Seria: ARCHITEKTURA z. 20 Nr kol. 1132
Zbigniew J. KAMIŃSKI
PLANOWANIE PRZESTRZENNE W GOP W LATACH 1945-1990 NA TLE KONCEPCJI PRZEKSZTAŁCEŃ PRZESTRZENNO-GOSPODARCZYCH I ROZWOJU PRZEMYŚLU
Streszczenie. Artykuł przedstawia związki pomiędzy planowaniem prze
strzennym a rozwojem przemysłu w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (GOP) w okresie po drugiej wojnie światowej. Przedmiotem analizy są kolejne plany regionalne GOP oraz wybrane plany ogólne miast.
Wydobycie głównych idei i planistycznych i przedstawienie ich na tle szerszych przeobrażeń gospodarczych Polski i regionu, charakteryzuje rolę planowania przestrzennego w GOP w przeszłości. Zwraca się także uwagę na niedostateczne uwzględnienie problematyki przemysłowej w pla
nach ostatniej generacji oraz braki w samej metodzie planowania. Zda
niem autora mogą one mieć istotny wpływ na przyszły kształt aglomera
cji Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
W konkluzji podano, że wyciąganie wniosków z dotychczasowych, boga
tych doświadczeń w planowaniu przestrzennym w GOP powinno być szcze
gólnie ostrożne. Wiele bowiem z tego co jeszcze powszechnie uważa się za trwały dorobek myśli urabnistycznej, w istocie posiada już wyłącznie znaczenie historyczne.
Powstanie Górnośląskiego Okręgu Przmysłowego - GOP związane jest z wystę
powaniem na tym obszarze jednych z bogatszych w Europie złóż węgla kamienne
go. Co prawda, rozwój miast w GOP został zapoczątkowany jeszcze w średnio
wieczu i wiązał się z górnictwem rud cynkowo-ołowianych oraz srebra, jednak
że do rozwoju w drugiej połowie dziewiętnastego wieku aglomeracji miejsko- przemysłowej przyczynił się dopiero intensywny rozwój p -emysłu ciężkiego opartego na górnictwie węgla kamiennego.
W latach dwudziestych naszego wieku, w granicach odradzającej się po okre
sie 200 lat zaborów Polski, znalazła się część najbardziej uprzemysłowionego obszaru Górnego Śląska, z Katowicami jako stolicą okręgu. Wybudowana w latach 1924-1934 magistrala węglowa połączyła Górny Śląsk z portem w Gdyni i otwo
rzyła drogę do eksportu polskiego węgla na rynki światowe.
W okresie po drugiej wojnie światowej połączenie Górny Śląsk - Gdynia stało się głównym czynnikiem rozwoju gospodarczego Polski. Wpływ na to miał również stan zachowania potencjału przemysłowego Górnego Śląska. Od tego cza
su aż niemal do końca lat osiemdziesiątych, czyli przez przeszło 40 lat, roz
12 Z.J. Kamiński
wój górnictwa i związanego z nim przemysłu węgla i stali miał w decydujący sposób wpływać na możliwości rozwoju gospodarki narodowej, czyniąc z Górno
śląskiego Okręgu Przemysłowego główny ośrodek przemysłu ciężkiego w Polsce i obszar o skomplikowanych problemach przestrzennych1.
Wydobycie głównych idei planistycznych i przedstawienie ich na tle szer
szych przeobrażeń gospodarczych kraju i regionu wyraźnie uzmysławia charakter związków pomiędzy planowaniem przestrzennym a planowaniem gospodarczym w GOP w latach 1945-1990. Stosunek autorów planów regionalnych i planów miejscowych w GOP do problematyki przemysłowej umożliwia ocenę roli' planowania prze
strzennego w przeszłości oraz wskazuje na te Jego braki, które mogą mieć istotny wpływ na przyszły kształt aglomeracji Górnośląskiego Okręgu Przemy
słowego.
PLANOWANIE REGIONALNE2
Lata bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej - to okres odbu
dowy kraju ze zniszczeń wojennych. Realizowany wówczas 3-letni plan gospo
darczy miał na celu przede wszystkim rozbudowę przemysłu środków produkcji, aby stworzyć podstawy rozwoju całej gospodarki narodowej. W tym czasie pod
stawy gospodarki przestrzennej tworzył Dekret z 2 kwietnia 1946 roku o plano
wym Zagospodarowaniu Przestrzennym Kraju. Jednak planowanie regionalne, mają
ce wówczas dosyć krótką historię, właściwie zapoczątkowane zostało dopiero w latach pięćdziesiątych.
