_ In s ty tu t Ś lą s k i
S e r i a V I K o m u n i k a t N r 17. S e r i a V I S p r a w y c z e c h o s ł o w a c k i e S p ra w y c z e c h o s ł o w a c k i e
Dr Kazimierz Popiołek
Zarys dziejów c z e c h o sło w a c k ic h
W wydanej w roku ubiegłym książce o dziejach Czecho
słowacji prof. Dr Odlożilik, jeden z czołow ych historyków cze
skich, kreśli historię swego kraju od samych początków aż po rok 1939.*) Uwzględniając przede wszystkim zagadnienia poli
tyczne, zwrócił jednak uwagę w poważnej mierze również na sprawy gospodarcze, społeczne i kulturalne, nie pomijając ustro
jowych. Główny nacisk położony został na okres now ożytny (od wieku XVIII począwszy), któremu poświęcona została większa część książki. Znacznie pobieżniej przedstawione zostały dwa poprzednie okresy, które Autor określa jako dobę starodawną (mniej więcej do początków wieku XIV) i średniowieczną.
Rozpoczyna Autor swój zarys od czasów przedhistorycz
nych, gdy na ziemiach czeskich przebywały plemiona germań
skie, celtyckie i wreszcie słowiańskie. (Idzie tu za wynikami nauki niemieckiej). Po próbach zjednoczenia poszczególnych plemion słowiańskich (kupiec Samo, państwo wielkomorawskie) dochodzi pod koniec wieku X do zorganizowania państwa czes
kiego. Dzieła tego dokonali władcy z rodu Przemyślidów, pa
nujący nad plemieniem, osiadłym nad lew ym brzegiem średnie
go i dolnego biegu rzeki W ełtawy. Proces jednoczenia plemion słowiańskich w państwo czeskie dokonuje się w wirze w alk tak z wewnętrznymi jak i zewnętrznymi wrogami. Z sąsiadów najgroźniejszym od pierwszej chwili jest państwo niemieckie.
Jego naciskowi nie potrafili się skutecznie przeciwstawić w ład
cy m łodego państwa czeskiego. Czechom nie udało się zdobyć, tak jak się to udało Polakom czy Węgrom, niezależności poli
tycznej, umieli jednak w ramach zależności od cesarstw a za
pewnić sobie odpowiedni zakres samodzielności, a w obrębie Rzeszy niemieckiej uzyskać poważne stanowisko (np. udział w kole elektorów).
*) O takar O dlożilik — „N astin c e s k o sio v e n sk y c h dejin", Praga, 1946 r.
»tron 187.
— 2 —
Również na wschodzie i południowym wschodzie musieli Czesi walczyć z sąsiadami, mianowicie z Polakami i Węgrami.
W walkach z tymi ostatnimi nie udało się Czechom włączyć do swego państwa wszystkich słowiańskich plemion, które w w ieku IX wchodziły w skład państwa wielkomorawskiego.
Ziemie te (w tym Słowacja) opanowane zostały przez W ęgrów i pod ich panowaniem pozostały na długie stulecia,
W wieku XI i XII doszło do poważnego osłabienia państwa czeskiego. Przyczyną tego były w pierwszym rzędzie walki do
m owe (często o następstwo tronu), jednym zaś z następstw wzrost w niektórych okresach w pływ ów cesarstwa na sprawy czeskie. (Autor nie podaje jednak, na czym stosunek zależno
ści Czech od cesarstw a polegał, ani jakim zmianom ulegał).
Tylko niektórym czeskim władcom udawało się oprzeć swój stosunek do cesarstwa na jak najmniej uciążliwych warunkach, a naw et uzyskać godność królewską (np, W ratysław w r. 1085).
Sukcesy tego rodzaju były przeważnie wynikiem zasług poło
żonych przez danego księcia wobec cesarza.
W stosunku do swoich poddanych władcy czescy posia
dali nieograniczoną władzę, której podporządkowana była w ów czas również organizacja kościelna. Dawny podział lud
ności na wolnych i niewolnych ulegać zaczyna pewnym zmia
nom przede wszystkim na skutek wyłaniania się warstwy szla
checkiej, którą ponad innych wynosiła służba dla księcia.
