(38) dzi:ce żoftawiaiij,. A na w ſiaćh nie ta k. J ie trzeb a sta ra ć o p ó n tń o ie n ie ł a d z i , ia k o pom nożenie [k a rb ó w . G d y ż im ſ ą w iękſze f k a r b y , k t ó r e fię tk a w goſp o d a rfb y o , tera ntniey ludzi p o trz e b n ie bawić fię n i m , a im fię le p ie y g oſp o d a rftw o u d a ie , te m w ię e e y . c zy ni d o ch o d u T a k n .p . ieft to w ielka r ó ż nic a w urod zajach z b o ża na fo lw a rk u i iakiego łnaiętnego', i w e w fzyftkie p o tr z e b y rolnicze o p a trz orle g.O go ſp od ąr z a , i na roli iakiego ln iz e m e g o ch ło p ka , k tó r y nie m a czeni p o c z g ć , i czeiio k ro ć zanliaft d o b r y c h k o n i, muli kro w y do pfu ga zaprzągać* Objaśnienie.. S k a rb y na wfie J p ro w a -. d z a ć , i w ielkie g o ſp o d ą rślw o. rozſze-. r z a ć , a m a łe krnitctwa. u'e m o żn o śc i ' <\ znojip. (,f) W wielkich i m ożnych fol( ” ) A’a to zdanie tru dn o ze w ſzyśtkim p r z y s ta ć * -bo lubo z W ielkim iest d la kraiu p o ż y tk ie m , Iciedy w nim znctydiiie fię w iele m ai^tnych g o ſp o d a rzy , któ-r z y obſzerne u p ra w ia ię g r u n ta nie ieśt to iednak z J zk o d tf d la n ie g o . kiedy..

(39) s t. Warkach ; ( i a k i c h m ało co ie ſz c z e pozoftało w F r a n c y i , a p e łn o ich iefi: w A n g l i i , N i e m c z e c h ,! t. d . ) J e d e n c z ło w i e k z w y k ł o rać p a r ą m o c n y c h koni * i dld te g o ta k w ie le na dzień z r o b i ; iak g- p ł u g i , do k tó r y c h po 4. m iz e rne w o ł y z a p r z ę g a ią , i p r z y k a ż d y m z n a y d n ie fię d w ó c h ludzi. W z a m o ż n y m fol w a rk u d o c h o d ro c z n y b y w a n a d e r w ie l ki. G d y p rz e c iw n ie u b o g i , i k tó r e m u. •wſzyftkiego bra k n ie , g o ſp o d a r z z g r u n tó w (w oich ż a d n e g o p ra w ie nie odnofi p o ż y t k u , choć na zafiew y L p a ſz ą d la b y d ła , ty le ż i w ię c e y g r p n tó w obraca. U b o g i , m a ły g o ſp o d a r z nie m o g ą c choW nim ie ft ta k że w iele m a łych o-ofu o d a r z y , ćxi/h jrn ły o laików . B o i %i aba ty lk o b y li w o ln e m i, 1 p r a c o w ite m i ,p o tra f1ą Z ſ z c z u p łe g o g ru n tu ſw ego , nic ty lk o f ię w y ż y w ić z in n ą i d z ie ć m i, a le też i o p ła ca ć p o d a tk i publiczne , co iu z iesł z zyfk icm d la k ra iu , a lu d y o sć /itó 'ryt ci dro b n i g o ſp o d a r z e p ó m n a id ia , nic ieftże u ży te c zn a d la r o ln ic tw a , a za* tein i d la k ra iu ?.

(40) ga w ae d o b ry c h i m o c n y c h Iconi, o d b y w a w lżyftkę ro b o tę w polu w o ł m i , k t ó r e wſzyfte'k d o c h o d z łą k w zimie pożeraią> a xw lecie zna c z na część g r u n tó w z a ſ i e w n y c h , mułi b y dż. o b ró c o n ą dla. n ich na p a ſz ę . (*) U rod zaie ty m nę d z nym goſpod arzoin p rz y n o ſz ą zw yc z a y nie tylko trz e c ie z iarno z y lk u , z t ą d dochod czy Iły tak iąft m a ł y , ż e naym n ie y iż y i a k i , p r z y p a d e k , lub n o w y podatek u c d k a ich ſr o d z e , i do b ie d n e go. ftanu p rzy p ro w a d z a .. w ielkie ź r z n d ło. uboftw a. Te. to ieft. k raio w eg o ,. k tó r e p ra w o d a ć tw o p o w in no by ile m o żności o ſu ſz a ć p r z e z w ſp o m a g a n ie b ie dnych ' (*) A u to r zd a ic J ię tu g a n ić w cale u żyw a n ie iuotoiu w g o fp o d a rslw ie , a zalecać 'nófich m ięyſce konie. To p r a w d a , że ta m , g d zie byw aią u rodzaióiu zbiory, w ie lk ie , a opafzą d la obſzernośc i g ru n tó w nie tru d n o i w zim ie n iem a j z żaan ey r o b o ty , w o ły ſ a użyteczne', w p rze c iw n y m za ś p rzy p a d k u i g d zie kort c a ły zim ę m oże b yd ż u żyw an ym , konieby n a leża ło c h o w a ć , g d y ż te nck Jiebic zim ie za ro b ią •.. \.

