Badanie świadomości studentów odnośnie środowiskowych i zawodowych czynników ryzyka wystąpienia choroby nowotworowej oraz metod prewencji

(1)

M ^q

BADANIE ŚWIADOMOŚCI STUDENTÓW ODNOŚNIE ŚRODOWISKOWYCH I ZAWODOWYCH CZYNNIKÓW RYZYKA WYSTĄPIENIA CHOROBY NOWOTWOROWEJ ORAZ METOD PREWENCJI

STUDY ON STUDENTS’ AWARENESS CONCERNING ENVIRONMENTAL AND OCCUPATIONAL HAZARDOUS AGENTS OF CANCER RISK AND PREVENTION METHODS

Antonina Cebulska-W asilewska 1<2, Renata M ajew ska2, Zbigniew D rąg3

1 Z a kta d Biologii Radiacyjnej i Środowiskowej, Instytut F izyki Jądrowej PAN, Kraków. Kierownik Zakładu: Prof, dr hab. A. Cebulska- Wasilewska

2 Katedra Epidemiologii i M edycyny Zapobiegawczej UJ CM, Kraków. Kierownik Katedry: Prof. dr hab. B. Tobiasz-Adamczyk 3 Instytut Socjologii UJ, Kraków. Kierownik Instytutu: Prof. dr hab. M. Kucia

Streszczenie

Cel: Celem niniejszych b ad a ń przeprow adzonych w śród polskich studentów, była ocena stopnia ich świado

mości odnośnie ryzyka zdrowia związanego ze środowi

skowymi lub zawodowymi ekspozycjami oraz możliwości i m etod profilaktyki. Przedm iotem zainteresowania były także źródła wiedzy badanej grupy.

Metody: B adania z wykorzystaniem kwestionariusza przeprow adzono wśród 1080 polskich studentów, którzy ze względu n a profil studiów zetknęli się z problem atyką zagrożeń lub będą w swojej przyszłej pracy narażeni na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia.

Wyniki: Studenci w większości (ok. 77%) ocenili swoją wiedzę n a tem at środowiskowych i zawodowych czynni

ków zagrożenia chorobam i nowotworowymi oraz metod zmniejszania ryzyka jako ograniczoną, bądź jej brak.

U czestnictw o w zajęciach obejm ujących zagadnienia BH P lub też wymagających ich znajomości nie różnico

wało poziom u świadomości respondentów w tej kwestii.

N a pytanie odnośnie oceny zagrożeń związanych z kon

kretnym i czynnikami, które m ogą być kancerogenne od

powiedzi udzieliło 901 studentów (84%). Prawie 2% stu

dentów nie wskazało żadnego z dziesięciu czynników z podanych przykładowo zagrożeń zwiększających ryzyko choroby nowotworowej. Około 34% respondentów w ska

zało n a wszystkie wymienione w kwestionariuszu czynni

ki, 39% wskazało 8-9 czynników, 5-7 czynników - 13,2%

badanych, a 9% wskazało na 1-4 czynników. Prawie wszy

scy z odpowiadających n a to pytanie są świadomi kance

rogennego działania promieniowania, azbestu, palenia papierosów (93,2-93,8%), ja k i benzenu, benzeno[?]pirenu, pestycydów (79,2-83,6%). Nieznacznie mniejsza gru

pa przekonana była o szkodliwym działaniu wielopier

ścieniowych węglowodorów aromatycznych - 75,4%, me

tali ciężkich (73,9%), pól elektromagnetycznych - 64,8%

(jedynego z dziesięciu kategorii niższej niż 1) oraz infekcji (60,8%). Tylko 48% respondentów wymieniło sposoby zmniejszania ryzyka wystąpienia nowotworów. Medyczny i inżynieryjno-techniczny profil uczelni oraz uczestnictwo w zajęciach wymagających znajomości przepisów bhp, istotnie zmniejszyło odsetek respondentów, którzy nie wskazali ja k zmniejszyć ryzyko.

Nadesłano: 06.11.2009

Zatwierdzono do druku: 19.06.2010

(2)

Wnioski: U zyskane wyniki pokazują, że tylko 39% stu

dentów oceniła prawidłowo rakotwórcze właściwości p o danych przykładów, zatem większość studentów nie jest świadoma występowania substancji wywołujących now o

twory w środowisku. Poziom wiedzy z tego zakresu jest zdecydowanie ograniczony oraz większość z responden

tów nie zna sposobów zmniejszenia, bądź eliminowania ryzyka. Rezultaty badań w skazują n a silną potrzebę ulep

szenia programów nauczania i rozwoju bardziej efektyw

nych strategii podnoszenia poziom u wiedzy społeczeń

stwa n a tem at potencjalnych zagrożeń, a przede wszyst

kim możliwości obniżania związanego z nimi ryzyka.

Słowa kluczowe: świadomość zdrowotna, ryzyko n o  wotworu, prewencja, studenci

Abstract

Background. The aim o f our study was to assess the le

vel of awareness and knowledge on environm ental and occupational risk o f cancer and its prevention am ong Po

lish students. We were interested also in their sources of knowledge.

Methods. Survey, using the questionnaire, was conduc

ted am ong 1080 respondents, who are or probably will be in their future work, exposed to harm ful agents, due to study profile.

Results. Students rated their knowledge on environ

m ental and occupational cancer agents and cancer pre

vention mostly as limited (over 77%). Participation in

“Safety Work and Environm ent” courses did not differen

tiate their level o f cancer risk awareness. 901 students (84%) responded to question about specific substances, which may cause cancer. A lm ost 2% o f students indicated none from 10 given agents as carcinogenic. A bout 34% of respondents pointed all given agents, 39% pointed on 8-9 of them, 5-7 agents 13.2% o f surveyed and 9% o f them indicated on 1-4 agents. Students were aware of carcino

genic features o f radiation, asbestos, cigarettes smoking (93.2-93.8%), benzene, benzo[?]pirene and pesticides (79,2 -83,6%). Less of them declared carcinogenic featu

res o f PAHs (75.4%), heavy metals (73.9%), electrom a

gnetic field (64.8%) and infections (60.8%). Only 48% of respondents specified possible lowering o f the cancer by risk intervention practices. Medical and engineering pro file, as well as attendance in courses covering the issues of health safety at w ork or environm ent (SWE) significantly decreased percentage of respondents who didn’t specified any procedure (but it was still high: 48-62%).

Conclusion. O ur results dem onstrate th at m ost stu

dents, only to some extent, are aware o f the m ost well know n cancer-causing substances occurrence. T heir knowledge is mostly limited and they do not know pre

vention procedures and ways to lower or eliminate the risk. Therefore the m odernization o f educational pro grams and development o f more efficient com munication strategies in th at issues are emerging.