W życiu kulturalnym już w wieku XI zapanowała powszechnie, pod wpływem kościoła, łacina.
W iek XIII przynosi wzrost, rozkwit czeskiego państwa.
Złożyły się na to tak ustanie walk domowych, jak działalność szeregu wybitnych władców, jak w reszcie osłabienie sąsiadów (cesarstwo, Polska). W stosunku do cesarstwa udaje się panu
jącym czeskim uzyskać w iększe uprawnienia. Przewaga cze
ska w obec osłabionej podziałami Polski wyraziła się opanowa
niem n i pewien czas niektórych części Polski przez czeskich królów i zdobyciem tronu polskiego, a wreszcie oderwaniem Śląska.
W okresie tym zaszły poważne zmiany w wewnętrznych stosunkach. Wyodrębniające się coraz wyraźniej stany, du
chowny i szlachecki, uzyskały od panujących cały szereg sw o
bód i uprawnień, które dotyczyły różnych dziedzin. Niektóre z nich w sposób poważny umniejszały dotychczasow e dochody królów, którzy w obec tego zmuszeni byli do szukania nowych źródeł dochodu. Z tego w pierwszym rzędzie powodu wynik
nęła ich żywa działalność kolonizac- na Y - > ólowie czescy w wieku XIII zakładają szereg miast, a i na wieś sprowadzają
— 3 —
nowych osadników. Za przykładem panujących poszło ducho- chowieristwo i szlachta. Kolonizacja ta pociąga za sobą pow aż
ny napływ do Czech elem entu niemieckiego, w szczególności zaś do miast.
W okresie tym rośnie w ogóle wpływ niemiecki, któremu ulegają tak władcy jak i niektóre, głównie tak zwane w yższe, warstwy społeczne.
Związany w dużej mierze z kolonizacją rozwój gospodar
czy kraju odbija się również w dziedzinie życia kulturalnego.
Jednym z objawów lego to budownictwo murowane w stylu go
tyckim.
Ś r e d n i o w i e c z e czeskie otwierają rządy króla Karo
la IV (równocześnie cesarza), W ładca ten zrobił bardzo wiele dla Czech w każdej bodaj dziedzinie. W stosunku do cesarstwa, nie dążąc do zerwania z nim związków, zmniejszył jednak zo
bowiązania korony czeskiej. Ugruntował i rozszerzył zdoby
cze terytorialne swych poprzedników (m. i, na Śląsku). Dbał o rozwój gospodarczy i kulturalne podniesienie kraju. Umiał, podnosząc powagę władzy królewskiej równocześnie nie draż
nić uprzywilejowanych warstw społecznych, które w okresach poprzednich uzyskały znaczny wpływ na rządy.
Najważniejszym wydarzeniem czeskiego średniowiecza, jednym z najważniejszych w czeskich dziejach w ogóle, była rewolucja husycka w pierwszej połowie XV wieku. W yrosła z rozbieżności w sprawach wiary, bardzo rychło przybrała cha
rakter ruchu narodowego i społecznego. Biorąc początek w rozważaniach i naukach wybitnych uczonych i kaznodziejów z Janem H u s e m na czele bardzo ry ch ło ,i gwałtownie ogar
nęła cały czeski lud, jego najszersze warstwy. W szeregu bi
tew rozgromiła rękami czeskich chłopów i rzemieślników, w ie
dzionych przez genialnego Ź y ż k ę i jego następców, niem iec
kie rycerstwo. Pow stał przeciw niej bodaj cały ów czesny ka
tolicki świat, z pomocą nie przyszedł prawie nikt. Nie pokonana przez wrogów zewnętrznych, upadła rewolucja hu
sycka przez wewnętrzną niezgodę dwu głównych obozów hu- syckich: umiarkowanego i taboryckiego.
Rewolucja husycka przyniosła bardzo istotne zmiany w czeskim życiu, tak dodatnie jak i ujemne. Ujemnym było rozluźnienie związku Czech z innymi krajami korony św. W a
cława (m. i. ze Śląskiem) oraz upadek władzy królewskiej.