Lata pięćdziesiąte, to okres budowy podstaw uprzemysłowienia kraju. Zapo
czątkowany w 1950 roku plan gospodarczy 6-letni miał na celu stworzenie pod
staw uprzemysłowienia kraju. Charakterystyczną cechą tego okresu jest bez
względny priorytet eksploatacji górniczej i rozwoju przemysłu ciężkiego.
Rozpoczęte w 1951 roku prace nad Planem Regionalnym Zagospodarowania Prze
strzennego Obszaru “A ” GOP realizowały koncepcję radykalnej deglomeracji cen
tralnej części GOP w celu nieskrępowanej eksploatacji węgla kamiennego i jego eksportu. Modernizacja centrum GOP, która miała być prowadzona równolegle z polityką deglomeracyjną, właściwie nie była realizowana.
Pozytywnym wyjątkiem jest budowa wielkiego założenia parkowego (600 ha) na terenach zdegradowanych przez przemysł - Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypo-
3
czynku w Chorzowie (WPKiW) . Prowadziło to w efekcie do rozlewania się struk
tury przestrzennej GOP poza zaniedbywany obszar centralny. Spośród planowa
nych zgodnie z koncepcją degloraeracji GOP kilku nowych miast, do dzisiaj 4
realizowane jest właściwie tylko jedno miasto - Nowe Tychy .
Lata sześćdziesiąte - to okres wszechstronnego uprzemysławiania kraju, głównie przez rozbudowę bazy energetycznej i surowcowej. Okres ten stanowił właściwie kontynuację dotychczasowej polityki uprzemysłowienia Polski. Jed
nakże do tego czasu nie prowadzono eksploatacji górniczej pod miastami GOP.
Eksploatacja górnicza tak zwanych filarów ochronnych i zastosowanie podsadzki piaskowej w miejsce wydobywanego węgla w rezultacie otwierały duże i stosun
kowo łatwo dostępne złoża węgla pod miastami GOP. Zadedycowało to o zmianie dotychczasowego kierunku rozwoju struktury przestrzennej GOP. Polityka deglo- meracyjna została zastąpiona przez politykę koncentracji.
Rozpoczęty w 1961 roku Plan Generalny Zespołu Miast i Osiedli GOP realizo
wał koncepcję przestrzenną rozwoju konurbacji GOP składającej się z czterech rejonów miejskich: GOP-Wschód, GOP-Zachód,GOP-Północ i GOP-Centrum, z Kato
wicami jako głównym miastem tego rejonu. Nowa polityka przestrzenna w GOP da
ła początek przebudowie centrum Katowic.
Uciążliwości życia w warunkach aglomeracji miejsko-przemysłowej miały ła
godzić inwestycje związane z koncepcją budowy Leśnego Pasa Ochronnego wokół GOP,tak zwanego LPO-GOP. Ta sama idea dała początek koncepcjom rekreacyjnego zagospodarowania Beskidu Śląskiego, pasma górskiego położonego około 80 km na południe od Katowic'*.
Lata siedemdziesiąte - to okres realizacji wielkich inwestycji przemysło
wych. Skalę intensywnego rozwoju przemysłu w GOP wyobrażają takie inwestycje, jak: Huta Katowice - jeden z największych tego rodzaju kompleksów przemysło
wych w Europie, FSM - faryka samochodów osobowych w Tychach, a także nowe kopalnie węgla kamiennego i elektrownie. Wielkie inwestycje przemysłowe wzma- gały urbanizacyjne. Istniejąca struktura przestrzenna GOP wymagała moderni
zacji i radykalnej przebudowy. W tych warunkach rozmach inwestycyjny groził zupełnym chaosem przestrzennym.
W związku z budową Huty Katowice, od początku lat siedemdziesiątych prowa
dzono szeroko zakrojone prace studialne nad zagospodarowaniem wschodniego re
jonu GOP (GOP-Wschód). Prace te miały na celu stworzenie od podstaw nowego dużego ośrodka usługowego o znaczeniu regionalnym. Ostatecznie zostały one zrealizowane tylko w bardzo niewielkim zakresie.
W 1975roku rozpoczęto prace nad Perspektywicznym Planem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Katowickiego. Przestrzenna koncepcja planu stano
wiła rozwinięcie popularnego w tym czasie politycznego wyzwania do "dynamicz
nego rozwoju kraju” i “budowy drugiej Polski”. Pomimo wielu pozytywnych ele
14 Z.J. Kamiński
mentów planu, jego aktualność została zakwestionowana już w kilka lat póź
niej, w chwili gdy plan został ukończony.
Lata osiemdziesiąte to okres wielkiego kryzysu gospodarczego i społeczne
go. Stagnacji i regresowi przemysłu odpowiadają w tym czasie koncepcje re
strukturyzacji przemysłu i zasadniczej przebudowy GOP. Stan środowiska okre
ślony jest już powszechnie mianem katastrofy ekologicznej.
