Manysided herceptin action in HER2 overexpressing cells

(1)

WSTÊP

Nie jest przypadkiem, ¿e rolê receptorów z rodziny HER w progresji nowotworów pochodzenia nab³onkowego u ludzi dostrze¿o- no najpierw w tych przypadkach raków, w których by³y zamplifikowane geny koduj¹- ce 2 z tych receptorów, mianowicie gen HER1 koduj¹cy receptor nab³onkowego czynnika wzrostu (EGFR) i/lub gen HER2 koduj¹cy receptor HER2, czyli bia³ko p185.

Jak wiadomo, amplifikacja genu polega na zwielokrotnieniu prawid³owej jego kopii w komórce i jest równoznaczna z onkogen- n¹ aktywacj¹ w przypadku protoonkogenu.

Wszystkie zamplifikowane kopie takiego genu wykazuj¹ ekspresjê/nadekspresjê i prowadz¹ do pojawiania siê co prawda prawi- d³owych receptorów na powierzchni b³on ko- mórkowych, jednak wówczas liczba tych receptorów jest znacznie wiêksza ani¿eli na powierzchni komórek prawid³owych. Taka sy- tuacja molekularna receptorów prowadzi do gwa³townej zmiany ich funkcji [1]. W tej nowej sytuacji receptory HER jak gdyby zapo- minaj¹, ¿e w warunkach prawid³owych prze- kazywa³y tylko sygna³y mitogenne pochodz¹- ce od zewn¹trzkomórkowych czynników wzrostu (regulacja parakrynna). Receptory HER przy takim ich zagêszczeniu na powierzchni komórek, zaczynaj¹ niezale¿nie od parakrynnych czynników wzrostu same wysy³aæ mitogenne sygna³y (wzbudzaæ kaska- dy fosforylacji), id¹ce szlakiem ras-raf-MAPKs do macierzystego j¹dra komórkowego. Sy- gnalizacja ta jest tak dalece niezale¿na od czynników wzrostu znajduj¹cych siê na zewn¹trz komórki, ¿e mo¿e odbywaæ siê na- wet pod nieobecnoœæ tych czynników wzrostu, co praktycznie oznacza, ¿e te mitogenne sygna³y wysy³ane przez pomno¿one receptory HER, s¹ fa³szywe [1]. Sygna³y te prowadz¹ do uaktywniania licznych cytopla- zmatycznych kinaz bia³kowych, które ca³ymi kaskadami przenosz¹ reszty fosforanowe a¿

do MAPKs (mitogen activated protein kinase).

W tej sytuacji MAPKs ulegaj¹ fosforylacji na resztach treoninowych i tyrozynowych [2].

Powstaje podwójnie ufosforylowana, bardzo aktywna biologicznie postaæ MAPKs. A w³a- œnie liczba tych aktywnych MAPKs gwa³townie wzrasta po amplifikacji genu HER. Zwiêk- szenie iloœci form aktywnych MAPKs wi¹¿e siê zawsze z rozregulowaniem sygna³ów kontroluj¹cych wzrost prowadz¹c dalej do aktywacji kaskad fosforylacji MAPKs (kinaz strumienia dolnego) odgrywaj¹cych zasad- nicz¹ rolê w progresji cyklu komórkowego [2]. Komórki takie zaczynaj¹ gwa³townie pro- liferowaæ. Zatem mo¿na przyj¹æ, ¿e amplifikacja genów rodziny HER, poprzez kodowa- ne przez te geny receptory nadaje komór- kom, w których wystêpuje cechy wyj¹tkowo z³oœliwego fenotypu. W praktyce najczêœciej mamy do czynienia z amplifikacj¹ genu HER2. £¹czy siê ona czêsto z nadekspresj¹ wszystkich zamplifikowanych kopii genów, prowadz¹c do pojawienia siê wyj¹tkowo du-

¿ej liczby receptorów HER2 (bia³ka p185) na powierzchni takich komórek. Nic wiêc dziwnego, ¿e takie przypadki jako jedne z najbardziej z³oœliwych by³y klinicznie naj³atwiej- sze do zaobserwowania. Ju¿ w po³owie lat 80. klinicyœci powi¹zali wystêpowanie amplifikacji genu HER2 ze szczególn¹ z³oœliwo- œci¹ niektórych nowotworów pochodzenia na- b³onkowego u ludzi. Rak piersi by³ jednym z pierwszych, w którym opisywano amplifi- kacjê tego genu, wi¹¿¹c j¹ z du¿¹ dynami- k¹ procesu nowotworowego, z³ym rokowa- niem i du¿¹ œmiertelnoœci¹. Wkrótce okaza-