Przecięte też zostały gwałtownie więzy kulturalne z zachodem, od którego dotychczas bardzo w iele czerpano. Natomiast zdo
byczą, niezwykle cenną zdobyczą tej rewolucji było to, że pod wpływym jej antyniemieckich, narodowych haseł budzi się
świadomość narodowa mas ludowych. H a s ł a n a r o d o w e h u s y t y z m u wywarły też wpływ poza granicami samych w łaściw ych Czech, a więc np. na Morawach, a zw łaszcza na Śląsku. Zdobyczą też tego ruchu było powstanie piśmiennic
twa w czeskim języku. Nie uległo natomiast zmianie na korzyść (mimo haseł w tym kierunku) położenie warstwy chłopskiej i jej stosunek do pana, właściciela ziemi. Raczej ujawniły się tendencje do przywiązania chłopa do ziemi. Zyskali natomiast magnaci tak przez pow iększenie sw ych ziemskich majątków (dawne dobra kościelne) jak i przez uzyskanie od potrzebują
cego ich poparcia panującego, dalszych uprawnień politycz
nych.
Jak by przedłużeniem epoki husyckiej były rządy narodo
wego króla, J e r z e g o z P o d i e b r a d u . W ładca ten, oto
czony ze wszystkich stron wrogami (tak z narodowych jak i re
ligijnych powodów) szukał pomocy przede wszystkim w Polsce.
Następstwem tego było usadowienie się na tronie czeskim na kilkadziesiąt lat Jagiellonów. Za panowania królów z tej ro
dziny dokonało się wewnątrz państwa czeskiego dalsze prze
sunięcie w kierunku osłabienia władzy panującego, a wzrostu znaczenia magnatów i szlachty. W roku 1500 powstaje sejm ziemski. Mieli do niego dostęp również m ieszczanie, nie osiąg- gnęli w nim jednak nigdy znaczenia równego szlachcie. W dzie
dzinie kulturalnej był to nadal okres rozkwitu, przy czym ję
zyk czeski upowszechnia się w ziemi czeskiej również jako język urzędowy, wypierając łacinę czy język niemiecki.
Ciężkie czasy nadeszły dla Czech z chwilą, gdy po Jagiel
lonach (1526) tron czeski uzyskali Habsburgowie. Nowi w ład
cy poza staraniami o jak najmocniejsze gospodarcze, finansowe wykorzystanie kraju, dążyli przede wszystkim w dwu kierun
kach: 1) do ograniczenia uprawnień, zdobytych przez stany (zwłaszcza szlachtę i mieszczaństwo), 2) ograniczenia, a nawet o ile możności wytępienia przyjętej powszechnie w ziemiach korony czeskiej reformacji. Zaznaczył się też wtedy coraz sil
niejszy napływ do Czech niemieckich przybyszów.
Za ich też rządów dotknęła Czechów największa katastro
fa, mianowicie wojna trzydziestoletnia, w szczególności zaś klęska pod Białą Górą 1620. W wyniku wojny Czesi, którzy ze wzg!ędóv religijnych byli w obozie przeciwhabsburskim, znale
źli się Juj- 1 łnie w ręku cesarza, zdani na jego łaskę i niełaskę, pozbawieni wszelkiej pomocy i opieki. Poza bezpośrednimi re
presjami, karami, które najwybitniejszych Czechów zmusiły do emigracji, przegrana Czech odbiła się ujemnie w e wszystkich dziedzinach ich życia. Cesarz wykorzystał swe zw ycięstw o
dla jak najdalej idącego ograniczenia uprawnień stanowych (głównie szlachty) w dziedzinie zarządu krajem, dla spotęgo
wania niemczyzny, wreszcie dla przywracania wszelkim i spo
sobami religii katolickiej. Bardzo mocno ucierpiały miasta i to tak na skutek samych działań wojennych (rabunki, kontrybu
cje) jak i po zakończeniu wojny. M i e s z c . z a n i e pozbawieni zostali zupełnie praw politycznych. Bardzo poważnie ucier
pieli też chłopi. Na nich bowiem spadł przede wszystkim cię
żar odbudowy kraju, na nich przerzucali swoje ciężary pano
wie, w łaściciele ziemi, zmuszając do coraz cięższej pracy, ogra
niczając równocześnie ich wolność osobistą. C h ł o p i bronią się niekiedy przeciw temu, podnoszą bunty, ale w rezultacie pogarszają przez to jeszcze bardziej swe położenie. W całych Czechach (podobnie i na Morawach i Słowaczyźnie) nastąpił znaczny spadek ludności. Życie kulturalne opanowane zostało przez niemczyznę, popieraną tak przez panującego jak i przez reakcję katolicką, prowadzoną głównie przez Jezuitów.