W 1982 roku rozpoczynają się prace nad Planem Regionalnym Województwa Ka
towickiego, które w tej edycji zostaną ukończone dopiero w roku 19906 . Plan przewiduje rozwój aglomeracji GOP zgodnie ze zmienionymi priorytetami rozwo
jowymi, inny sposób realizacji potrzeb kraju i potrzeb społeczności regional
nej. Jednakże generalny cel planu zapisany jako: "[...] równoczesne zaspoka
janie własnych potrzeb społeczności regionalnej oraz potrzeb kraju", właści
wie nie tłumaczy, jaki będzie udział regionu w narodowym gospodarstwie.
Spośród wszystkich dotychczasowych planów, ten plan regionalny przedstawia diagnozę stanu istniejącego w sposób najbardziej usystematyzowany i wyczerpu
jący. Nowatorska metoda tworzenia planu odrzuca stosowaną od czterdziestu lat koncepcję planu jako zapisu przyszłego sposobu użytkowania terenu. Pomimo te
go nasuwają się wątpliwości co do tego, że jego los będzie zdecydowanie różny od losu jego wielu, ongiś równie świetnych poprzedników.
Poniższy krótki pzegląd wskazuje, jak kolejne wielkoprzestrzenne plany GOP były ściśle związane z zadaniami określanymi przez politykę gospodarczą pań
stwa opartą na systemie centralnego planowania. W minionym czterdziestoleciu planowanie przestrzenne w GOP pełniło rolę narzędzia plityki przestrzennej, ale ściśle podporządkowanej rozwojowi przemysłu: surowcowego, energetycznego, hutniczego, chemicznego i maszynowego. Koncepcje przestrzennego rozwoju GOP były, oczywiście, częścią strategii rozwoju Polski,ale służyły przede wszyst
kim realizacji polityki gospodarczej państwa. Cele gospodarcze dominowały nad celami społecznymi, których możliwości spontanicznego formułowania były w tym czasie w dużym stopniu ograniczne. W konsekwencji efektem istniejących uwa
runkowań była mała skuteczność planowania przestrzennego.
Przemysł na obszarze GOP był źródłem ostrych konfliktów przestrzennych.
Badania potwierdzają istnienie wielu niekorzystnych zjawisk, takich jak :
7
- ograniczona przydatność terenu ze względu na skażenie środowiska i szkody górnicze,
- prawna ochrona terenów rolniczych, ale zdegradowanych, przy jednoczesnym braku terenów rozwojowych dla miast,
- brak odczuwalnych zmian poprawy warunków życia.
Tabela 1
Przekształcenia struktury przestrzennej przemysłu w Polsce i w GOP
Lata POLSKA GOP
1944- -1949
OKRES OBUDOWY KRAJU
- zasiedlanie Ziem Odzyskanych - odbudowa zniszczeń wojennych - reforma rolna
- nacjonalizacja przemysłu
URUCHOMIENIE PRZEMYSŁU
1950- -1960
OKRES BUDOWY PODSTAW UPRZEMYSŁOWIENIA KRAJU
•
UPRZEMYSŁOWIENIE (I)
- plan 6-letni (1950-1955) rozbudowa hutnictwa, górnictwa węgla kamiennego przemysłu maszynowego
- bezwzględny priorytet eksploatacji górniczej
i rozwoju przemysłu • ciężkiego
- pierwszy plan 5-letni (1956-1960),
rozbudowa zakładów prze
mysłowych istniejących i rozpoczynanych
1961- -1970
OKRES WSZECHSTRONNEGO UPRZEMYSŁOWIENIA KRAJU
UPRZEMYSŁOWIENIE (II)
- rozbudowa bazy
surowcowej i energetyczynej
- eksploatacja górnicza pod miastami GOP, budowa kopalń węgla koksującego w Rybnickim Okręgu Węglowym
1971- -1980
OKRES REALIZACJI WIELKICH INWESTYCJI PRZEMYSŁOWYCH
INTENSYWNY ROZWÓJ PRZEMYSŁU
- koncentracja przemysłu głównie w aglomeracjach
i wybranych ośrodkach
- budowa: Huty "Katowice", elektrowni "Jaworzno", FSM w Tychach, nowych kopalń węgla
1981- -1990
OKRES KRYZYSU POLITYCZNEGO, GOSPODARCZEGO I SPOŁECZNEGO
STAGNACJA I REGRES PRZEMYSŁU
- postulaty restrukturyzacji przemysłu i początki przebudowy polskiej gospodarki
- koncepcja przebudowy GOP jako tradycyjnego regio
nu przemysłowego, obsza