(41) §§- v a. d n y c h rolników, p r z e z Wyięcie' ich znie*. re ;e-. \v o h , k tó ra im n a w iek i n iedoh uści za-*1 ló ó d z fię i p r z e y ś ć do m aiątku ta kie go ,. <vr. fceby nró gliz c z e g o ło ż y ć na d o b r e g o -. lla Iz-. ł p o d a r f t w o , i bawić. fię. uży te c z n y m. dla krain i dla fiebie rolnićtw em .. r ąi. y -'. III.. rY e-. Dziele Fryderyka Welkiego.. eft. W oyny. 7 m iolatniey r o trzeci. “» o-. C. e*. r.p.). '7. A u l tr y a c c y w o d z o w ie wzięli fo b ie za g łó w n y cel t e y k a m p a n ii, ż e b y. de a w'no oietei dc n, la. ciclS ddlſzy od karty,. *758,. S a x o n ią od oręża P ru lk ie g o uwolnić^, p r z e t o F e ld -M a r ſz a łe k Dcuui , p o d c z a s g d y K ról p o ſ z e d ł na odfiecz Kiſtrzyno w i, z b lizył ſlę ku E lbie, G e n e r a ła zaś > :. W i d o n a w iaooo. ludzi p o d a ł ku Brand e b u r y i , dla w yb ran ia z dziedzicżn yd * S ty c z e ń Ą7SS. C.

(42) 54 kraiów K rólew ſkich k o n tr y b u c y i, i na* w ie d z e n ia. p o w tó r e. g d y b y fig u d a ło. Berlina. Xi*iż§ H e n r y k dla zaftonienia Saxonii zoftaw iony, w id z ą c że z d r u g ie y f tro n y woylko R z e fz y za w ſp o ln ą u m o w ą z D a u ite m , w k ro c z y ło tak że do Sax o n i i , c ofnął lię ku D reznu. Z a ra z p o t e m , p o d d a ła łię C e fa r lk iu i, m a ła ale m o c n a Salka p og ra n ic z n a fo rte c a . Zo~ nenſztain z garn iz o n em Prufkim 1490. lu dzi w y n o ſz ą c y m . p a u n Ranai w obo zie p o d S z to lp ą , k tó r y m aią za n ayW arow nieyfzy i n a y n ie p rz y ftęp n ie y ſz y Ty c a łe y Saxonii. U k ła d iego b y ł t e n , Ż eby X iążę C w eibrucki , woylko R z e ſ z y k o m m e n d e r u i ą c y ,. na X iecia H e n r y k a u d e r z y ł , a podczas t e y w r z a w y , ż e b y g łó w n e w oylko C efa rſk ie przepra* w iw ſz y fię p rz e z E lb ę w ielu m o f t a m i , z d r u g ie y ftro n y n a ta r ło na Prij/Takowy i p rz e rż n ę ło im d ro g ę ku D reznu. J u i b y ł dzień w y z n a c z o n y do t e g o , g d y G e n e r a ł Laud.on d a ł z n a ć , że daley ku B ra n d e b u r y i poftąpić nie m o ż e , i ż ą.

(43) Ś'5 K ról z c a ły m woylkiem nadchodzi. N o w ina ta w ſzyftkie za m a c h y D autia wniw e c z o bró c iła . N a w e t S z w e d z i , k t ó r z y w ten że lam czas w kroczyli byli o d Pom eranii do B r a n d e b u r y i , dowiedz ia w ſz y fię o p ora że n iu M olkalow i p o w r o c ie Króla czym p rę d z e y do Po-' m e ra m i wrócili fię nazacł. G p e r a c y e w óyſk z n a y d u ią c y c h ile w W eftfalii z d a w a ły lię od niejakiego c za t o iść b ard ż ó opiefzale.. W ie lk ie w oy -. ilco F ra n c u z k ie p o d k o m m e n d ą M arfzałlca de C cn tades , nie m og ło w y p a r o w a ć X ią żę c ia B ru n św ic k ie g o F e r d y n a ń d a 2 ftanowilka , k tó r e ta k m ą d r z e , w Żdłuż rzeki L ipp y o b ra ł b y ł fobie. D r u g a d y w iz y a Wóyflca F r a n c u ź R ie g o , pod -X ią ż ę ć ie m de Soubife nie w ie le tak ż ó d o k a z y w a ła. p rz e c iw. tu rg lk ie m u ,. k t ó r y fię w H efie n k a fiel. X iążeciu Z e ń -. ie ſz c z e , ch o ć z b i ty ,u t r z y m y w a ł , ſp ła w u •ha. W eżerźe. H an n o w erlk ie. b ro n ił, zaftaniał.. i. E lek to rP w d Z e Fran ctiżi. ittż raź ód X ią ż ę c ia F e r d y n a n d a poratij.

(44) raż e n i * nieśmieli ud erzy ć na iegd g łó w ne w o y łk o , p rz e to obrocili ſw e zamia r y przeciw, diwizyi woyłka z jednoczo n e g o w Halkim kraiu b ę d ącey. T ę t n oni b a rd z ie y. chcieli p ro b a w a ć. ſzczę-. ścia w te y liro nie , iż za odniefieniem iakiey k o r z y ś c i, mógli fobie ot\Vorzyć, r z e k ę w ſpon tn io ną i znałeść p e w n ą d rog ę do kraiu H anno w e r ſ k ie g o , i Prulkiego. Dla p o p a rc ia tę g o pr^etl fię w zięcia w yſian o znaczn y wydział' z woyłka Mar* fz ą łk a dc Contades dla w zm ocnieniu, k o r p u ſu. X iążęcia. de Soubifts. X ią ż ą. F e r d y n a n d , k t ó r y to b y ł w p rz ó d zw ie t r z y ł , polłał ta k i e b y ł G e n e r a ła Obergct z m o c fiy m X ią ż ę c ia. k o rp u ſe m dla p ofiłk ow ania Ifą n b u rg łk ie g o .. K orpus. to. g o S e p te m b ra zd yb an e od Francuzów* b y ło zpiem ałą klęłką nazad do p o w r o t u pr*5yuiuſzone. T e m czaſem F e ld - M a r ſz a łe k Daurt w id ząc że nadzieie iego pokonania X iążę e ia H e n r y k a ſp e łz ły , p r z e z n a g ły p o . w r o t Króla* śc ią g n ą ł do. k orpu s.