Key words: students’ awareness, cancer risk, prevention knowledge

W stęp

B adania epidem iologiczne, dotyczące w skaźni

ków w ystępow ania w ostatnich latach chorób zawo

dow ych w k rajach E u ro p y Z achodniej i w Polsce, pokazały w yraźnie, iż zapadalność n a now otw ory oraz udział zawodowej choroby now otw orow ej m a tendencję w zrostow ą [1-3]. W iększość populacji jest obecnie n a ra ż o n a n a działanie różnorodnych śro d o w iskow ych i zaw odow ych su b stan cji ra k o tw ó r

czych. Wiele publikacji w skazuje tak że n a wyższe w skaźniki zachorow ania n a ra k a w kra jac h u p rze

m ysłow ionych, w p o ró w n an iu z tym i o niższym p o ziom ie ekspozycji n a chem iczne i fizyczne źródła ry zyka zdrow ia [4-7]. Tym czasem , b a d a n ia pro w a

dzone w Z achodniej E uropie pokazały, że większość populacji nie jest św iadom a źródeł ryzyka [5]. P o nieważ wiele ekspozycji je st m ożliw ych do u n ik n ię

cia odpow iednia edu k acja i pro m o cja zdrow ia p o łą czona z naukow o w ypracow anym i działaniam i p ro w adzącym i do zm niejszenia ryzyka sprawiłoby, że prew encja ch o ro b y now otw orow ej m ogłaby być znacznie skuteczniejsza. W stępne niepokojące re

zultaty tych b a d a ń skłoniły nas do głębszego p rzyj

rzenia się problem ow i ryzyka choroby now otw oro

wej i św iadom ości studentów , k tó rzy ze w zględu n a

profil studiów p raw dopodobnie są obecnie i b ęd ą w swojej przyszłej pracy n arażeni n a działanie czyn

ników rakotw órczych.

S k u tec zn a p rew encja n o w o tw o ro w a w y m aga g ru n to w n y ch zm ian w głęboko zakorzen io n y ch ludzkich przyzw yczajeniach, w p rak ty k a c h działa

n ia zarów no dużych k o rporacji i zakładów pracy, ja k i w działaniach m ałych firm rodzinnych. K ażd a strategia dotycząca prewencji rak a, aby być skutecz

ną, m usi inform ow ać ludzi, co m ogą zrobić aby zmniejszyć swoje narażenie n a czynniki kancerogen

ne. W łaściwe podejście do prewencji chorób now o

tw orow ych pow inna uw zględniać w szystkie n a u k o we źró d ła wiedzy o chorobie i jednocześnie m usi być o d p o w ied n io ad re so w an e do sp o łeczeń stw a, uw zględniając szczególną ochronę najbardziej p o datnych jego członków [4, 5]. S kuteczna och ro n a p rzed cho ro b am i now otw orow ym i w ym aga zatem m .in. dobrego i przejrzystego program u n au czania dotyczącego zaw odow ego i środow iskow ego zagro

żenia zdrow ia, a tak że istnienia środków prewencji m ożliw ych do zastosow ania zarów no indyw idualnie ja k i n a poziom ie populacji.

Celem b a d a ń prow adzonych w ram ach p rogram u U nii Europejskiej E uroW orkSafe „E u ro p ean se-

(3)

m an tic p o rta l on w orkplace safety”, była ocena p o ziom u św iadom ości społeczeństw odnośnie śro d o wiskow ych i zaw odow ych zagrożeń zdrow ia, ze szczególnym naciskiem n a ryzyko w ystąpienia p ro cesu now otw orow ego oraz wiedzy o m eto d ach p re wencji i profilaktyki. Celem niniejszych b a d a ń p ro w adzonych w ram ach pro g ram u E urow orksafe było dokonanie tej oceny w odniesieniu do m łodzieży akadem ickiej, k tó ra z racji obieranego k ieru n k u studiów pow inna być istotnie zainteresow ana b a d a n ą problem atyką. Z powyższego w zględu g ru p a b a d a n a obejm ow ała studentów głównie z kierunków przyrodniczych, m edycznych, oraz technicznych.

G ru p a ta z jednej strony w m om encie rozpoczęcia pracy najpraw dopodobniej zetknie się z zagrożenia

m i zawodowym i, a z drugiej strony m oże być o d p o w iedzialna za ochronę zdrow ia innych osób w m iej

scu pracy. D o d atkow ym celem b a d a ń było określe

nie ja k deklarow any poziom wiedzy zależy od p ro fi

lu studiów oraz od uczestnictw a w zajęciach w ym a

gających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia BHP.

M ateriały i metody

B ad an ia n a d św iadom ością zaw odowego ryzyka w ystąpienia choroby now otw orow ej zostały p rze

prow adzone w grupie 1080 studentów (68% kobiet, 32% mężczyzn) z sześciu m iast (W arszawa, Łódź, K raków , K atow ice, R zeszów i Kielce). Instytucje akadem ickie, w y b ran o do b a d a ń n a bazie założe

nia, iż p ro g ram n au czan ia pow inien zawierać zaję

cia, czy też szkolenia zw iązane lub dotyczące ryzyka zdrow otnego. Z godnie z kierunkiem studiów, g ru p a b adanych studentów zo stała p odzielona n a pięć k a teg o rii: stu d ia m edyczne 27,3% , p rz y ro d n icze 34,4% , rolnicze 8,1% , tech n ic zn o -in ży n iery jn e 21,3% i hum anistyczne (socjologiczne) 9%.

K w estionariusz zastosow any w b a d an iach zawie

rał 25 p y tań , zarów no zam kniętych ja k również otw artych. P y tan ia zam knięte dotyczyły sam ooceny zagrożeń i w iedzy n a tem at środow iskow ych i zawo

dow ych czynników ryzyka zdrow ia generalnie oraz w szczególności ryzyka ch o ro b y now otw orow ej w środow isku i m iejscu pracy oraz źródeł wiedzy i dostępności inform acji n a b ad an y tem at. P y tan ia sp raw d zające s ta n w iedzy o d n o śn ie p ro c e d u r ochronnych, zachow ań m ogących zmniejszyć ryzy

ko szkodliwego w pływ u czynników rakotw órczych n a organizm człow ieka czy też znanych p o rta li in ternetow ych zaw ierajęcych inform acje dotyczące zagrożeń w m iejscu pracy cho ro b am i now otw oro

w ym i były p y ta n ia m i o tw a rty m i U czestn ictw o w b a d a n iu było d o brow olne. K w estionariusze, w k tó ry ch udzielono poniżej 10% odpow iedzi (3 przy p ad k i) zostały wykluczone. Różnice m iędzy gru p am i b a d a n o testem x2. W niniejszym o p ra c o

w aniu przedstaw iono rezultaty b a d a ń dotyczące py

ta ń odnośnie św iadom ości zagrożeń zdrow ia c h o ro bam i now otw orow ym i. A nalizę rezultatów prow a

dzono przy pom ocy program u SPSS.