ru nadkoncentracji prze
mysłu i obszaru katastro
fy ekologicznej
16 Z. J. Kamiński
Tabela 2
Planowanie przestrzenne
i przekształcenia struktury przestrzennej GOP
Lata PLANOWANIE PRZESTRZENNE - TEZY -
EFEKTY ŚRODOWISKOWE (ważniejsze)
1945- -1949
Obudowa GOP ze zniszczeń wojennych
(+) Poprawa stanu zagospodaro
wania GOP i warunków życia mieszkańców
1950- -1960
Radykalna deglomeracja centrum GOP dla nieskrępowanej
eksploatacji węgla kamiennego i jego eksportu
(+) Budowa nowych miast (+) Rekultywacja nieużytków
poprzemysłowych (WPKiW) (-) Zaniedbanie centrum GOP i pogłębianie monostruk- tury zawodowej
(-) Rozlewanie się zabudowy poza centrum GOP
1961- -1970
Rozwój konurbacjl GOP przeciw degradującym skutkom deglomeracji
(+) Budowa wokół GOP systemu terenów zielonych i terenów rekracji (LP0) (+) Przebudowa centrum
Katowic
(-) Niekontrolowane rozlewanie się terenów osadnictwa i przemysłu
1971- -1980
Ukierunkowany rozwój konurbacji GOP przeciw żywiołowemu rozwo
jowi struktury przestrzennej i niszczeniu ekologicznych podstaw rozwoju osadnictwa
(+) Nowe wielkie dzielnice mieszkaniowe
(+) Rozbudowa systemów inżynieryjnych (+) Powiększanie obszarów
zielonych i chronionych (ES0CH-LP0),
Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych,
(-) Wzmożona degradacja środowiska
1981- 1990
Projekt rozwoju aglomeracji GOP zgodnie z zmienionymi prioryte
tami rozwojowymi w relacji:
region - kraj oraz układy lokalne - region
(+) Kontynuacja rozbudowy systemów transportowo- wych (KRR, DTŚ) - zakres ograniczony
(-) Kontynuacja degradacji środowiska przez przemysł
Jednocześnie wydaje się, że problematyka regionalna GOP jest postrzegana niemal wyłącznie przez ostre konflikty środowiskowe występujące w centralnej części aglomeracji. W konsekwencji nie zauważa się, że wraz z względną popra
wą sytuacji w centrum GOP, drametyzuje się sytuacja na jego obrzeżach. Jest to związane między innymi z wyczerpywaniem się złóż węgla kamiennego w cen
trum GOP i budową nowych kopalń w południowej części województwa katowickie
go oraz w kierunku granicy z Czechosłowacją. W ten sposób sytuacja w GOP po
twierdza konfliktogenność przemysłu funkcjonującego w warunkach braku właści
wej społecznej kontroli.
Przykład GOP dowodzi istnienia sprzeczności pomiędzy wykazanym instrumen
talnym charakterem planowania przestrzennego a sposobem, w jaki przez wiele lat opracowywano plany. Mitycznego ładu przestrzennego poszukiwano w dosko
naleniu rzemiosła urbanistycznego. Dopiero w latach osiemdziesiątych zazna
czyło się nowe podejście do planowania przestrzennego. Jego istotną cechą jest rezygnacja z poszukiwania modeli stanów przyszłości, na korzyść poszukiwania
g mechanizmów potrzebnych do sterowania rozwojem .
Koniec lat osiemdziesiątych to jednocześnie początek rozwoju kraju według nowej strategii. Jednak hasła o potrzebnej restrukturyzacji przemysłu w GOP w dalszym ciągu wydają się bliższe zrealizowania przez sam fakt wyczerpania się istniejących w GOP zasobów węgla kamiennego, niż w wyniku jakiejś rady
kalnej zmiany polityki rozwoju przemysłu. Trudna sytuacja gospodarcza kraju zdaje się nie sprzyjać takim radykalnym pociągnięciom.
PLANOWANIE MIEJSCOWE
Szacuje się, że zasoby węgla kamiennego w centrum GOP zostaną wyczerpane do roku 2015-2030. Podane poniżej przykłady dotyczące takich miast, jak:
Bytom, Będzin i Katowice wykazują, że hipoteza ta nie znajduje właściwego odzwierciedlenia w planowaniu przestrzennym, a sposób potraktowania proble
matyki przemysłu może budzić wiele wątliwości.