Rośnie natężenie germanizacji, której w pierwszym rzę
dzie ulega szlachta. Granica językowa przesuwa się na nie
korzyść żywiołu czeskiego z terenów pogranicznych w głąb kraju i to nie tylko na terenie miast, ale niejednokrotnie i na terenie wsi, zaludnianych niemieckimi kolonistami.
C z a s y n o w o ż y t n e otwiera w dziejach czeskich pro
ces odrodzenia narodowego. Początki tego procesu związane są mocno z docierającymi z zachodu hasłami racjonalizmu, oświecenia Poa wpływem tych haseł, które dochodzą do Czech mimo izolacji, w jakiej starał się je zamknąć centralizm habs
burski i reakcja katolicka, zaczynają w poglądach w ykształco
nego społeczeństw a czeskiego na najbardziej podstawowe pro
blemy zachodzić zasadnicze zmiany.
Drugim czynnikiem, który bardzo mocno, choć mimo woli, przyczynił się do powstania i powodzenia procesu zw anego od
rodzeniem narodowym, to działalność na terenie krajów czes
kich władców, reprezentantów oświeconego absolutyzmu. Re
formy Marii Teresy czy Józefa II w dziedzinie stosunków spo
łecznych, (zniesienie pańszczyzny w dobrach królewskich) po
łączone z troską o podniesienie oświaty wśród ludu otwierały drogę dla podniesienia gospodarczego, społecznego i kultural
nego szerokich mas czeskiego ludu, I niezależnie od tego jakie były intencje niemieckich władców, mimo tego, że w dziedzinie politycznej dążenia ich skierowane były do ograniczenia upraw
nień czeskiej Korony, działalność ich przez to, że poprawiała położenie szerokich mas ludowych, tworzyła mimowoli podsta
wy dla przyszłego odrodzenia narodowego. Bo tam tylko, w sze
— b —
rokich masach ludowych, po wielkich przesunięciach politycz
nych, majątkowych, socjalnych i narodowych po Białej Górze, była ta część narodu, w oparciu o którą mogło dojść do jego re
generacji.
Wymienione czynniki, a więc w pierwszym rzędzie wpływ zachodnich idei oraz zmiany w położeniu i częściow o w pozio
mie kulturalnym mas ludowych stw orzyły podstawy, na któ
rych wyrosnąć mogło odrodzenie narodowe. Ruch ten w pier
wszym okresie nie miał właściw ie znamion procesu narodowe
go. Jest początkowo przepełniony ideami oświecenia. Ci, którzy odwracali się od łaciny, bynajmniej nie wprowadzali czeszczyzny, ale przede wszystkim język niemiecki. Dopiero z czasem w ruchu tym do coraz w iększego głosu dochodzą akcenty wyraźnie narodowe. W noszą je w pierwszym rzędzie now e warstwy, która pod wpływym przemian gospodarczych i kulturalnych wchodzą w życie narodu. Duży w pływ wywarły też poglądy filozofów (Herder) o w yższości narodu nad pań
stwem. Poglądy te pozwalały lepiej zrozumieć jedność Cze
chów i Słowaków, a z drugiej strony oddalały od siebie Cze
chów i Niemców.