W yniki

Jak w ynika z rezultatów przedstaw ionych w ta beli I, p o n a d 75%, stu d en tó w oceniło swoją wiedzę zarów no n a tem at czynników prow adzących do w y

stąpienia choroby now otw orow ej, ja k zawodowej choroby now otw orow ej i n a tem at p ro filak ty k i w tej dziedzinie ja k o o g ran iczo n ą lub żad n ą. P o n a d to 10-20% m iało tru d n o ści w ocenie swojej w ie

dzy. B rak jakiekolw iek w iedzy o czynnikach ra k o tw órczych deklaruje p o n a d 10% stu d en tó w z kie

runków rolniczych, w p o ró w n an iu z 2-4% w p o z o stałych g rupach. Z nacznie więcej stu d en tó w p rzy znaje się do całkow itej niew iedzy n a tem at przyczyn now otw orów w m iejscu pracy - 12,2% a praw ie 19% nie p o tra fi ocenić swojej w iedzy w tym te m a cie. W odpow iedziach w ystępuje isto tn e zróżnico

w anie ze w zględu n a profil studiów. C o 4 student z kierunków rolniczych i hum anistycznych stw ier

dził, iż nie p o sia d a żadnej w iedzy z tego tem atu . Co więcej, najw iększy odsetek osób z k ierunków ro ln i

czych (14%) i hum anistycznych (13,4%) w sto su n k u do p ozostałych kierunków studiów (3-8% ), p rzy znaje się do b ra k u w iedzy o m eto d ach zm niejszenia ryzyka w ystąpienia ch o ró b now otw orow ych. N a jle piej p reze n tu ją się tu taj studenci kierunków m e

dycznych gdzie b ra k w iedzy zadeklarow ało jedynie 3,1% i przyrodniczych (3,5%), respondentów , n a to m iast pełna w iedzę odpow iednio 17,3% oraz 12,3%

osób.

W tabeli I tak że jest przedstaw ione uczestnictw o w zajęciach w ym agających znajom ości lub obejm u

jących zagadnienia B H P w zależności od profilu studiów. Z aobserw ow ano, że niski odsetek stu d en tów kierunków rolniczych, zaledwie dwie trzecie, de

klarow ał udział w tak ich zajęciach, nie w sp o m in a

ją c grupy 34,1% (studentów socjologii jak o p rzed staw icieli szczególnych k ieru n k ó w h u m a n isty cz

nych, bo zajm ujących się m iędzy innym i skutkam i czynników wpływ ających n a człowieka. N ajczęstsze (93,8%) uczestnictw o w zajęciach w ym agających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P de

k la ru ją studenci kierunków inżynieryjno-technicz

nych. B iorąc p o d uw agę zróżnicow anie ze w zględu n a deklarow ane uczestnictw o w zajęciach w ym aga

jących znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P nie w pływ ało ono statystycznie istotnie na zróżnicow anie deklarow anych p oziom ach wiedzy o czynnikach rakotw órczych, i m eto d ach zm niejsze

nia zagrożenia ch o ro b ą now otw orow ą oraz wiedzy n a tem at zaw odowego zagrożenia ch o ro b ą now o

tw orow ą (tabela II).

(4)

Tabela I. O cena w iedzy o czynnikach rakotw órczych i m eto d ach p rofilaktyki oraz ich uczestnictw o w zaję

ciach obejm ujących zagadnienia B H P w śród studentów różnych kierunków studiów

T a b le I. S tu d en ts’ self-estim ation o f the level o f th e ir know ledge ab o u t the carcinogenic agents risk and its’ prevention associated w ith environm ental o r o ccupational exposures. Percentage o f students p articip atin g in “ Safety W ork an d E n v iro n m en t” courses (stratification according to the type of university)

Profil studiów

Deklarowany poziom wiedzy Razem _P

M P R I H

W iedza o czynnikach rakotwórczych

N 294 366 86 229 97 1072

Pełna [%] 18,0 8,5 10,5 16,2 5,2 12,6 <0,001

Ograniczona [%] 72,4 73,2 67,4 73,8 83,5 73,6 ns

Ż adna [%] 1,7 4,1 10,5 2,6 2,1 3,5 0,002

Trudno powiedzieć [%] 7,8 14,2 11,64 7,4 9,3 10,4 0,036

W iedza o zawodowym zagrożeniu występowaniem chorób nowotworowych

N 293 364 87 229 97 1070

Pełna 8,5 2,7 8,0 9,2 1,0 6,0 0,001

Ograniczona 69,6 64,8 41,4 62,9 54,6 62,9 <0,001

Ż adna [%] 3,8 12,9 25,3 11,4 25,8 12,2 <0,001

Trudno powiedzieć [%] 18,1 19,5 25,3 16,6 18,6 18,9 ns

Wiedza o m etodach zmniejszenia ryzyka wystąpienia nowotworów N

Pełna [%]

Ograniczona [%]

Ż adna [%]

Trudno powiedzieć [%]

294 17,3 70,1 3,1 9,5

364 6,0 72,8 8,5 12,6

86 9,3 62,8 14.0 14.0

228 12.3 71,9

3,5 12.3

97 2,1 76.3 13.4

8,2

1069 10.4 71.4

6,8 11.4

<0,001 ns

N 275 352 87 226 91 1031

Udział w zajęciach obejmujących zagadnienia BHP [%]

67,3 87,2 65,5 93,8 34,1 76,8 <0,001

M - medyczne, P - przyrodnicze, R - rolnicze,

I - inżynieryjno-techniczne, H - hum anistyczno-społeczne, p - poziom istotności, ns - wynik nieistotny

M - medical, P - environmental, R - agriculture, I - technology & engineering, H - socio-humanistic, N - num ber of responses, p - significance, ns - n o t significant

W ram ach prow adzonego b a d a n ia studenci mieli za zadanie w skazać, k tó re z dziesięciu podanych przykładow ych zagrożeń zdrow ia m o g ą w ich opinii zw iększać ryzyko w ystąpienia choroby now otw oro

wej. O dpow iedzi n a to pytanie udzieliło 901 resp o n d entów (84%) (tabela III). Studenci uczelni rolni

czych w p o n a d 56% nie udzielili odpow iedzi, m e

dycznych w 21,8%, inżynieryjnych w 12,7%, przy rodniczych - 8,4%, hum anistycznych tylko w 3,1% - zró żn ico w an ie to je s t isto tn e staty sty czn ie (p < 0,05). Tabela III pokazuje zróżnicow anie w sk a

zyw ania n a kancerogenność poszczególnych czynni

ków, w zależności od liczby czynników w skazanych przez respondentów . Praw ie 2% stu d e n tó w nie w skazało żadnego z czynników z podanych p rzy k ła

dow ych zagrożeń zw iększających ryzyko choroby nowotworowej P o d an a do oceny lista czynników, zaw ierała, w edług ra p o rtu IA R C [15], 9 grup o k re

ślonych ja k o czynniki rakotw órcze kategorii 1, oraz je d n a g ru p a kategorii 2 lub 3. O koło 34% resp o n

dentów w skazało n a w szystkie w ym ienione w kw e

stionariuszu czynniki, 39% w skazało 8-9 czynni

ków, 5 -7 czynników - 13,2% badanych, a 9% w sk a

zało n a 1-4 czynników.