9
W projekcie planu ogólnego Bytomia , w sposób wyjątkowo precyzyjny udoku
mentowany został wysoki stopień zagrożeń i dewastacji miasta. Upowszechnienie tych informacji byłoby celowe z punktu widzenia potrzeby zwiększenia świado
mości ekologicznej społeczeństwa. Na tym tle krytycznie należy ocenić zapro
ponowane w projekcie zasady polityki przestrzennej. Nie tworzą one wizji miasta przychylnego jego mieszkańcom, a pasywność projektu wobec udokumento
wanych zagrożeń rozwoju miasta jest uderzająco wielka. Koncepcja rozwoju
18 Z. J. Kamiński
miasta w absurdalnych uwarunkowaniach antyekologicznych poddaje w wątpliwość sensowność planowania przestrzennego. Propozycje wariantowania programu ochrony środowiska lub wariantowania programu zdrowotności mieszkańców (w strefach bardzo wysokiego skażenia atmosfery przewiduje się 1*3 tygodniowe urlopy poza Bytomiem!) muszą budzić uzasadniony niepokój.
W projekcie planu ogólnego Będzina1*1 forsowany jest rozwój miasta w sytua
cji właściwie braku możliwości rozwojowych. Dzieje się tak dlatego, źe postu
laty i żądania kierowane pod adresem urbanistów nie uwzględniają istnienia licznych ograniczeń środowiskowych, które właściwie uniemożliwiają realizację pożądanych rozwiązań. W konsekwencji prowadzi to do zapisania w projekcie planu z gruntu absurdalnych rozwiązań, takich jak na przykład koncentracja nowego budownictwa mieszkaniowego "[...]tylko na obszarach o najniższych wartościach skażeń". W warunkach Będzina na takich “najlepszych obszarach"
zanieczyszczenia atmosfery przekracza 30-krotnie dopuszczalne normatywne wielkości, a różnica w warunkach środowiskowych poszczególnych dzielnic mia
sta jest niewielka.
W projekcie planu ogólnego Katowic11 problematyka przeobrażeń struktural
nych została przez autorów planu mocno podkreślona. Według projektu, Katowice mają być miastem nie tylko o znaczeniu krajowym, ale i międzynarodowym, - "miastem świata". Jednakże zdumiewającym jest fakt, że koncepcja ta nie została oparta na żadnych studiach i badaniach precyzujących sposób i zakres przekształceń strukturalnych. W tej sytuacji restrukturyzacja przemysłu pozo
staje tylko hasłem. Nie jest w stanie zmienić tej krytycznej oceny fakt ozna
czenia na rysunku planu istniejących w centrum miasta terenów przemysłowych (kopalnia węgla "Katowice"), jako terenów o zupełnie innych funkcjach. Przez najbliższych kilkanaście lat użytkowanie terenu z pewnością nie ulegnie zmia
nie.
Jak wskazują na to przykłady, w planowaniu miejscowym w GOP problem prze
kształceń strukturalnych w przemyśle jest ujmowany w najlepszym przypadku w kategoriach modernizacji istniejących zasobów. Przewiduje się zmianę trady
cyjnych technologii na bardziej nowoczesne, to znaczy takie, które w większym stopniu uwzględniają kryteria ekologiczne. Zagadnienia dotyczące zasadniczych zmian cywilizacyjnych, związanych z przechodzeniem od społeczeństwa przemy
słowego do informatycznego, w ogóle nie są brane pod uwagę. Tymczasem prze
chodzenie do całkiem nowej bazy ekonomicznej związanej z wysoko rozwiniętą technologią powinno znaleźć odzwierciedlenie w programowaniu urbanistycznym, podkreślającym specjalnie mocno sprawy infrastruktury dla wysokiej technolo
gii i innowacji. Są to jednak zagadnienia całkowicie nie istniejące w świado
mości autorów planów urbanistycznych. Potwierdza to tezę o odkładaniu na bli
żej nie określoną przyszłość rozwiązania problemów przekształceń struktural
nych w przemyśle i obracaniu się wciąż w tym samym zaklętym kręgu problemów typowych dla regionów tradycyjnego przemysłu:
- bezsilnego narzekania na permanentne nieprzestrzeganie norm ekologicznych przez przemysł (w Katowicach 5 zakładów przemysłowych w dalszym ciągu daje 60% zanieczyszczeń atmosfery);
- mocno podejrzanej wiary w regulującą moc stref ochronnych wokół przemysłu (sporządza się wymagane plany zagospodarowania przestrzennego, choć wiado
mo, że nie realizuje się tych planów pod różnymi pretekstami):
- powtarzania stereotypów myślenia o regionie przemysłowym,("ciasnota prze
strzenna" - w rzeczywistości dotyczy ona stosunkowo niewielkich obszarów otoczonych olbrzymimi powierzchniami terenów użytkowych w sposób ekstensyw
ny, nieużytków lub terenów użytkowanych w sposób niewłaściwy).
Powyższe krytyczne uwagi zdają się mieć wytłumacznie między innymi w tym, że istotne konflikty pomiędzy przemysłem i środowiskiem wymykają się możli
wości ich rozwiązywania wyłącznie przy użyciu środków typowych dla planowania przestrzennego. Wymagają one decyzji o charakterze politycznym, które w przy
padku GOP dotykają bezpośrednio kwestii gospodarczych warunków bytu narodo
wego.