O d r o d z e n i e n a r o d o w e , związane w swych począt
kach bardzo silnie z badaniami naukowymi (zwłaszcza nad ję
zykiem i przeszłością narodu) bardzo rychło za pośrednictwem, literatury pięknej i gazet stało się udziałem ludu. Tam też, w ludowych warstwach (w mieście i na wsi), wcześniej i m oc
niej niż wśród warstw y szlacheckiej nastąpił rozdział między Niemcami a Czechami. Szlachta natomiast, stojąc raczej na konserwatywnym, stanowym stanowisku, po pewnym czasie złączyła się z niemieckim ruchem i oddaliła zupełnie od reszty
narodu. /
Nowe poglądy na zagadnienia narodowe, które przyniosły kon ec współpracy między czeskimi a niemieckimi mieszkań
cami Czech powodują natomiast s p o t ę g o w a n i e w s p ó ł p r a c y z i n n y m i s ł o w i a ń s k i m i 1 u d a m i. Praga, głów ny ośrodek kulturalnego odrodzenia, ściąga do swych murów tak wybitnych Słow aków (Szafarzyk, Kollar) jak i Morawian (Palacky), Zaszedł wtedy jednak w Słowacji fakt niepomyślny dla wspólnoty czesko-słow ackiej. Oto przywódcy tamtejsi, (Sztur) nie mogąc w ówczesnych warunkach państwowych my
śleć o politycznym zjednoczeniu z Czechami, a chcąc przeciw
stawić się nacjonalizmowi węgierskiemu, położyli nacisk na stworzenie własnego, słow ackiego języka literackiego. W ten sposób stworzone zostały podstawy pod kulturalne osamotnie
nie Słowaków.
- 7 —
R e w o l u c j a r o k u 1 8 4 8 umożliwiła, a raczej narzu
ciła narodowi czeskiemu konieczność sformułowania programu, a w pierwszym rzędzie określenia swego stosunku do państwa austriackiego. Program ten stanął na stanowisku uznania po
trzeby istnienia państwa austriackiego, które Czesi pragnęli przebudować w duchu federalistycznym. Przy programie tym stali przywódcy narodu czeskiego przez długie lata.
W czasach, gdy Austria po krótkim nawrocie do absolu
tyzmu, musiała wejść na drogę ustroju konstytucyjnego (od r.
1866), Czesi uzyskali możność przedstawiania swych żądań ta terenie parlamentu, tak zwanej Rady Państwa. Żądania swe uzyskania jak największych uprawnień narodowych w granicach państwa Habsburgów, opierali na prawach historycznych. Sto
sując w walce o zrealizowanie swego programu różną taktykę, Czesi pizez pewien czas bojkotowali parlamentarne reprezen
tacje (Radę Państwa i Sejm krajowy czeski). Gdy jednak prze
konali się, że tą drogą niczego nie osiągną, powrócili do parla
mentu i sejmu, deklarując równocześnie, że w niczym nie w y rzekają się swoich postulatów (1878, 1879).
Tymczasem zachodziły w życiu narodu, głównie w dziedzi
nie gospodarczej i społecznej, bardzo zasadnicze zmiany, które z czasem zaważą i na zagadnieniach politycznych. Rok 1848 przyniósł chłopom wolność. Fakt ten stał się jedną z przyczyn rozwoju rolnictwa. Powstanie i rozwój w tym czasie przemy
słu wprowadza w życie czeskie nową warstwę, robotniczą.
W miastach rośnie liczba czeskiego żywiołu, który również w życiu gospodarczym zdobywa sobie coraz mocniejszą pozy
cję. I mimo, że czeska polityka była zmuszona pogodzić się z dualizmem węgiersko-austriackim (który przez długi czas mocno zwalczała), mimo że walka parlamentarna o prawa na
rodowe me przynosiła wyników, w szędzie widać było wzrost narodowego życia. Natomiast bardzo poważnie pogorszyła się sytuacja Słowaków, którzy pod naciskiem węgierskim usunięci zostali z życia politycznego i doznali poważnych ograniczeń w dziedzinie praw narodowych.
Pod względem politycznym wolę czeskiego narodu repre
zentowała przez szereg lat w pierwszym rzędzie tak zwana par
tia staroczeska. W programie jej jednak dość jednostronnie górowały zagadnienia polityczne (walka o prawa narodowe), co z czasem wytwarza coraz większą rozbieżność m iędzy oartią a narodem, który pod wpływym zachodzących przemian gospo
darczych i społecznych coraz w iększą w agę przywiązywał rów
nież do zagadnień społecznych. W yrazem tego rosnącego roz
działu były wybory parlamentarne w roku 1891, gdy zwycięży-
I
- 5 -
la partia młodoczeska, reprezentująca m ieszczaństwo i znaczną część chłopów.
Jednak i to stronnictwo, wyzbyw szy się dość prędko spo
łecznego radykalizmu, tracić poczęło zaufanie wyborców.