(5)

Tabela II

T a b le II

Deklarowany poziom wiedzy

Zajęcia obejmujące zagadnienia BHP:

wykłady, ćwiczenia, warsztaty, laboratoria

tak nie _p

Wiedza o czynnikach rakotwórczych

N 788 238

Pełna [%] 13,1 9,2 ns

Ograniczona [%] 73,5 75,6 ns

Żadna [%] 3,7 2,5 ns

Trudno powiedzieć [%] 9,8 12,6 ns

W iedza o zawodowym zagrożeniu choroba nowotworową

N 788 238

Pełna [%] 6,9 3,8 ns

Ż adna [%] 11,7 14,3 ns

W iedza na tem at zmniejszenia ryzyka wystąpienia nowotworu

N 786 238

Pełna [%] 10,7 8,4 ns

Ż adna [%] 6,7 6,7 ns

p - poziom istotności; ns - w ynik nieistotny p - significance, ns - n o t significant

. O cena wiedzy o czynnikach rakotw órczych oraz m eto d ach profilaktyki w śród studentów b io rą cych i nie biorących udziału w zajęciach w ym agających znajom ości lub obejm ujących zagadnie

nia B H P

. S tu d en ts’ self-estim ation o f the level o f know ledge ab o u t the carcinogenic agents risk an d its’ p re

ven tio n associated w ith environm ental o r o ccupational exposures stratified according to the p a r

ticip atio n in ‘Safety W ork an d E n v iro n m en t” courses

W śród tych, którzy zaznaczyli tylko jeden z nich, w równym stopniu w skazywane było prom ieniow a

nie, azbest i palenie papierosów, czynniki te dom ino

wały także przy większej liczbie czynników - przy w ym ienieniu 5 z nich były raportow ane w p o n ad 90%. Pozostałe czynniki takie ja k benzen, benzo[a]piren są raportow ane w śród 3 czynników przez 20% respondentów , a w śród 7 czynników w p o n ad 70%. W W A w p o n ad 50% pojaw ia się w śród 7 czyn

ników, podobnie ja k m etale ciężkie. Pestycydy są ra portow ane przez p o n a d 50% respondentów w skazu

jących powyżej 4 zaznaczonych czynników. Infekcje, w śród czynników o uznanym działaniu kancerogen

nym, były najrzadziej wskazywane, w śród 40% stu dentów w skazujących 6-7 czynników i 53% w skazu

jących na 8-9 czynników. N ato m iast n a pola elektro

m agnetyczne (PEM ), które w podanych przykładach jak o jedyne nie należą do kategorii 1 (tzn. uznanych w świetle danych epidemiologicznych IA R C jak o ra

kotw órcze, tylko są czynnikiem podejrzew anym o praw dopodobne zwiększenie ryzyka działania k a n cerogennego), n a P E M w skazało 30% studentów, którzy wymienili 6 -7 czynników i po n ad 60% studen

tów, którzy w ybrali 8-9 czynników.

Prawie wszyscy udzielający odpowiedzi n a to py

tanie (tabela IV) są świadom i kancerogennego dzia

łania prom ieniow ania, azbestu, palenia papierosów (93,2-93,8% ), benzenu, benzo[a]pirenu, pestycydów (79,2-83,6% ). M niejsza g ru p a p rz e k o n a n a była o szkodliwym działaniu wielopierścieniowych węglo

w odorów arom atycznych (WWA) - 75,4%, m etali ciężkich (73,9%), pola elektrom agnetycznego (PEM ) - 64,8% i infekcji (60,8%). Istotne zróżnicowanie w y

stępuje przy porów naniu kierunków hum anistycz

nych z pozostałym i kierunkam i w p rzypadku benze

nu, benzo[a]pirenu, WWA, m etali ciężkich i infekcji - studenci kierunków hum anistycznych statystycznie istotnie rzadziej w skazują n a kancerogenne działanie

(6)

Tabela III. C zęstość uznaw ania poszczególnych czynników za rakotw órcze, w grupie 901 osób (83,7% b a d a  nych), k tó re udzieliły odpow iedzi n a to pytanie, wg ilości w skazyw anych czynników

T a b le III. Percentage o f answers concerning p artic u la r agents as carcinogenic in the group o f 901 resp o n  dents (83,7% o f w hole group), w ho responded th a t question, stratified according to the num ber o f indicated agents

Ilość wskazanych czynników

Klasyfikacja szkodli

wości wg IARC [15] 0 1 2 3 4 5 6 7 8-9 10

N 15 13 27 15 53 21 39 60 353 305

[%] 1,7 1,4 3,0 1,7 5,9 2,3 4,3 6,6 39,2 33,8

Benzen [%] 1 - - 3,7 13,3 24,5 23,8 53,8 70,0 92,1 100

Benzo[a]piren [%] 1 - - 7,4 6,7 20,8 47,6 41,0 85,0 96,6 100

Promieniowanie [%] 1-2 - 30,8 59,3 66,7 83,0 90,5 100,0 100,0 98,6 100

Azbest [%] 1 - 30,8 63,0 80,0 88,7 95,2 89,7 88,3 98,3 100

PEM [%] 2-3 - - 11,1 6,7 7,2 4,8 28,2 35,0 67,4 100

WWA [%] 1-2 - - 3,7 13,3 20,8 9,5 41,0 53,3 87,8 100

Papierosy [%] 1 - 38,5 44,4 93,3 86,8 90,5 92,3 98,3 98,9 100

Pestycydy [%] 1-3 - - 7,4 6,7 43,4 57,1 64,1 80,0 95,5 100

M etale ciężkie [%] 1-3 - - - - 15,1 47,6 48,7 50,0 83,3 100

Infekcje [%] 1-3 - - - 13,3 9,4 33,3 41,0 40,0 53,5 100

K lasyfikacja szkodliwości w zależności od konkretnego czynni

ka, należącego do danej kategorii ogólnej wg IA RC: 1 - czynni

ki kancerogenne dla ludzi, 2 - czynniki praw dopodobnie kance

rogenne dla ludzi, 3 - czynniki nie zaklasyfikowane jako kance

rogenne [15]

H azardous factors and substances clasification of carcinogenity according to IARC: 1- carcinogenic to hum ans, 2 - probably car

cinogenic to hum ans, 3 - unclassifiable as to carcinogenicity in hum ans [15]