³o siê, ¿e dotyczy to równie¿ wielu innych nowotworów, w których wystêpuje amplifikacja tego genu. W przypadku raka piersi wczeœnie zwrócono uwagê na fakt, ¿e przypadki z amplifikacj¹ genu HER2 bardzo s³a- bo poddaj¹ siê leczeniu adjuwantowemu, za- równo hormonalnemu, jak i chemicznemu [3, 4]. Nic wiêc dziwnego, ¿e rodzina recepto- rów HER, w szczególnoœci zaœ receptor HER2 skupi³ na sobie wyj¹tkow¹ uwagê za- równo klinicystów, jak i medycyny doœwiad- Przedstawiono aktualny stan wiedzy

o ró¿nych mechanizmach dzia³ania Herceptyny w komórkach raka z nadekspresj¹ receptorów HER2, czyli bia³ka p185. Badania podstawowe i kliniczne uzasadni³y wprowadzenie monoklonalnego przeciwcia³a przeciwko bia³ku p185 (Herceptyny) do terapii przeciwnowotworowej oraz po- zwoli³y na wypracowanie nowoczesnej strategii postêpowania leczniczego nazywanej z ang. receptor enhancement chemosensitivity (REC). Jest ona oparta na zjawisku uczulania za po- moc¹ Herceptyny komórek nowotworowych z nadekspresj¹ receptorów HER2 na chemiczne leki przeciwno- wotworowe. W wyniku takiego uczule- nia lek chemiczny podawany w skoja- rzeniu z tym przeciwcia³em trafia wy- biórczo do komórek nowotworowych z nadekspresj¹ receptorów HER2, poniewa¿ jest podawany na tarczê molekularn¹, czyli na okreœlon¹ onkopro- teinê, któr¹ w tym przypadku jest bia³- ko receptora HER2.

Badania innych autorów, dotycz¹ce równie¿ receptorów z rodziny HER wykaza³y, ¿e rozwój i progresja z³oœliwego fenotypu nowotworów pochodzenia na- b³onkowego z nadekspresj¹ recepto- rów p185, opiera siê na 3-punktowej osi wyznaczonej przez dzia³anie 3 wzajemnie reguluj¹cych siê onkoprotein: heterodimeru receptorów HER2 i HER3, autokrynnie produkowanych heregulin (HRG) i cyklooksygenazy 2 (COX2).

Centralnym ogniwem tej osi jest heterodimer receptorów HER2/HER3. Za- blokowanie tego ogniwa Herceptyn¹ neutralizuje mitogenn¹ aktywnoœæ pozosta³ych 2 onkoprotein. W przypadku autokrynnych heregulin bowiem ten w³aœnie heterodimer stanowi g³ówny element na drodze przekazywania sygna³ów mitogennych przez hereguliny, natomiast w przypadku cyklooksygenazy 2, heterodimer ten indukuje onko- genn¹, konstytucjonaln¹ aktywacjê genu COX2.

S³owa kluczowe: rak gruczo³u piersiowego, Herceptyna, receptory rodziny HER, cyklooksygenaza 2, hereguliny.

W

Wssppóó³³cczzeessnnaa OOnnkkoollooggiiaa ((22000011)) vvooll.. 55;; 66 ((225544––225599))

Wielokierunkowe dzia³anie Herceptyny w komórkach raka z nadekspresj¹ receptora HER2 (bia³ka p185)

Manysided herceptin action in HER2 overexpressing cells

Wojciech Koz³owski, Ewa Szacikowska

Zak³ad Patomorfologii Klinicznej CSK WAM w Warszawie

(2)

czalnej. Zaowocowa³o to lawin¹ badañ. Pod koniec lat 80. rozstrzygniêto kluczowy problem dotycz¹cy nadekspresji receptora HER2 (bia³ka p185) w nowotworach pochodzenia nab³onkowego u ludzi. Opublikowa- no w tym czasie wyniki badañ przeprowadzonych na komórkach transfekowanych genem HER2 i na zwierzêtach transgenicznych.