(45) (Generała L audona , G e n e r a ła ITadijka, i p o c ią g n ą ł z c a łą ſw ą p o tę g ą do Lu* zacyi. T am pod wſrą Lobu 11 na g ó rz e bb ſ/.e rn e y G afami zaroiłey S z t r o m b e r g z w a n e y ftanął obozeih. Król u da w Izy fię za A u f tr y a k a m i, z a to c z y ł oboz p a d w lią 'H óchkirch, tak bliſko obozu- Auf t ry a e k łe g o - , że kule a r m a tn e z iedn eg ie g~ o ścigać m o, g ły Gene0sro do d ru O rał. R e tzó w miał. b y t u p rze d z ić Au*. ſ t r y a k o w , i opanow ać wſponini-oną gó* r ę S z t o m b e r g , i na n iey u tr z y m y w a ć fię pokiby „Król fam nie n a d fz e d ł. Ze. t e g o z a n ie c h a ł uczynić , kazał' go K ról w ziąść w a r e f z t ; lecz to nie o dd aliło b y n a y m n ie y n iefżęześłiw ych ſkutków , k t ó r e za ſo b ą p o c ią g n ę ła t a m ała na poeor, nieo ftrb żn ość.. O bóz. Królewfki. b y ł p r a w d a w a r ą w n y ,p r a w y bok i fron t ie g o c a ł y , m iał p r z e d fol)a w ąwóz; w k tó r y m. p ły n ą ł. p ó to k , a p rz e to. t r u d n y do przey ścia.. był. L ecz oboz Au*. ftry a c k i o p ro c z ró ż n y c h i n n y c h , m iał 1 te n wielki a w a n t a ż , że dia wyſo*4.

(46) kie g o p o ło ż e n ia , można było, w id zieć cały o.bozPruOci j, i ro z e z n a w a ć ie g o u* łoż e n ie . t y g d y P ndob,no, dw a woyfka nie (tafy Milko (ieb.ie obozem , iak p o d IlęcT ik irch .F e ld -M a rſz a łe k Daun, k t ó r y w idział w ſz y ftk ie ſw oie z a m a c h y dotąę^wui w e cz Obrócone i iuź przy ſc h y łku kampanii m iał łię- zabierać do poTyrotu na zim o w e k w a te r y w Czechach;, p.oitanowił użyć te y b ardzo pom yślim y dla (jebie pory ., i w ym ów ić nie iakop r z e d E u ro p ą tę b e z c z y n n o ść , w któr e y c ą łe to, {ato. (trawił. Umyślił t e d y u d e r z y ę na K ró la , zwłafzcza źe w u Laiidon, L ą ſc i, i ipni. G e n e ra ło w ie o k a z a li, z e in.oźna by ło K rója zdyb ać, Wielość, le kk iego woylka ,. na k t ó r e g o wierność ſpu.lżęzać f ia m o g ą w i d z o w ie Ą u f tr y a c c y , podaję, im czę śc ie y ſpofohn,o‘ść do, myślenia, o takich nie-, ſpocizianych napadach , na nieprzy jacie la , niż w innych, w o y / k a c h , g d z i e f t ^ b a M i o n y do pioro p r z e d zaczęciem*'.

(47) w o y n y zaciągane , Ikładaiąią fię z lud zi n i e p e w n y c h , i za lada co zd rad zić go* to w y c h pady. P rz e z nocne ufiaw iczne n a . K r o a t o w , k tó r e. fię na ſa tn y c h. k o ń c z ą h a ła ſa c h , i p różnem ftrzelaniu, p rz y z w y c z a ia fię ż o łn ie rz do zaczepek m ięd z y p ik ie ta m i, i ma ie za fra ſz k e p o ty , póki kule nie p rz e c h o d zą na w y l o t p rz e z nam ioty. T o ſa'nio fię t u tra*. filo.. P ra w e (krzydto w oyłka K ró lew Ik iego byio ty lk o na ftrz e le n ie z a rm a t y o d obozu Ą u ftry ac k ie g o , a w ą w ó z w ſpo roniony b y ł p r z y c z y n ą , że p la c ó w e k k o n n y c h nie m ożną b y ło na noc d a lę y fta w ia ć , o d ftraży pie ſz e }t, iak ty lk o na 800. krokow . K roaci k tó r z y w ſz y ftk ie z a ro lłe w z górk i z d r u g ie y ftro ny p a ro w u byli o fie d li, w y c h o d z i li co rano m iędzy c z w a r tą i p ią tą g o d ziną z la ſ u , rozpędzali p la c ó w k i, z a czepiali fra y b a ta lio n y , i n a w e t ftrażę G r e n a d y e r o w , ale cofali fię z a r a z , iak ty lk o zaczęto do nich ftrzelać z a rm a t. N ied ziw tedy, że woylko Pruflue gdy.