• • . . . . . . . i , , ■ . . ^ • . ; V ' :
PODSUMOWANIE
W praktyce urbanistycznej daje się obecnie zauważyć bezradność wobec do
tychczasowych problemów GOP jako tradycyjnego regionu przemysłowego. Brakuje wiedzy związanej z kierunkami i sposobami przekształceń przemysłu, która naj- częśiej nie obejmuje wiele więcej niż ogólne sformułowania o niezbębnej re
strukturyzacji. Uwagi te dotyczą przede wszystkim planowania miejscowego. Na tym tle pozytywnie wyróżnia się plan regionalny województwa katowickiego (różnorodność analiz i studiów). Jednak jego związki z planowaniem miejscowym są zbyt luźne na to, ażeby mógł on zapewnić pożądaną spójność pomiędzy plana
mi. Jego wartością jest natomiast to wszystko, co dokumentuje stan i wskazuje na kierunek niezbędnych przekształceń środowiska. W ten sposób ma on szansę stać się ważnym elementem w procesie przebudowy świadomości mieszkańców re
gionu. Są to nowe funkcje o kapitalnym znaczeniu, które czynią ten plan nie
porównywalnym z poprzednimi planami regionalnymi GOP. Tworzenie opinii spo
łeczności regionalnej i kierowanie jej uwagi na podstawowe problemy związane
20 2. J. Kamiński
z warunkami egzystencji mieszkańców regionu może stanowić siłę w istotny spo
sób wpływającą na stan środowiska i przestrzenny kształt GOP. Aby plan speł
niał takie funkcje społeczne, musi zaistnieć w świadomości ludzi: dzieci w przedszkolach, gospodyń, domowych, robotników przemysłowych, menadżerów gos
podarczych, urzędników itd. W warunkach odchodzenia od centralnego zarządza
nia gospodarką dopiero w ten sposób ma szansę realizacji restrukturyzacja przemysłu. Warunkiem niezbędnym jest jednak komunikatywność planu. Wiąże się to z przedstawianiem efektów pracy planistów w koniecznie innej niż dotych
czas formie. W żadnym przypadku nie może być to traktowane jako mało istotna popularyzacja rozwiązań planu. Także i te aspekty planowania przestrzennego powinny być uwzględniane przy tworzeniu interdyscyplinarnych zespołów urba
nistów i planistów.
Reasumując, łatwo można zauważyć, że jak dotychczas, planowanie prze
strzenne nie odegrało w GOP tej roli, z jaką powszechnie się je łączy. Było ono przede wszystkim rejestratorem poczynań gospodarczych, w zdecydowanie mniejszym zaś stopniu ich stymulatorem. W efekcie, jak się wydaje, większy wpływ na kształtowanie się poglądów na kierunki przekształceń przemysłu w GOP miały wykonane studia i analizy, niż tworzone na ich podstawie koncepcje planów przestrzennych.
Poprawę stanu środowiska w GOP należy wiązać przede wszystkim z radykal
nymi działaniami proekologicznymi rządu i władz regionalnych. Powinny one zdecydowanie odrzucać jakiekolwiek rozwiązania dotyczące przemysłu w GOP, a podtrzymujące lub pogarszające katastrofalny stan środowiska. Wielką rolę ma tutaj do odegrania społeczność regionalna właściwie zorganizowana wokół idei przekształceń GOP.
Istnieje pilna potrzeba:
- studiów porównawczych na temat restrukturyzacji przemysłu i planowania przestrzennego w GOP oraz w regionach o podobnych problemach (Zagłębie Ruhry),
- informacji na temat wyników badań i realizacji dotyczących nowych strategii rozwoju miast i regionów przemysłowych,
- działań projektowych i wdrożeniowych na prawach eksperymentu, prowadzonych w różnych skalach, a dotyczących konkretnych przykładów restrukturyzacji przemysłu i ochrony środowiska.
Upowszechnienie rezultatów badań naukowych i wymiana doświadczeń powinny sprzyjać ulepszaniu praktyki planistycznej w GOP.
W tym kontekście uzasadniona jest chyba jeszcze jedna uwaga dotycząca sposobu korzystania z dotychczasowych bogatych doświadczeń w planowaniu prze
strzennym w GOP. W sytuacji gdy przewartościowaniu podlegają podstawowe za
sady. na których opiera się organizacja życia w kraju, a także gdy zmienia się sposób rozumienia roli planowania przestrzennego w systamie planowania, wyciąganie wniosków z dotychczasowych doświadczeń musi być szczególnie ostrożne. Wiele bowiem z tego, co jeszcze uważa się za dorobek myśli urbani
stycznej, ma już znaczenie wyłącznie historyczne.