W pracach tych wykazano, ¿e prawdziwa jest hipoteza, i¿ zwiêkszona produkcja receptora HER2 (p185) jest nie tylko marke- rem, ale bezpoœrednio uczestniczy w patogenezie i wp³ywa na kliniczn¹ agresywnoœæ guzów wykazuj¹c¹ tak¹ nadprodukcjê [5–7].

Nale¿y podkreœliæ, ¿e wyniki te by³y nastêp- nie w latach póŸniejszych wielokrotnie po- twierdzone przez ró¿ne oœrodki badawcze na œwiecie i dziœ jako niepodwa¿alne stanowi¹ bardzo obszerny materia³ [8–13].

Skoro wykazano, ¿e zwiêkszona liczba re- ceptorów HER2 (bia³ka p185) na powierzchni b³ony komórkowej bezpoœrednio uczestniczy w patogenezie raka i jest wyznacznikiem jego wyj¹tkowej agresywnoœci, naturaln¹ kolej¹ rzeczy by³ pomys³, aby sprawdziæ, czy te receptory mo¿na blokowaæ swoistym przeciwcia³em i w ten sposób neutralizowaæ ich dzia-

³anie. Pod koniec lat 80. podjêto pierwsze tego rodzaju próby w badaniach in vitro [14].

Tak w³aœnie wygl¹da³y skromne pocz¹tki badañ nad monoklonalnym przeciwcia³em anty-p185, które obecnie w postaci prepara- tu pod nazw¹ Herceptyna wkracza progresyw- nie na ca³ym œwiecie do leczenia raka piersi z nadekspresj¹ receptora HER2 (bia³ka p185).

Od czasu pierwszych prób z monoklonalnym przeciwcia³em anty-p185 minê³o 10 lat. W ci¹- gu tych lat prowadzono intensywne badania nad dzia³aniem tego przeciwcia³a w komór- kach raka z nadekspresj¹ receptora HER2.

Badania te doprowadzi³y do wykrycia faktu uczulania przez stosowane przeciwcia³o takich komórek raka na chemiczne leki przeciwno- wotworowe. Da³o to podstawy do wypracowa- nia nowoczesnej strategii postêpowania leczniczego o nazwie receptor enhancement chemosensitivity – REC, która obecnie ci¹gle jest udoskonalana [15].

W ci¹gu minionych 10 lat dokona³ siê rów- nie¿ ogromny postêp wiedzy onkobiologicz- nej. Dziêki technikom biologii molekularnej po- znaliœmy wiele nowych faktów, które rzuci³y zupe³nie nowe œwiat³o na zjawiska zwi¹zane z progresj¹ nowotworów pochodzenia nab³onkowego u ludzi z udzia³em zamplifikowanego genu HER2. Ogromne znaczenie dla postêpu wiedzy dotycz¹cej progresji tych raków mia³y równie¿ intensywnie prowadzone badania podstawowe nad receptorami z rodziny HER.

Szczególnie interesuj¹ce dane przynios³y wyniki uzyskane w ci¹gu ostatnich kilku lat. Wy- niki tych badañ doprowadzi³y do przesuniêcia œrodka ciê¿koœci w rozumieniu tych nowotwo- rów z produktu omawianego genu, czyli receptora HER2 (bia³ka p185) na heterodimer receptorów HER2/HER3, co z jednej strony za- chowa³o ogromne faktyczne znaczenie receptora HER2, z drugiej zaœ ujawni³o bardzo wa¿-

n¹ rolê receptora HER3, o którym jeszcze kil- ka lat temu wiedziano bardzo niewiele [16].