(48) p o te m A u ſtry a c y u d e rz y li na n ie g o ni» ſ p o d z i a n i e , ro zum iało że to była zwy*. czayna z a c z e p k a B an d u ro w. Król poz n a w a ł b y ł d o b rz e ſw oie niebeśpieczenftwo , i, poftanow ił nazaiutrz g d z ie indziey p rz e n ie ść ſw o y oboz. L e c z p rz e w ło k a. kilku. godzin ściąg nęła na. nie g o niefzczęśfiie^ i, pozbaw iła ży cia UieJe tyſsęcy Judzi'. b e ld -M arſz ałelę Da im ż e b y u k r y ł , n a y b a r.lz ie y ſw ó y zamyJł, kazał dniem, lAn.ocą ok op yw ać ſ w óy o b o z , i Jak. W nim o z y p ić ,. tak ie p r z y g o to w a n ia ,. iak g d y b y fię m ia ł zabierać do o d w r o tu. K ról w iedział co fig w nieprzyiacieltkim o b o z ie d z i a ł o , i t o famo c z y niło g o ſpo ko yn ieyfzy m . L e c z eo t y l ko flofice z a fzło , ruſzyło. całe w cy ſk o -Auftryackie różncmi kolum nam i, W obozie zoitaw iono Jud zi, k tó rz y b y z w y c z a y n e ognie- u trz y m y w a li i n a m io ty z o łkały iak b y ł y , i d o p ie ro nazaiutrz z e b ra n o i e , i z m nemi bagażami w t y ł ZjUJ.ane,, G łó w n y a tta k b y ł w y m je rz o ..

(49) n y p rz e c iw p--ajvernu ſlcrzydla K rólów fkiemu. Ą że lekkie woyfko G e n e r a ła L a u d o n a , o pan o w ały. b y ły. w ſz y ftk ie. w z g ó rk i i l a ſ y , i p ra w ie z n a y d o w a ły fię. iuż w t y l e woyflca K ró le w lk ię g o , p r z e t o nadzieia z w y c ię z tw a b y ła ta m ,nay więkſza. P ra w e fkrzydło A u ftry a cłiie w te n c z a s d o p ie ro miało n a trz e ć na Jew e Prulkie , kiedy p ie r w fz e o « r e , b y ło b y iuż z b i t e , i rozpędzone. W ſz y ftk ie k olum ny A u ft‘r y a e k ie zbli ż y ł y fię pod, ob,oz Prufki , i fta n e ły na w y z n a c z o n y ch fobie m ieyſcach , tak ż e te g o by nó ym niey P rn fla c y niepoftrze* gli. Dnia i 4 g o , w łaśnie g d y piąta g o dzina w y b iła na w ie ż y w Hoahktrok', dało fię flyfzeć p ie rw fz e f t r z e la n ie , m iędzy fraybatalionam i , k t ó r e fta ły w k r z a k a c h , i zalłaniały bok obozu. Gdy. o g ie ń co ra z fię p o w i ę k ſ z a ł . 3. G re n a dyerow* bataliony w yfkoczy ły z namio t ó w , ta k iak b y ły u b r a n e , p o r w a ły b r ° ń , i w y ftą piły p rz e c iw nieprzyiaciełowi.. L e c z w ty m m o m en cie u d erzon o.

(50) n a nie z p rz o d u i z t y ł u ; niezoftałe im p r z e t o , iak ty lk o p rz e rż n ąć fię naz a d , co one t e ż u c z y n iły z w ielka o d w a g ą , lubo w iękſza. część zoftała na. .p la c u , b y ła ranna lub fię d o d a ła w nie^ w olą. T u c a ły oboz p o r u ſz y ł fię , Inf a n t e r y a i K a w a fe ry a u ſz y k o w a ła fię i b y ł a g o to w a do boiu. L e w e I k rz y d ła. Ą u f tr y a c k ie ,. k tó re. fam D aun p ro w a d z ił, z araz z p o c z ą t k u op an o w a ło w z g ó r k i , k t ó r e b y ły na p rz o d z ie obozu P ruſkiego, a zaś ko rpns p o d G e n e r a łe m Laudonein. t e , k t ó r e b y ł y w tyle. Jak ty lko uſzykow ali fig A u i ł r y a c y , pofizli p rz e ciw Prufkiey bat e r y i o d i o ciężkich a r m a t , i minſo m ę ż n e g o odp oru o p a n o w a liią .. Król zu ay -. d o w a ł fię iuż na k o n iu p rz y R e g im e n c ie W e d c la g d y mu o po ra ż e n iu G re n a d y e r o w i wzięciu t e y b a te ry i znać dano. R a z k a za ł te d y X ią ź ę cin FranciſzkoWi Brun sw ickien n, > a ż e b y z B ry g a d ą ſwofc, i ą , z w ró c iw lż y fię w p r a w ą , niep rz y ja ciela. z pagórków. nazad. ze p c hną ł..

(51) , i 43 D w a bataliony Prulkie o p an ow ały cm en ta r z i o g r o d w H ochkirch , a ieden na t a r ł odw ażnie na b a t e r y ą , k t ó r ą nie p rz y ja c iel opano-wał.. L e c z te n tak fię. ta m iuź b y ł w z m o c n ił, że ow batalion nie m o gą c ilic' w ſk ó r a ć , mufiał fię z ftrat ą ' wróci,p. T u F e ld -M a rſz a łe k K eith z e b ra w ſz y co m ó g ł b atalionów z b ity c h lub ie ſz c z e c a ły c h , zoftaw ił wieś n a p r a ny ey- r ę c e , i u d a ł lię ku niepyzyiacielow i.. Z razu p o p ę d z ił go daleko p r z e d. ſ o b ą , 1eę z w k r o tc e z e w ſz ą d o to c z o n y , mufiał fobie' b a g n e te m d r o g ę do w o ylka ſ w e g o o t w i e r a ć , i w t e y w r z a w ie na w y lo t p rz e ftrz e to n y p a d ł t r u p e m nie daleko od wfi. H u z a ry Z ic thcna i D r a g o n y C e tr y tz a w ra z z Regiw e n ta m i K ira ſy e ro w S zun cych a i D ra gonów. N o rm a n n a ,. niezw ażaiąc. na. ftrz e la nie i b a g n e ty w p a d ły na G re n a d y e r o w C e ſa r lk ic h , i ftra ſz n ą rzeź mię d z y niemi u czyniły. L e c z to niepolepſzałó lo ſu w oylka Prulkiego. B o ż e G e W f a ł L au dan iuź b y ł w t y le , te d y co.