PRZYPISY
Przekształcenia przestrzenno-gospodarczej struktury Polski przedstawiają:
Dziewoński K. i Malisz B. [1], Trafną ocenę gospodarki przestrzennej Górne
go Śląska przedstawiła Frąckiewicz L. w: Biuletyn KPZK PAN 1983, z. 12. Na ten temat także [2J. Omównienie wielu przestrzennych problemów regionu za
wiera ukazujący się od 1985 roku w Katowicach: Śląski Kwartalnik Urbanisty
ki i Architektury.
2
Przeglądowi skuteczności planowania przestrzennego w GOP poświęcona była konferencja Komitetu Architektury i Urbanistyki PAN, która odbyła się w Ka
towicach, 19-20.X.1989 r. Por.: [3], [51, [10].
3
Na ten temat por. między innymi artykuł Szczepańskiej J. w: "Śląski Kwar
talnik Urbanistyki i Architektury" 1998, nr 3.
4
Por. opracowania: Armaty W. na temat LP0-G0P oraz Friedla J. na temat re
kreacyjnego zagospodarowania Beskidu Śląskiego.
5Por. między inntymi: "Śląski Kwartatlik Urbanistyki i Architektury" 1988, nr 1, pod tytułem: Stawanie się miastem - Nowe Tychy.
6Por. seria opracowań Biura Planowania Przestrzennego w Katowicach.
7
Rozpoznanie obejmowało miasta: Katowice, Sosnowiec, Świętochłowice, Zabrze oraz Rybnik. Por.: [6], [91, a także inne opracowania autora wykonane w ra
mach Centralnego Programu Badań Podstawowych 04.10.11.02.06, wykonanych w latach 1986-1987 i poświęconych problematyce sytuacji konfliktowych w gospodarce przestrzennej.
22 2. J. Kamiński
O
Por. między innymi: Malisz B . , Podstawy gospodarki i polityki przestrzen
nej. Ossolineum Wrocław 1984, s. 78, a także: Koziński J. , Nowe podejście do planowania. "Człowiek i Środowisko” 1988, t. 12, nr 4, s. 381-386.
9
Por. [81. Opinia przedstawiona przez autora na dyskusji zorganizowanej przez katowicki oddział TUP w dniu 15. 11.1987 r.
10Por.[7]. Opinia przedstawiona przez autora na posiedzeniu Wojewódzkiej Ko
misji Urbanistyczno-Architektonicznej w Katowicach w dniu 15.03.1988 r.
^Por. [4]. Opinia przedstawiona przez autora na posiedzeniu Wojewódzkiej Ko
misji Urbanistyczno-Architektonicznej w Katowicach w dniu 21.03.1990 r.
BIBLIOGRAFIA
[1] Dziewoński K. , Malisz B . : Przekształcenia przestrzenno-gospodarczej struktury kraju. Studia KPZK PAN, t. LXII, Warszawa 1978.
[2] GOP - Miejsce do mieszkania. "Architektura" 1983, nr 6.
[3] Gospodarka przestrzenna w GOP na przykładzie realizacji planów zagospoda
rowania przestrzennego w latach 1945-1989. Materiały konferencyjne. Kato
wice, 19-20. X.1989.
[4] Kamiński Z.J.: Projekt planu ogólnego miasta Katowice - Opinia. Katowice, marzec 1990 (maszynopis).
[5] Kamiński Z.J.: Gospodarka przestrzenna w GOP - diagnoza i wnioski w świe
tle dyskusji konferencji pt.: Gospodarka przestrzenna w GOP na przykła
dzie realizacji planów zagospodarowania przestrzennego w latach 1945- 1989. CPBP 04.10.11, Politechnika Śląska, Gliwice 1989 (maszynopis).
[6] Kamiński Z.J.: Konflikty o charakterze przestrzennym w miastach Górno
śląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP). "Śląski Kwartalnik Urbanistyki i Architektury" 1988, nr 2, s. 39-48.
[7] Kamiński Z.J.: Projekt Założeń do miejscowego planu ogólnego zagospodaro
wania przestrzennego miasta Będzina - Opinia. Katowice, marzec 1988 (maszynopis).
[8] Kamiński Z.J.: Projekt założeń do miejscowego planu ogólnego zagospodaro
wania przestrzennego miasta Bytomia - Opinia. Komunikat TUP, Katowice, grudznień 1987 (materiały powielane).
[9] Kamiński Z.J.: Tożsamość i uwarunkowania rozwoju Górnego Śląska. Pro
blematyka sytuacji konfliktowych w gospodarce przestrzennej. CPBP 04.10.11, Politechnika Śląska, Gliwice 1987 (maszynopis).