Równocześnie w łonie samego stronnictwa zaznaczają się coraz w iększe rozbieżności, które doprowadzają na przełomie wieku XIX/XX do powstania szeregu nowych stronnictw politycz
nych. Przy istnieniu poważnych różnic m iędzy programami po
szczególnych stronnictw panowała między nimi na ogół zgod
ność poglądów na sprawy zasadnicze. Postawę stronnictw charakteryzuje aktywizm, pozytywizm, nie sięgający w swych żądaniach zasadniczo dalej jak po uzyskanie w ramach państwa austriackiego jak najlepszych warunków narodowego życia.
Gdzieniegdzie, w pewnych kołach, inteligenckich, wskazywano wprawdzie, że ostatecznym celem narodu jest uzyskanie w łas
nego niezależnego państwa, ale tęsknoty te nie znajdywały wyrazu w działalności politycznej. Patrząc realnie na ów czes
ną sytuację naród czeski nie chciał utrudniać sobie sprawy w y suwaniem innych żądań, niemożliwych do osiągnięcia. Stan taki trwał a ż d o w y b u c h u p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j , a nawet jeszcze w pierwszych dwu latach jej trwania.
Jednak w życiu narodu, w jego szerokich warstwach, za
chodziły nadal przemiany stwarzające podstawy, na któ
rych oprzeć się będzie mógł nowy program czeskiego narodu.
W życiu gospodarczym wzrastał stale udział czeskiego żyw io
łu. Równolegle z wzrostem udziału szerokich mas ludowych w życiu politycznym szedł proces wznoszenia się kulturalnego.
Pracowała nad tym prasa, literatura naukowa i piękna, teatr, stowarzyszenia różnego rodzaju i charakteru. Stałe podnosze
nie gospodarcze i kulturalne warstw dotychczas słabych wraz z coraz mocniejszym włączaniem ich w nurt narodowego życia, oto jedna z najistotniejszych, najcenniejszych cech przedwojen
nego życia na czeskich ziemiach.
Wojna światowa narzuciła narodowi czeskiemu koniecz
ność stworzenia nowego, odpowiadającego ówczesnym warun
kom programu, pozwoliła pójść w swych żądaniach znacznie dalej, niż to chciano i uważano za m ożliwe czynić dotychczas.
Zasługą ówczesnych przywódców czeskiego narodu z T, G.
M a s a r y k i e m na czele było to, że program taki stworzono i umiano go zrealizować. Pracowano nad tym tak w kraju jak zw łaszcza poza jego granicami, na terenie państw walczących z Austrią, Emigracja czeska na terenie państw zachodnich wy
łoniła swoją reprezentację, ustaliła program, wyrażający się dążeniem do uzyskania samodzielnego państwa, umiała posta
- 9 -
rać się o to, że żądania czeskie uznane zostały przez państwa koalicji za jeden z celów wojny. Program ten uzgodniony został równocześnie z krajem, Na terenie państw, walczących z państwami centralnymi, organizowano wojsko czeskie.
Zwycięstwo koalicji umożliwiło zrealizowanie programu samodzielności państwowej. W dniu 2 8 p a ź d z i e r n i k a 1 9 1 8 władzę nad krajem objął czeski rząd. Zaczęła się praca we własnym, niepodległym państwie. W pracy wewnątrz kraju naród zespolił wysiłki celem jak najlepszego urządzenia stosun
ków w e wszelkich dziedzinach. Mimo poważnych różnic m ię
dzy poszczególnymi stronnictwami pow staw ały na ogół bez w iękizych wstrząsów i funkcjonowały rządy, oparte na koali
cji stronnictw. Polityczna konsolidacja znalazła dopełnienie w uspokmeniu w dziedzinie spraw religijnych, społecznych i go
spodarczych. Dzięki dużej trosce o szkolnictwo podnosi i upo
wszechnia się kultura. Przeprowadzono szereg reform w kie
runku poprawienia położenia chłopów i robotników (reforma rolna, ustawodawstwo społeczne). Realizacja tych reform ule
gła jednak po pewnym czasie zahamowaniu, gdy w życiu czes- ko-słow ackiego państwa zaczęły do coraz w iększego głosu do
chodzić żyw ioły konserwatywne.