(52) fię k tó r y R e g im e n t w y ſ u n ą ł , zaraz b y ł zewfząd. o to c z o n y , i zb,ity. B itw a w ięc co raz b y ſa żw aw fza k r w a w ſz a ,. nieprzyjaciel. i. p om nażał fię. n a w z g ó r k a c h , i z nich w y w i e r a ł nayw iękfżą p o t ę g ę , p rz e c iw w f i, o d k t ó r e y opanowania zawilło b y ło zw yc ięz tw o . Już ona b y ła niew iedzleć lakim p rz y p a d k ie m cała w o g n iu , a iad nak batalion na cm e n tarz u zoltaiący b rp n ił fię nieprzyjaciołom do u p a d łe y . F e id M a r f z a te k Dairn p o d a ł ieſzcze kilka R e g im e n tó w , ż e b y. k o niecznie. cm en. t a r z opano w ały , iakoż Prttlfacy w idząc że fię niem ożna b y ło oprzeć ta k wiefłriey p rz e m o c y , prz e da rli fię o bron ną r ę k ą przez n ie p rz y ja c ió ł, ale u tra c iw f / y k o m m e n d a n ta i w iękſzą część ſw ofch.. D o tą d 9. tylko b atalionów prz v-. ſz ł o b y ło do b i t w y , i 4- R e g im e n ta Kaw aleryi. X ią ż ę ta M a u ry c y i F r a n ci ſzek , toż M a r g r a f Karol w ziąw fzy g. R e g i m e n ta ś w ie ż e , pofuneli fię z niemi. ku n ie p rz y ja c ie lo w i, ale choć z p o c z ą t-.

(53) ilu wieś znow u o p a n o w a l i, i nieprzyia*: c io ł m e co o d e p c h n ę l i , w n e t iednafc b yh o to c z e n i. i. zbici.. W ieś. zn o w u. wzięli -Auftryacy. X ią żg K rancifzek z o . ftał na p l a c u , a X ią ż ę M au ricy iadąc o. «o. Jkrokow od In f a n t e r y i nieprzyjacielI k ie y , k t ó r e y dla wielkiey m g ł y niem ó g ł r o z e z n a ć , o d e b ra ł d w a ś m ie r t e K ne poftrzały» K ról z a te m fam w ziął 4. R e g im e n ta , i z niemi n a t a r ł zywo,na nieprzyjaciela, c h c ą c im ,,w y drzeć iuż o trz y m a n e p r a w ie z w y c ię z tw o .. L e c z i tą razą Ka-. W alerya Ą u ftry a ck a w z ią w ſzy tę m ęż n e R e g im e n t a z ty łu i zboku, z rą b ała ie poc z ę śc i i do ucieczki p rz y muliła.. T u luż b y ł d zień d o b r y , m g ła nftała i nie p rz y ja cie la m ożna byłp widzieć d o brze na p o g ó rk a c h przed wfia. Król poftrzeg aiąc ż e go niep rzy jaciele zew fząd o ta c z a ił, ro zkazał n in ieyſzem u G e n e ra ło w i M c le n d o rfo w i, udać l i c z ie d n y m batalionem G w a r d y i , na w zgórki p o d ^ rcx<i>. i. opanow ać wąw óz. ta n ite y -.

(54) ſzy. B y ło to w Tani czas , g dyż C e ſa rſ c y iuż też w łaśnie do ty c h p a g ó r k ó w zbliżali fię i dła opanow ania ich , i p r z e rżnięcia K rólow i ie d y n e y drogi* k tó r a jnu ieſzcze pozoftała do o d w ro tu . W tćni R e g im e n t B runśw icki z 2m a innemi batalionami o pan o w a w ſz y wzgór* I d , prz e d środkiem obozu Pruſkiego bę d ą c e *w ftrzym ał A r t y l l e r y f ſw o ią X iąŻęcia C o llo rcd o , k tó r y z dy wizyą ſw o ią c h c i a ł przeyśy p rz e z parów , i wpaść na p ra w ę Ikrżydło K rólew ſkie. P r z e z to zbite bataliony m iały czas do z eb ra nia fię , i K ról u f o r m o w a ł z I n fa n te ry i n o w ą linią, za k t ó r ą u ſzy ko w ała. fi? Znaczna część K a w a le r y i, a za t ą m ię d zy inńenii ftan ął G en erał. Z e id litz ,. dla o d p a rc ia A uftry a c k iey K aw aleryi * Istóra ie ſz c z e zam yślała p rzy p u śc ić noa wy. attak.. W tern. położeniu c z e k a ł. K ról na korpus G e n e ra ła R e tzó u ), za k tó r e g o p rz y b y cie m m y ślał na D auna u d e r z y ć , i przez to odniefioney d o tą d ł tr a t y p o w e to w a ć . Feld-M a(C tałek D aun.