Tabela IV . C zęstość uznaw ania poszczególnych czynników za rakotw órcze stratyfikując wg profilu studiów T a b le IV . Percentage o f answers concerning p artic u la r agents as carcinogenic stratified according to the

type o f university

Ilość wskazanych czynników

Klasyfikacja szkodli

wości wg IARC [15]

Profil studiów

Razem _p

M P R I H

N 230 339 38 200 94 901

Benzen[%] 1 83,9 78,2 89,5 84 57,4 79,2 <0,001

Benzo[a]piren [%] 1 82,6 82,3 86,8 86,5 66 81,8 0,001

Promieniowanie [%] 1-2 93,9 92,9 97,4 95,0 92,6 93,8 ns

Azbest [%] 1 93,0 91,2 97,4 94,5 96,8 93,2 ns

PEM [%] 2-3 66,5 65,9 63,2 66,0 56,4 64,8 ns

WWA [%] 1-2 77,4 75,2 76,3 87,0 45,7 75,4 <0,001

Papierosy [%] 1 97,4 92 97,4 93,0 91,5 93,8 ns

Pestycydy [%] 1-3 86,5 84,4 76,3 83,0 77,7 83,6 ns

M etale ciężkie [%] 1-3 81,3 72,3 86,8 74,5 55,3 73,9 <0,001

Infekcje [%] 1-3 68,3 59,3 55,3 61,5 48,9 60,8 0,019

K lasyfikacja szkodliwości w zależności od konkretnego czynni

rogenne [15], M - medyczne, P - przyrodnicze, R - rolnicze, I - inżynieryjno-techniczne, H - humanistyczno-społeczne, p - poziom istotności; ns - wynik nieistotny

H azardous factors and substances clasification of carcinogenity according to IARC: 1 - carcinogenic to hum ans, 2 - probably carcinogenic to hum ans, 3 - unclassifiable as to carcinogenicity in hum ans [15], M - medical, P - environmental, A - agriculture, T - technology & engineering, H - socio-humanistic, N - num ber of responses,

p - significance, ns - n o t significant

(7)

ww. czynników. Biorąc p o d uwagę zróżnicowanie jedynie pom iędzy profilam i studiów m ającym i p o tencjalny k o n ta k t z su b stan cjam i zagrażającym i zdrow iu podczas zajęć, warsztatów, laboratoriów , czy też p rak ty k istotne zróżnicowanie w ystępuje jedynie w p rzypadku W W A i m etali ciężkich. W W A zostały uznaw ane za kancerogenne w największym odsetku przez kierunki inżynieryjne (87%), rzadziej przez przyrodnicze, medyczne i rolnicze (75-77% ). N a to m iast m etale ciężkie były w skazyw ane jak o kancero

genne znam iennie częściej przez kierunki rolnicze (86,8%) i medyczne (81,3%) rzadziej przez inżynieryj

ne (74,5%) i przyrodnicze (72,3%). Ci studenci, k tó rzy deklarowali udział w zajęciach w ym agających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P (ta bela V), istotnie częściej wskazywali w ym ienione w y

żej czynniki (poza azbestem i P E M ) jak o rakotw ór

cze. P onad połow a studentów (było 517 odpowiedzi - wykres 1) nie p o d ała konkretnych działań profilak

tycznych. W śród m etod profilaktycznych (których znajom ość deklarow ało mniej niż 50% responden

tów) najczęściej wym ieniany był zdrowy tryb życia (zdrowa żywność, dieta, aktyw ność fizyczna, niepale- nie papierosów ) - 63%, przestrzeganie przepisów B H P - 58%, ograniczenie k o n tak tu z substancjam i szkodliwymi - 43%, oraz ogólnie „profilaktyka” n o w otw orów - 16%. Uczestnictw o w zajęciach w ym a

gających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P (wykres 2) istotnie różnicowało odsetek respon

dentów, którzy nie odpowiedzieli ja k m ożna obniżyć ryzyko. O dsetek braków odpowiedzi u obu grup był wysoki (62 versus 48%). Profil uczelni (wykres 3) ta k że istotnie statystycznie różnicował odsetek osób, które odpow iedziały na pytanie n a tem at sposobów zm niejszenia ryzyka w ystąpienia choroby now otw o

rowej. O dpowiedzi nie udzieliło dwie trzecie studen

tów z kierunków rolniczych oraz p o n ad połow a z kie

runków przyrodniczych i hum anistycznych. W n aj

w iększym o d setk u odpow iedzi udzielili studenci z kierunków medycznych oraz inżynieryjnych - ok.

55%. Biorąc p o d uwagę sposoby zm niejszania ryzyka w ystąpienia choroby nowotworowej wszyscy studen

ci kierunków o profilu medycznym i dwie trzecie re

spondentów z kierunków hum anistycznych i rolni

czych wymienili zdrowy tryb życia, a n a przestrzega

nie przepisów B H P najczęściej wskazywali studenci kierunków techniczno-inżynieryjnych (84%) oraz przyrodniczych - p o n a d 76%. Studenci uczestniczący w zajęciach B H P p o n ad trzykrotnie częściej w skazy

wali n a przestrzeganie przepisów BHP, częściej też było w ym ieniane przez nich ograniczenie k o n tak tu z substancjam i szkodliwymi i ochrona środowiska.

N a profilaktykę nowotworów, tj. b ad an ia kontrolne i szczepienia najczęściej w skazywali studenci kierun

ków hum anistycznych i medycznych, podczas gdy ograniczenie k o n tak tu z substancjam i szkodliwymi była w podobnym stopniu w skazyw ana przez wszyst

kie profile studiów.

Tabela V . C zęstość uznaw ania poszczególnych czynników za rakotw órcze w zależności od uczestnictw a w zajęciach w ym agających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P

T a b le V . D ifference betw een percentage o f students concerning p artic u la r agents as carcinogenic according to the p articip atio n in “ Safety W ork a n d E n v iro n m en t” courses

K lasa IA RC [15] Miał zajęcia BHP Nie miał zajęć BHP Razem _p

N 669 190 859

Benzen [%] 1 82,5 70,0 79,7 <0,001

Benzo[a]piren [%] 1 85,1 72,1 82,2 <0,001

Promieniowanie [%] 1-2 94,8 90 93,7 0,017

Azbest [%] 1 94 91,1 93,4 Ns

PEM [%] 2-3 66,5 60,5 65,2 Ns

WWA [%] 1-2 79,8 61,6 76,5 <0,001

Papierosy [%] 1 94,8 90,5 93,8 0,032

Pestycydy [%] 1-3 84,9 77,9 83,4 0,022

M etale ciężkie [%] 1-3 76,2 64,2 73,6 0,001

Infekcje [%] 1-3 63,2 55,8 61,6 0,063

p - poziom istotności; ns - w ynik nieistotny

Klasyfikacja szkodliwości w zależności od konkretnego czynni

rogenne [15]

p - significance, ns - n o t significant

H azardous factors and substances clasification of carcinogenity according to IARC: 1 - carcinogenic to hum ans, 2 - probably carcinogenic to hum ans, 3 - unclassifiable as to carcinogenicity in hum ans [15]