[10] Kotela Cz. (red.): Wnioski z konferencji "Gospodarka przestrzenna w GOP..." 1990 (maszynopis).
[11] Kukliński A. : Tradycyjne regiony przemysłowe. Problemy i koncepcje re
konstrukcji w świetle doświadczeń europejskich. "Śląski Kwartalnik Urba
nistyki i Architektury" 1988, nr 2, s. 9-14.
[12] Tomaszek S . : Przestrzenne uwarunkowania ochrony i kształtowania środo
wiska aglomeracji górnośląskiej. Ossolineum, Wrocław 1989.
TOWN AND COUNTRY PLANNING IN THE UPPER SILESIA INDUSTRIAL REGION (GOP) TN 1945-1990 AGAINST A BACGROUND OF THE CONCEPTS OF CHANGES
IN ECONOMY AND INDUSTRY DEVELOPMENT
S u m m a r y
The paper present relations between town and country planning and indu
strial development in the Upper Silesia Industrial Region (GOP) after the second world war. The subject of the analysis are succeeding regional plans of GOP as well as selected general plans of towns.
Selection of the main ideas of planning and their presentation against a background of extensive changes in the industry of Poland and this region are characteristic features of the role played by town and country planning in GOP in the past. Insufficient allowance for the problems of industry in the recent plans as well as the shortcomings of the very method of planning have also been pointed out in the paper. In the author’s opinion they might consi
derably affect future shape of GOP agglomeration.
It has been stated in the final part of the paper that coming to the con
clusions on the basis of the hitherto rich experience in town and coungry planning in GOP should be particularly cautious. For much of what is still commonly considered a permanent output in town and country planning is actually of historic importance only.
24 Z. J. Kamiński
T E P P H T O P H A J l b H O - S K O H O M H H E C K O E n J l A H H P O B A H H E B BEPXHECHnE3CKOM
[I POMbllll J1E H H O M P A f l O H E C G O P D B 1 9 4 5 - 1 9 9 0 I T . H A ś > O H E K O H U E n U H H n P 0 C T P A H C T B E H H 0 - X 0 3 S H ł C T B E H H b I X n P E O B P A S O B A H H H H P A 3 B H T H 5 I
n POMbllll nEHHOCTH
P e 3 10 m e
B C T i T b e n p e n c T a s n e H i i C B 9 3 H « e * n y T e p p H T o p H a n sh o- 3k o h o m h h e — c k h m n n a H H p o B a H H e M a p a sb k t ke M n p o H u u n e H H O C T H b B e p X H e c H n e 3 C K O M n p o H i i u n e H H O H p a f t o H e C G O P 3 b n e p n o n n o c n e b T o p o ń m h p o b o h BoftHbi. I l p e H M e T O M a H a n H s a BBn f l o t c s n o o H e p e n H w e p e r a o H a n b Hbie n n a H b i G O P h H s 6 p a H H u e o 6 u ( H e n n a « u r o p o a o B .
C n o M o i K b c H S B n e H e H H B r n a B H U x n n a H H p o B o h hłix H a e f t h n p e H C T a s n e H H a h x H a 4 > O H e 6 o n e e u i h p o k h x x o 3 H f i C T B e H H b i x n p e o 6 p a 3 0 B a H H H rionbuiH h p a f t o H a o x a p a x T e p H 3 0 B a H a p o n b T e p p H T o p n a n b h o - 3 k o h o m h h e C K o r o n n a H H p o B a H K B b G O P b n p o i u n o i i . 0 6 p a u t a e T c a B H H i t a H H e T a n ę H a H e n o c T a T o i H o e yn h t h b a H H e n p o M b i u i n e H H O H n p o 6 n e w a T H K H b n n a H a x n o c n e f l H e ń r e H e p a u n » h H e a o Ć T a T K H c a n o r o n e T o n a n n a H H p o B a H H S . Ilo M H e H H i o a B T o p a B c e o h h M o r y T o K a s a T b c y n e c T B e H H o e B n H H H H e H a 6 y n y i u H ń b h h a r n o K e p a u H H G O P .
B 3 a i c n K > H e H H H n o n i e p i c H B a e T c a , h t o B H B o n u H a o c H o s e n p e n K e r o , 6 o r a T o r o o n «Ta b T e p p H T o p n a n b h o _ b k o h o m h h ecie h m n n a H H p o B a h h K b
GOP n o n * H H 6bi T b o c o 6 e H H o o c T o p o * H w e . H 6 o M H o r o e H 3 s t o p o , h t o e i t e B c e c H H T a i o T n o c T O H H H H K p o c t h K e H H e M p p a n o c T p o H T e n b H O ń M b i c n H , n e ń c T B H T e n b H o y * e H M e e T T o n b K O H C T o p H i e c i t o e 3 H a i e H H e .