(55) i |7 r_ ^y.. w idząc że iuż b y ł d z ie ń , m g ła u fta łą , i z e woylko Prufkie choć z b ite , c z e k a ło. e-. r a n ie 3 ° w d o b ry m ſzy ku z krw ią zim-. :a. * n ' e ſ^d z ił za r z e c z p r z y z w o itą poftfp o w a ć d a i e y , ale fig zaftanow ił.. ta. C h c ia ł on tu w p r z ó d d o w ie d z ie ć fig. r-. coby. ę-. p r z e c iw le w e m u fkrz y d łu Prufkiem u X ią ż ę A rem b erg , k t ó r y p ro w a d z ił A u ftrya c kie p ra w e Ikrzydło , b y ł tak ſzczę-. ą .. o-. p r a w e ie g o. ik rż y d ło. dok azało. śl.w y , z e podczas m g ły w ie lk ie y zblU ez .ai. M fig bez n a y m n ie y ſz e g o o d p o ru p o d ſa m e oko py P ru lk ie , wziął w ielką ba-s. yi fię |ęZ r. ^e r y ^ ° d kilkunaftu c iężk ich a r m a t , i ro z p ę d z ił bataliony i R e g im e n ta konne, k t ó r e mu fię c h c ia ły o p rz e ć . L e c z g d y m g ł a uftała , PrńfTacy ftaneli tu w kro*-. ń 0*. k u tak iak na p l W y m fkrzydle, i ttftrz y mali dalſze Zapędy A uftryackie.. ;ał za. W te m g dy ko rpus G e n e r a ł a R e tz o Wa n a d e ſ z ł o , i kom m u nikacya m ię d z y. na. "'o y fk ie m p rz y w ró c o n a b y ła z u p e łn ie ,. ąd. d a t K rół r o z k a z , żeby lię c o fn ę ło . S t a . lli*. fi* to w o c z a c h w oylka zwycięzkip*.

(56) A% go ,laf takim porządkiem , iż iię teiliif G e n e r a ło w ie A u ftry n c c y dziwić mufie-. łi.. O b a ’w<»y(ka b y ły. tylko na d o b ra. ftr&e lenie z a r m a ty od fiebie o d dalo ne,. a iednak Feld-M arfzałek Pau-n nięśmiat K rolow i przeſżkadzaó do te g o cofan ia fig.. L u b o Xiążę A rć m b e rg d o ſy ć d o . brze w yk on ał co m a b y ło z le c o n o , i zn ay dow nł fię w ty le w oylka K rólew Ikiego. W ielkie p o m ie fc a n ie , W k tó * ry m fi<e znaydow ali ſami A u f t r y a c y , j • n a t a r c z y w o ś ć flie&ychana , k i l k u Rer e i r t i e h t o w P ru fk ic h , I f t ó r e y z p o c z ą t k u O ' \ ; d o z n a li, p r z y w iodła yi‘ch p e w h ie do t e y ſpokoyności- Dla zalłonieiiia t e g o o d . w r o t u , kazał Król ftanąć w ſzyftkiey Kaw aieryi ha rów ninie p r z y le g łe y , ta k że jnigdzy nią b y ł y wielkie p r z e r w y , i ca ła Infa ntgrya , to z b agaże p r z e ſz ły w t y . : łe iey prżez ów. w ąw óz. pod D r e m , k tó . r y Król W fam czas kaZał b y ł opan o w ać Z a Irifiinteryą r u ſz y ła p o tśin ca* }a K a w a le ry a t a i fam ą d r o g ą , nie d o zna Wſzy n a y m n ie y ſz y zaczepki z ftro-. ny.

(57) d ... h y nie prz yja c iela . T a k ą w nim ucżyn iſy im preffyą p rz e d z iw n e rózpo-. ,0. rząd zen ia K rólew ikiet. jt a j.. boiowiika na w z g ó rk a c h rz e c z o n y c h S zp icb ęrg eń ftan ął K ról obozem , dia dania o d p oczyn ku w oyſku ſw e m u porażo nem u. Z e to ftraciło b y ło więk-. N ied alek o. od. i v„ ^. ſ z ą część ſw o ie y A r t y l i e r y i , riam iotow i b a g a ż ó w , i w ſzyltę amnuinicyą w y . f t r z e i a ł o , p r z e t o hifezbftało mu do obro-. etu. a do n ak ry c ia fię w p o rę iuż z im ną, la iua tyIko k rótka ſiiknia. Mimo t e g o ie-. h y w ię c e y , iak ty lk o p a ła ſz i b a g n e t, 1. .y. dnak ,. [j.. ale fię o w ſz e m w r ó c i ł ,. n ieu d a ł. fię. D aun. ſw e g o obozu.* , T a bitw a ko fz tow a ła. za nim ,. do d a w n e g o , ż obydw óch. a-. ftro n w iele l u d z i , w oylko Prulkie lkła-. y.. % p r z e d fam ą b itw ą Z i8 ,ó ó o . liidzi I n fa n te ry i i 8760- ludzi Kawaleryi*. 0.. że wfzyftkim z 37,360. Ilidzi.. a.. Jo źaś w z a b it y c h , ran ny ch , i w niewo*. S tra c i-. 0.. lą z a b ra n y c h około 9000. C e la rfc y zdó-. 0.. ^ y | l dnia te g o ł o i . S ty c ze ń -JljrSgi. ſz tu k a r m a t żg. D.