(8)

0 10 20 30 40 50 60 70 [%]

N - liczba osób, które odpowiedziały n a pytanie (517 z 1077) N - num ber of students, who responded this question (517 from 1077)

Wykres 1. Sposoby i m etody zm niejszenia ryzyka w ystąpienia choroby now otw orow ej wg odpow iedzi badanych

Figure 1. M eth o d s o f cancer risk prevention according to stu d en ts’ responses

N - liczba osób, które odpowiedziały n a pytanie odnośnie sposo- N - num ber of students, who responded question about preven- bów zmniejszania ryzyka now otw oru i zadeklarowała uczestnic- tion m ethods and participation in “Safety Work and Environ- two lub jego b rak w zajęciach obejmujących zagadnienia BHP m ent” courses (506 from 1031)

(506 z 1031)

Wykres 2 . Sposoby i m etody zm niejszenia ryzyka w ystąpienia choroby now otw orow ej stratyfikując wg uczestnictw a w zajęciach obejm ujących tem atykę B H P lub w ym agających jej znajom ości i odpow iedzi b a danych.

Figure 2 . M eth o d s o f cancer risk prevention stratified according to the p articip atio n during studies in

“ Safety W ork an d E n v iro n m en t” courses

(9)

N - liczba osób, które odpowiedziały n a pytanie (517 z 1077)

N - num ber of students, who responded question about prevention m ethods (517 from 1077)

Wykres 3 . Sposoby i m etody zm niejszenia ryzyka w ystąpienia choroby now otw orow ej wg profilu studiów i odpow iedzi badanych.

Figure 3 . M eth o d s o f cancer risk prevention indicated by students stratified according to the type o f u n i

versity an d stu d e n ts’ responses

Tabela V I. O dsetek osób deklarujących w ykłady ja k o źródło w iedzy o czynnikach m ogących pow odow ać chorobę now otw orow ą stratyfikując wg profilu studiów i liczby w spółw ystępujących źródeł T a b le V I. Percentage o f respondents indicated lectures as a source o f know ledge ab o u t carcinogenic agents

an d substances, according to the type o f university

Wykłady Profil studiów

Razem _P

M P R I H

N 67 71 11 47 19 215

wśród tych, którzy wskazali na jedno źródło wiedzy[%] 58,2 47,9 45,5 59,6 31,6 52,1 ns

N 59 99 32 48 27 258

wśród tych, którzy wskazali na dwa źródła wiedzy[%] 78 55,4 40,6 79,2 7,4 58,1 *

N 73 91 25 68 38 295

wśród tych, którzy wskazali na trzy źródła wiedzy[%] 86,3 64,8 32 91,2 28,9 68,8 *

N 57 73 16 47 6 199

wśród tych, którzy wskazali na cztery źródła wiedzy[%] 94,7 80,8 62,5 93,6 50 85,9 *

N 37 31 2 17 1 88

wśród tych, którzy wskazali na więcej niż cztery źródła wiedzy [%] 100 90,3 100 100 100 96,6 ns M - medyczne, P - przyrodnicze, R - rolnicze,

I - inżynieryjno-techniczne, H - hum anistyczno-spoleczne, p - poziom istotności; ns - w ynik nieistotny, * p < 0,05

M - medical, P - environmental, A - agriculture, T - technology & engineering, H - socio-humanistic, N - num ber of responses,

p - significance, ns - n o t significant, * p < 0,05

N ajczęstszym źródłem wiedzy o czynnikach m o gących pow odow ać chorobę now otw orow ą d ek laro w anym przez studentów były w ykłady i zajęcia p ro w adzone n a uczelni (66,9%) (tabela V I), n a pytanie to odpow iedziało 98% studentów . P o n ad połow a re

spondentów , k tó ra p o d a ła tylko 1 źródło wiedzy w skazała n a w ykłady (tabela V II). D w ie trzecie re

spondentów w skazujących 3 źródła wiedzy i w tym również n a w ykłady, w najw iększym odsetk u byli to studenci kierunków inżynieryjnych (p o n ad 90%),

(10)

m edycznych (86%), a w najm niejszym h u m a n i

stycznych (32%) i rolniczych (28,9%). Stratyfikując źró d ła wiedzy p o d w zględem uczestnictw a w zaję

ciach w ym agających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P (tabela V II) stw ierdzono, że isto t

nie częściej były w skazyw ane w ykłady i zajęcia n a uczelni w śród tych k tó rzy w nich uczestniczyli 73%

vs 47%, pozostałe źró d ła w iedzy były w podo b n y m sto p n iu deklarow ane przez badanych, niezależnie od różnic program ow ych.

P o n ad 80% b adanych studentów chciałoby p o głębić swoja wiedzę n a tem at zagrożeń chorobam i now otw orow ym i w m iejscu pracy. Z am ierzają oni pogłębiać swoją w iedzę przez In tern e t (57,6%), w y

kłady i zajęcia prow adzone n a uczelni (49,3%), w y

daw nictw a m edyczne (45,5%), rozm ow y i dyskusje z innym i osobam i(36,3% ), konferencje (22,2%) oraz czasopism a m edyczne (15,6%). Z a pow staniem p o r

ta lu zawierającego inform acje o zagrożeniach n o w otw oram i w m iejscach pracy opow iedziało się 93,3% b adanych studentów .

Tabela V II. O dsetek osób deklarujący wykłady, internet, prasę i TV, rozm ow y i dyskusje z innym i osobam i ja k o źródło wiedzy o czynnikach m ogących pow odow ać chorobę now otw orow ą stratyfikując wg

uczestnictw a w zajęciach w ym agających znajom ości lub obejm ujących zagadnienia B H P T a b le V II. Percentage o f respondents indicated lectures, internet, press an d TV, conversation an d discus

sion w ith others as a sources o f know ledge ab o u t carcinogenic agents an d substances, accor

ding to the p a rticip atio n in “ Safety W ork an d E n v iro n m en t” courses D eklarowane źródło wiedzy

o czynnikach mogących powodować chorobę nowotworową

Razem M iał zajęcia BHP

Nie miał

zajęć BHP ^p

N 1031 792 239

Wykłady [%] 67,0 73,1 46,9 <0,001

Internet [%] 59,7 60,1 58,2 ns

Prasa i TV [%] 53,1 52,1 56,1 ns

Rozmowy i dyskusje [%] 47,3 48,1 44,8 ns

p - poziom istotności; ns - wynik nieistotny p - significance, ns - n o t significant

Om ówienie wyników i wnioski

R ezultaty naszych b a d a ń w skazują n a niski p o ziom św iadom ości i w iedzy studentów n a tem at za

grożenia now otw oram i, zw iązanego z czynnikam i środow iskow ym i i zawodowym i. Jedynie 12,6% stu dentów deklarow ało p ełn ą w iedze n a ten tem at, a 6% p ełn ą wiedze o zaw odow ym zagrożeniu now o

tw oram i. D o ograniczonej w iedzy bąd ź też jej b r a k u przyznało się odpow iednio 77% i 75%. P ełną w iedzę n a tem at prewencji p o d ało tylko 10% b a d a nych. W yniki te są tym bardziej niepokojące, że w iększość b adanych studiow ała n a k ieru n k ach , n a k tó ry c h podczas zajęć m ogą m ieć k o n ta k t z su b stancjam i i czynnikam i zagrażającym i zdrow iu, lub pow inny m ieć w program ie zajęcia zw iązane z p o w yższą tem atyką.