W polityce zagranicznej, którą kierow ał E. B e n e s z , Cze
chosłowacja dążyła do zacieśnienia stosunków ze swymi sąsia
dami (basen naddunajski) oraz z tymi państwami, z którymi łą
czyły ją szczególne interesy (Francja, po pewnym czasie i Ro
sja). Na terenie międzynarodowym uczestniczyła we w szel
kich dążeniach zmierzających do ugruntowania św iatow ego po
koju.
Znaczne zaostrzenie sytuacji tak międzynarodowej jak i wewnętrznej przyniosło powstanie i polityka III Rzeszy A dol
fa Hitlera. Wewnątrz państwa nastąpiło ogromne zaostrzenie stosunków z mniejszością niemiecką, a w obrębie partii czeskich podział na obrońców demokracji i zwolenników faszyzmu.
W polityce zewnętrznej faszyzm dążył do osamotnienia C zecho
słowacji, wywierając coraz większy, bezpośredni nacisk. Autor kreśli następnie dokładnie wypadki dramatycznego roku 1938, gdy dyplomacja zachodnia chciała kosztem całości Czechosło
wacji ratować zagrożony pokój światowy. Naród czeski był gotów bronić swego zagrożonego państwa. Wyrazem tego była powszechna mobilizacja w maju a następnie we wrześniu 1938.
Jednak poza plecami Czech, za kulisami, snuto międzynarodo
wą intrygę, która doprowadziła do układów monachijskich.
Państwa zachodnie, Francja i Anglia, nie zaprosiwszy Czecho
słowacji ani Związkn Radzieckiego, który niedwuznacznie da-
( 147715
- io - 11
wał wyraz, że spełni wobec Czechosłowacji swe sojusznicze zo
bowiązania, ugięły się przed żądaniami Hitlera i oderwały od Czech znaczną część ich terytorium państwowego. Zaspokojo
ne też zostały ów czesne żądania Polski i Wągier.
W kilka m iesięcy później Czechy stały się ofiarą najazdu niemieckiego. ,,Niemiecki napad na Czechosłowację w dniu 14 marca" — stwierdza w końcowych zdaniach Autor — ,.roz
pętał drugą wojnę światową".
Zdanie to w yw ołać oczywiście musi zastrzeżenia ze strony polskiego czytelnika, który uważa zgodnie z prawdą historycz
ną, że dopiero napad Niemiec na Polskę i jej zbrojny opór dał początek wojnie, która skończyła się klęską faszyzmów. Rów
nież pewne zastrzeżenia polskiego czytelnika budzić mUszą po
glądy Autora na Śląsk, który określany jest przez niego, zgod
nie z zapatrywaniami niemieckich pisarzy, jako kraj bardzo mocno zniemczony, z którego niemczyzna rozchodzi się m. m.
na kraje czeskie. Popełniając niewątpliwy błąd w przecenianiu niemczyzny śląskiej (Prof. Odlożilik mówi o całości, nie o po
szczególnych częściach czy warstwach ludności) Autor równo
cześnie za słabo podkreślił w swej pracy rolę, jaką w życiu cze
skiego narodu, jeszcze przed klęską pod Białą Górą, odegrał żyw ioł niemiecki, czy to na dworze książąt i krółów, czy w miastach. Pominięcie tego faktu nie pozwoliło autorowi m. i.
należycie wyjaśnić narodowego, antyniem ieckiego charakteru husytyzmu.
W tak zwięzłym zarysie, jakim jest książka Prof. Dr O. Od- lożilika, Autor mógł oczywiście tylko dotknąć spraw najważ
niejszych. Mimo to jednak może za mało zwrócił uwagi na sto
sunki polsko-czeskie. Wydaje się, że jest to jeszcze ciągle dziedzina, wymagająca pracy tak polskich jak i czeskich histo
ryków.
W listopadzie, 1947 r.
U w a g a : Zezwala się na p rz e d r u k lub dow olne w y k o rzy stan ie k om u
n ik a t ó w dla celów p r a s o w y c h z podaniem źródła.
D ru k arn ia Nr 7 pod Z arząd em Pań stw o w y m w K ato w ic ach Nr 1817 R 54059