(58) go. chorągw i- i 2 ſz t a n d a r y , toż p ra w ie c a ł y oboz z e w ſzyftkiem i n a m io ta m i, i w ię k ſz ą częścią bagażów .. W zab ity c h. zaś i ciężko ra n n y ch mieli 5314. ludzi W niew olą Prulką doftat lic G e n e r a ł PFiteleſki z 1000. lu d z i, a na 2ooOi z b i e g ł o ' od woyflca.. ,, Daun w y p u śc ił. „ nas z matni, ,, rz ek ł Król n a z a i u t r z , po t e y b itw ie — „ w y p o c z n ie m y fo bie „ t r o c h ę , a potdm p ó y d z ie m y uw olnić „ od oblężenia N ilfę.,, N aypierw ſzyirt ftararriem iego by ło ,ż e b y ponieſioną ftra*t ę n a p r a w i ć ,i l e okoliczności pozw alały. X ią ź ę H e n r y k o d e b r a ł zatem r o z k a z > z ę b y z 8miu ba talionam i, 5ciu ſz w a dronam i H u z a ró w , z 14 tu ſz tu k h a rm a t ciężkich od. i ą t u f u n t ó w , i z amuni^. c y ą p r z y b y ł do niego. Feld -M arſza-. ł e k D aun p rz e p ę d z ił dzień t e n i dw a naftępuiące na w yſyłaniu Ićuryerow , z t ą p ociefzną n o w in ą , na śp iew aniu Te D cum , w y lta w ie n iu n a widok z d o b y ty c h A r m a t , C h o rą g w i , Szta n d a ró w , a w ie. czór u roczyfto ść te zakończył p o tr o y -.

(59) rtym Sabie z A r ty lle r y i za b ra n e y K ró lowi. ! W iadom ość o tym z w y c i ę s t w i e > tera b y ła p r ż y i e m n i e y ſ ź a ' dln M a ry i Tercjsy., z e b y ło odńięſione w dzień ie y imienia. N apifała ona iiſc ſw ó ią r ę k ą do Z w y c ię z c y pefny w dz ię c z nych w y ra z ó w , i przyilafa mu m ie c z i ſź y . /ż a k od Papieża b e n e d y k ó w a n y , k tó r e g o on p o te m u ż y w a ł , ale ' Jednak itiż n ig d y -więcey Króiń ńiezw ycięźył. S p u ś c i ł on w po śrz o d t e y ra d o śc i z oczó w K ró la t a k , iż wielki t r a n ſ p o r t mąki z I łr e z n a choć p ra w ie bez ' d o ſta te c z n e y żaflony doftał fię w ca ło śc i do obozii ie g o , i \ i ą z ę H ą n ry k z łą cz y ł, lię z nim p r a w ie b e ż ź a d tie y przeſzkocfy. Zaraz po t e y bitw ie poiła! także F e ld -M a rfz a łe k Daun , i ro zk a z e m do G e n e r a ła. H arſcha,. aby. ro z p o c z ę ta. p r z e d t e m oblężenie N i i ł y , n ag lił iak r.aybardzićy. P rz e z d obycie te g o mihf t a , doftałby fię,był ca ły w y ż lz y Szląlk, w ręce A u ftry a c k ie , i pewnie f o r te c a K ozieł > tałiże od nich óbłężema. ł k r i. ' ». ^. 1 • •' ' '. Du.

(60) dzo te d y b y ło rz e c z ą vrażną dla K rółaj p o y ść te m u miaftu na o d ſie c z / L e c z z tlru g ie y ftron.y u trz y m a n ie S a x o n i i,n ie m n ie y w ażną było okolicznością. Po o d e y śc iu z ta m tą d 8miu batalionów ź. X ią ż ę c iem H e n ry k ie m , woyfico P rulkie p o d G am ich obozem ftpiące , oflabiało t a k , iż nie. m o g ło. w y d o ła ć. w o y lk u. R z e ſ z y , i zafłonić D r e z n a p r z y z w o ic ie . J e ż e lib y zaś Król p o ſ z e d ł na odliecz i JSiſsie, t r z e b a fię by ło ſp ó d z ie w a ć , ż e D aun ieżeli nie c a ły m w oyſkiem ſw o im , t o p r z y n a y m n ie y znacznem k o r p u ſe m W zm ocniłby w oylko R z e l z y , a za te m m a łe woylko Prulkie w S a x o n ii, ie ſz c z e m n ie y b y ło b y w ftanie p rz e ſż k o d z en ia , ż e b y D re z n o nie by ło o b l e ż o n e , i do p o ddania fię za nim by K ról p o w r ó c i ł , p rz y m u ſz o n e . T o ciężkie d y.lem m a , k tó r e innego, w p ra w iło b y. ko go. w d łu g o w a ż ą c ą. fię bezczyn no ść , b y ło poW odem K ró lowi do p r ę d ſz e g o w zięcia rezolucy i * i o n e y wykonania. C h a r a k te r D auna i.