Pom im o że 77% badanych uczestniczyło w zaję

ciach obejm ujących zagadnienia B H P lub też w y

m agających ich znajom ości, nie w płynęło to n a zwiększenie ich poziom u św iadom ości o zagrożeniu now otw oram i w środow isku i m iejscu pracy oraz

m ożliw ościach zm niejszania ryzyka. M oże to być konsekw encją niedostatecznej lub m ało skutecznej edukacji o zagrożeniu cho ro b am i now otw orow ym i podczas zajęć obejm ujących tem aty bezpieczeństw a pracy i p ro ced u r prewencyjnych. Studenci są praw d o p o d o b n ie inform ow ani o szkodliw ych czynni

k ach i substancjach, je d n a k niedostatecznie infor

m uje się ich, k tó re z czynników i substancji zarów no tych środow iskow ych ja k i zaw odow ych m ogą być kancerogenne.

Z astanaw iający je st fak t, iż duży odsetek resp o n dentów nie p o trafił ocenić poziom u swojej wiedzy o zagrożeniu now otw oram i i m ożliw ościach p re wencji, a także zaw odow ym ryzyku ra k a i m ożliw o

ściach jego zm niejszenia. P o n ad 10% stw ierdziło, że tru d n o im określić poziom w iedzy o środow isko

wych i 19% o zaw odow ych zagrożeniach rakiem . N ależy tak że zw rócić uwagę n a fak t, iż pom im o profilu swoich studiów co trzeci stu d en t z k ieru n ków rolniczych i m edycznych nie uczestniczył w za

jęciach obejm ujących zagadnienia B H P (tabela VI).

M oże to świadczyć o niew łaściw ym p o trak to w an iu

(11)

te m a tu bezpieczeństw a i higieny pracy, co m oże mieć konsekw encje nie tylko w czasie studiów, ale tak że w przyszłym m iejscu zatrudnienia.

Z a czynniki kancerogenne najwięcej osób uznało palenie papierosów , azbest i prom ieniow anie. W yda

ję się, że nie je st to w y b ó r o p a rty o g łęboką wiedzę, o czym świadczy fa k t m niejszego o d setk a osób w skazujących n a kancerogenne działanie WWA, pow iązane ze skażeniam i kom unikacyjnym i, oraz z ekspozycją n a dym papierosowy. N isk a je st rów nież św iadom ość o m ożliw ym zagrożeniu ze strony infekcji w irusow ych (m.in. HPV, w irus zapalenia w ątroby ty p u B i C). N a możliwe kancerogenne działanie infekcji w skazało tylko 60% resp o n d en tów.

N ajbardziej niepokojącym je st fa k t, że nasza analiza w skazuje n a ogrom ny b ra k w iedzy n a tem at sposobów zm niejszania bąd ź też elim inow ania ryzy

k a zw iązanego z w ystępow aniem ra k a u p o n a d p o łow y resp o n d en tó w . N a p y ta n ie o sp o so b a c h zm niejszenia ryzyka w ystępow ania now otw oru o d pow iedzi udzieliło jedynie 48% studentów . W n a j

w iększym odsetk u nie wypowiedzieli się n a ten te m at studenci kierunków rolniczych (prawie 70%), a w najm niejszym z uczelni m edycznych i k ie ru n ków inżynieryjno-technicznych, je d n a k n a d al sta n o w iło tylko p o n a d 45%. O soby z uczelni technicz

nych najczęściej w ym ieniały przestrzeganie p rzep i

sów BHP, n ato m iast studenci uczelni medycznych w skazyw ali n a zdrow y tryb życia. N a przestrzeganie przepisów B H P w najm niejszym sto p n iu w skazyw a

li studenci kierunków rolniczych, socjologicznych oraz m edycznych (30-38% ), co sugerow ałoby m ały nacisk kładziony n a ten tem at w czasie zajęć i la b o ratoriów . O soby uczestniczące w zajęciach obejm u

jących tem atykę B H P lub też w ym agających jej zn a jom ości, istotnie częściej w ym ieniały ograniczenie k o n ta k tu i ochronę środow iska i prawie czte ro k ro t

nie częściej przestrzeganie przepisów BHP, jak o sposoby zm niejszania ryzyka w ystąpienia now o

tworów. Jednak naw et w śród osób uczestniczących w zajęciach również prawie połow a (48%) nie udzie

liła odpow iedzi n a to pytanie. R ezultaty te jeszcze m ocniej potw ierdzają, że zajęcia pokryw ające za

gadnienia środowiskowego i zawodowego ryzyka chorób now otw orow ych pow inny być obow iązkow e w jed n o stk a c h akadem ickich (i być m oże nie tylko n a k ie ru n k ac h przyrodniczych, medycznych, rolni

czych i technicznych), co przyczyni się do lepszego zrozum ienia zarów no c h a ra k te ru ryzyka ja k i m e

to d prewencji.

R ezultaty w ielu b a d a ń p o k a zu ją, że w skaźniki zap ad aln o ści n a now otw ory m a ją tre n d w zrostow y (1 -3 ). W praw dzie predyspozycje do n ie k tó ry ch ch o ró b now otw orow ych m oże być dziedziczne, je d n a k n a ryzyko w ystąpienia tej choroby w dużym

sto p n iu m a w pływ styl życia oraz czynniki środow i

skowe. Jest to o tyle istotne, że czynniki te m o g ą być m odyfikow ane. N ależy do nich m .in. palenie p ap ie

rosów i innych w yrobów tytoniow ych, czynniki za

kaźne, prom ieniow anie, chem ikalia przem ysłow e i zanieczyszczenia, n iek tó re lekarstw a oraz żyw ność, dieta, aktyw ność fizyczna. B ad an ia epide

m iologiczne sugerują, 5-krotnie w iększe ryzyko za

p ad aln o ści n a ra k a w p opulacji n arażo n ej n a dzia

łanie szkodliw ych czynników. O strożnie szacując, naw et 1/5 now otw orów w śród pracow ników k o p a l

ni, rolnictw a i przem ysłu zw iązana je st z n a ra ż e niem zaw odow ym [8].