(61) | ſzypkość do. k tó rey. p r z y z w y c z a ił ,. k azały. Woylko ſw pie mu. fię. ſpo-. d z ie w a ć , źe P r e z n o w o f ta tn ie y p o t r z e bie , m o gło fię b y ło bron ić p rz y n a y inniey 3 ty g o d n ie , a on nie p o t r z e b o w a ł w ię c e y czaſu do niarfzu z B au tzen do Ń ijsy., i z Nijsiy do D rezna. Poru-, ſz e n ia ta k ż e woy/k Rolfyifkich i S z w e d z kich o z n a c z ały ia w n ie , ż e nie d łu g o m ia ły póykó na z im ow e k w a te ry .. Mę-. ftw o k o m m e n d a n ta f o r t e c y K o lb e r g • ſkiey. czyniło nadzieię , że Mofkale m ie li w n e t p o n ie c h a ć ie y o b l ę ż e n i a , zacz e m k o rp u la Prufkie w ty c h ſtro n a c h b ę d ą c e m o g ły bydź do Saxonii p r z y w o ła n e , i przeciw D ąicnowi i woyſku Rzeſz y u ż y te . L e c z ndyw iękſzą p rzeſzk oda, k tó rą tr z e b a b yło z w y c ię ży ć , b yło t o , iż d rog ę do Szląſka C e ſ a r ſ c y byli p rz e rz n e li. N ie b y ło. bow iem innego. fp ofob ii, iak ty lk o ż e b y na o k o ł i c h obozu o b e y ś ć , i w m ie śc ie G ierlicu w P ſ 2od f t a n ą ć , niżby oni lię tarn dofta!>• Z e b y te n m arlż ukry ć , w y d a ł Król w ſzy ſtkich nje ciężko ra n n y c h , p ie k a r-.

(62) ą i ą , faoąy. p r o w i a n t o w e. i, in n e p r z e -. ſ z k e d y d o G lo g a w a .pod m o c n ą .zalła-. ną. 2 in a ko.iumnam h. rajo w ie. C eſa rſc y. G eie.. w id z ą c to., foyli t e g o zdania.,. i z i K ró l fam m ia ł fie ta m u d a ć Z ca-. w-. V. rym woyſkiem , zw ła fz c za iź mu d r o p c do Szląlka p r? e rz n ę li. L e c z iak wielkip o g arn ę ło ich z a d u m i e n i ć k i e d y ąazoiu tr z 25 gbra z rana ny rżeli c a le w o y |ko Pruſkie w ty je ſw e g o o b o z i;, na Wolń.ey d ro d z e do GJerlica i S zlą fk a . Va,un c h c ia ł p r z y n ą y m n je y m arſz top p r z e d łu ż y ć , i dl,a te g o G e n e r a ł Latidón mu fiat uftavyiczpie oĄątnią ttraż 'Piufiią Zaczepiać. L e c z to n,ic iuż nie poirnoglo,. Krój 6-yo ę b r a podft ipił pod A'iſ~. ) l; , od któ.rey na 2 d n i p r z e d t e m G e n e r a ł Jlarſch choć 30, 0,00, lyoyflta m a , i.ący . odftupił. Król zaraz w ró c ił fif fl a Zad do & ix o n ii,p rz y ſz e d ł Mm w fam ęzas. , D rezno od S a u n a opafane uw ol n i ł , i pi z ez to p rzy iinifil go iż z car łyni woyIkiern Ą uftryaekim poſk-edt do ę^ęch n a z u p o w e k w a t e r y ..

(63) IV. Uwagi nad ſtanem ninieyfżym t ſ. /,. '. IX. Tedy Ićray tak wi elk i , o d n a t u r y. ba rdz o o b d a r z o n y , ]gdzi. ód. 25 millionóay. żyvyych , p r a c o w i t y c h , d o w c ip . n y c h i p rz e m y śln y c h poniieſzkany ob* ſzern y. han d e l i. w ielkie m a n u fa k tu ry. ru a ią c y , iak F r a n c y a , upadnie tak b a r dzo iak tę r ą z w o c z a c h y a l e y Europy*, t p tr u d n o nie p rz y pom n ie ć fobie o w e y w ie lkie y prawrd y , ż e k a żd a filą m o ź ę bydź nadto w y t ę ż o n a , i ż e im b ard ziey % m o co w an o , i w y w ie ra n o , tem więkſz ą p o te m b yw a iey Ifabość i nikczeinność, J e fz c z e za L u dw ika. X IV .. zaczęto. b y ło w ielkie fily F rancy i z b y t natężać. T en p o tę ż n y M o n a rc h a p row a dz ił p r a w ie Zawſze fam w o y n ę z w iękſzą czga.

(64) ścią E u ro p y i p rz ez to oftabił ſ VVe pańftwo. W iad om o iak on ftrafzliw e za-, c ią g n p i b y t dttigi. R e g e n t X iążę O r leanu mufiał nieiako z b a n krutow ać c liw y c iw ſz y fię ſyftem ą Lawa. L u d w ik XVr. .po w iękſzy ł d łu g i ſw e g o pań-, ft w a , oſo.biiwie. p r z e z ofieinletnią w o yn ę z A nglią i Pru(Ia mi,; a L ud w ik X V I. przez, Amerykańficą woynę.. Francya. za w (ze. p ra w ie p o św ię c ała naywiękſze. fkarby ſw o ie , dla c u d z y c h in te r e lſo w . ę ii c ą ć ud aw ać p ie r w ſz ą m onarchia w e y/Izyftluch 4. częściach ś w ia ta , u d zie liła p r z e z to. wi el u kraiorn ſ w y c h fil i ſ w y c h bogactw.. U trz y m y w a n ie X ią ! ę -. cia d: Au j o u. na tro n ie Hiſzpańfkim ; za m ia r poniżenia Dom u A u ftry a ck ie g o ; w y d a r c ia dziędziftw a M a ry i T ereffie ; ząm yił przeoiw iąćy fię zdrow ey p olityc e obalenia Pruflfięy p o tę g i podczas w oyfiy 7n,io lc tn ie y ; popieran ie w o y n y Ąm erykaiifkiey; b y t y to wcale cudze int e . r e l ſ a z k t ó r y c h chciano odnieść iak ie korzyści , ale te b y ły n i e p e w n e , (p.