P ro filak ty k a chorób now otw orow ych n a świecie jest jednym z najbardziej niecierpiącym zw łoki w y

zw ań stojących przed naukow cam i i tw órcam i p ro gram ów zdrow ia publicznego [9, 10]. N arodow y P ro g ram Z drow ia n a lata 2007-2015 [11] w y p u n k tow ał zad an ia m ające n a celu zm niejszenie ryzyka w ystąpienia choroby now otw orow ej, w śród których znalazły się edukacja oraz zm niejszenie ekspozycji n a substancje i czynniki kancerogenne. Potrzeba bardziej efektyw nej edukacji z o stała p o tw ierdzona także przez ekspertów Światowej F u n d acji B adań n ad R akiem [12]. R ezultaty naszych b a d a ń w śród studentów pokazały, że w celu p o stęp u profilaktyki środow iskow ych i zaw odow ych nowotworów, dużo jeszcze m usi być zrobione także w tej grupie [13].

O głoszona niedaw no R ezolucja P arla m en tu E u ro pejskiego [14], wzywa do pilnych działań w celu przygotow ania wskaźników, rozw oju zintegrow ane

go m o n ito rin g u , zbierania i ew aluacji istotnych d a nych ja k i w zrostu działań n a p o lu b a d a ń n a u k o wych i edukacji. Intensyfikacja b a d a ń w epidem io

logicznych n a d now otw oram i, pozw oli n a większy w gląd w interakcje pom iędzy źródłam i n arażen ia oraz znanym i zagrożeniam i zdrow otnym i. N a le ż a łoby tak że pom yśleć o stw orzeniu odpow iednich w arunków i rozw oju skutecznych strategii pro zd ro w otnych zachow ań w śród m łodzieży i społeczeń

stw a prow adzących do o b n iżan ia ryzyka u traty zdrow ia w ynikającego z obecnych lub p o ten cjal

nych zagrożeń środowiskowych.

U zyskane rezultaty sygnalizują zatem potrzebę ulepszenia program ów edukacyjnych p o d kątem zw rócenia większej uwagi n a potencjalne źró d ła za

grożeń ja k i n a m etody prewencji. Pow inniśm y za

tem ulepszyć program y n au czania, rozw inąć strate

gie prom ocji zdrow ego stylu życia i rozszerzyć tran sfer inform acji do opinii publicznej. Pow inno to być pow iązane z po p raw ą w iedzy n a tem at n a raże

nia środow iskowego i zawodowego oraz stylu życia, zw iązanego z ryzykiem zdrow otnym , a także ze stw orzeniem odpow iednich w arunków dla aktyw ności p ro zdrow otnej o raz p ro m o cji zachow ań i działań prewencyjnych.

(12)

Piśm iennictwo

1. C horąży M., Szeliga J., Stróżyk M. i wsp.: Am bient air p o llu tan ts in U pper Silesia: P artial chemical com position and bio

logical activity. Environ. H ealth Perspect. 1994, 102 (Suppl.), 6166.

2. R achtan J., Sokołowski A., G eleta M. i wsp.: Zachorowalność n a now otwory złośliwe piersi u kobiet w województwie m ało polskim w latach 1999-2001. W spółczesna O nkologia 2004, 8, 425-428.

3. W ilczyńska U., Szeszenia-Dąbrowska N.: O ccupational can

cers in Poland, 1995-2003. Medycyna Pracy 2005, 56(2),113- 120.

4. Kogevinas M ., Boffetta P. , Pearce N.: O ccupational exposu

re to carcinogens in developing countries. International Agency for Research on Cancer Science Publications 1994;

129, 63-95.

5. Boffetta P., Saracci R., Kogevinas M., i wsp.: Occupational carcinogens, (w:) M. Stellman (Ed.), ILO, Encyclopedia of O ccupational H ealth and Safety (Fourth E dition ) 1998, G e

neva: International L abour Organization, Section 2, from http://www.ilocis.org, http://www.ccohs.ca.

6. Pepłońska B., Szeszenia-Dąbrowska N., Szymczak W.: E pide

miological evaluation of occupational diseases in Poland, M edycyna Pracy 2003, 54(4), 311-318.

7. EuroW orksafe C onsortium . (2007). E uropean semantic p o r

tal on workplace safety and occupational cancer risk preven

tion, from http://eurow orksafe.eu.

8. Boffetta P., M erler E., Kogevinas M. I wsp.: Occupational cancer in Europe; environm ental tobacco smoke exposure.

D iane Publishing Co 1999, Darby, 1-161.

9. International Labour Conference (ILC): Recording and n o ti

fication of occupational accidents and diseases and ILO list o f occupational diseases. ILC90 R eport V (2B). International L ab o u r Office, G eneva, June 2002 (from h ttp ://

w w w .ilo.org/public/english/standards/relm /ilc/ilc90/rep-v- 2b.htm , retr.24 Sept. 2002).

10. G oldm an R . E., Barbeau E., H u n t M. K., i wsp.: Perceptions of health prom otion and cancer prevention am ong adults in w orking-class occupations an d neighbourhoods. H ealth Educ. Behav. 2006, 20(4), 1-14.

11. N arodow y Program Zdrowia n a lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały N r 90/2007 Rady M inistrów z dnia 15 m aja 2007r.

z :h ttp ://w w w .m z .g o v .p l/w w w f ile s /m a _ s tr u k tu r a /d o c s / zal_urm_npz_90_15052007p.pdf

12. World Cancer Research Fund/A m erican Institute for Cancer Research. (2007). Food, nutrition, physical activity, and the prevention o f cancer: a G lobal perspective. W ashington, DC:

A IC R , z: http://www. dietandcancerreport. org).

13.Cebulska-Wasilewska A., M igula P., D rąg Z. i wsp.: O ccupa

tional Risk of C ancer - Perception and Awareness Studies Am ong Polish Students, H ealth Educ.Res. - wysłany do re

dakcji

14. European Parliam ent Resolution. (2008). R eport on the m id

term review of the European Environm ent and H ealth Action Plan 2004-2010, (2007/2252(INI)). Session docum ent A6- 0260/2008.

15. IA R C M onographs, Overall Evaluations of Carcinogenicity to H um ans. List o f agents, mixtures and exposures evaluated to datę, z: http://m onographs.iarc.fr/EN G /Classification/crt- thalllist.php

Adres do korespondencji:

Antonina Cebulska-Wasilewska

Z a kta d Biologii Radiacyjnej i Środowiskowej, Instytut F izyki Jądrowej P A N

ul. Radzikowskiego 152 31-342 Kraków

tel: 607535283, fa x: 012 662 8458 e-mail: b7wasile@cyf-kr. edu.pl

Badanie świadomości studentów odnośnie środowiskowych i zawodowych czynników ryzyka wystąpienia choroby nowotworowej oraz metod prewencji

M q