Równie¿ wyniki lat ostatnich wykaza³y podstawowe znaczenie autokrynnej ekspresji heregulin (HRGs) dla kancerogenezy i progresji fenotypu z³oœliwego nowotworów pochodzenia nab³onkowego z amplifikacj¹ genu HER2, co bezpoœrednio wi¹¿e siê z dzia³aniem heterodimeru receptorów HER2/HER3 [17]. Tak¿e wynikiem badañ ostatnich lat jest zidentyfiko- wanie nowego onkogenu, którego produkt – enzym cyklooksygenaza 2 odgrywa ogromn¹ rolê w kancerogenezie nowotworów nab³onkowych. W 1999 r. przedstawiono wyniki badañ, w których wykazano wspó³dzia³anie i wzajemne regulowanie siê wymienionych wy¿ej trzech onkoprotein, czyli heterodimeru receptorów HER2/HER3, autokrynnie produkowanych heregulin i cyklooksygenazy 2, pozwalaj¹ce sfor- mu³owaæ 3-punktow¹ oœ, na której opiera siê zaburzanie wzrostu komórek nowotworowych pochodzenia nab³onkowego u ludzi [18]. Sfor- mu³owanie takiej 3-punktowej osi, dzia³aj¹cej jako pewna ca³oœæ w zwi¹zku z daleko id¹- cymi wspó³zale¿noœciami miêdzy 3 tworz¹cymi j¹ onkoproteinami, pokazuje nowe mecha- nizmy poœredniego dzia³ania Herceptyny, poprzez które hamuje ona bardzo skutecznie nowotworow¹ dynamikê cyklu komórkowego, niwecz¹c dzia³anie ca³ej tej osi.

Celem artyku³u jest naœwietlenie wszystkich punktów dzia³ania Herceptyny w komór- kach raka z nadekspresj¹ receptorów HER2 dla pe³nego pokazania dzia³ania tego przeciwcia³a, co wykracza daleko poza p³aszczy- znê oddzia³ywania antygen-przeciwcia³o.

WYPRACOWANIE STRATEGII POSTÊPOWANIA LECZNICZEGO O NAZWIE RECEPTOR ENHANCEMENT CHEMOSENSITIVITY – REC

Jak ju¿ wspomniano, pierwsze próby blo- kowania receptora HER2 (bia³ka p185) za po- moc¹ monoklonalnego przeciwcia³a skierowa- nego przeciwko p185, pochodz¹ z koñca lat 80. [14]. Kolejne lata badañ przedklinicznych przeprowadzonych in vitro i in vivo, dostar- czy³y dowodów na to, ¿e wymienione przeciwcia³a hamuj¹ znamiennie wzrost komórek guza, wykazuj¹cych nadekspresjê receptora HER2 (bia³ka p185) [19–23]. Te zachêcaj¹ce wyniki doprowadzi³y do przeprowadzenia w 1996 r. pierwszej próby klinicznej do¿ylne- go podania recombinant humanized anti- p185 HER2 antibody [rhu Mab HER2 (Her- ceptin)], pacjentkom z rakiem piersi wykazu- j¹cym nadekspresjê bia³ka p185, u których wyst¹pi³y liczne przerzuty po intensywnym ru- tynowym leczeniu chemicznym [24]. W pracy tej wykazano, ¿e podane przeciwcia³o jest aktywne klinicznie i nie daje efektu toksycz- noœci. Tymczasem intensywnie prowadzone badania podstawowe, konsekwentnie wyka- zywa³y, ¿e dzia³anie monoklonalnych przeciwcia³ anty-p185 jest skutecznym sposobem uczulania komórek nowotworowych z nadekspresj¹ genu HER2 na chemiczne leki prze- ciwnowotworowe [19, 21–23, 25, 26].

The present state of art is presented on various mechanisms of Herceptin action in cancer cells with overexpression of HER2 receptors, that is p185 protein. Basic and clinical studies justified the introduction of monoclonal antibody against p185 protein (Herceptin) to antitumour treatment and made possible to develop a modern strategy of therapeutic management, called receptor enhancement chemosensitivity (REC). It is based on the phenomenon of sensitization by Herceptin of malignant cells with HER2 receptor overexpression to chemical antitumour preparations.

In the result of such sensitization, a chemotherapeutic agent administered in combination with the antibody reaches selectively tumour cells with HER2 receptor overexpression. Since it is administered onto molecular target, that is onto a definite oncoprotein which, in this case, is HER2 receptor protein.

Also studies on the receptors of the HER family performed by other authors demonstrated that the development and progression of malignant phenotype of epithelial tumours with p185 receptor overexpression are based on a three-point axis determined by the effects of three oncoproteins mutually regulating each other:

heterodimer of HER2 and HER3 receptors, heregulins (HRG) produced by autocrine mechanism and cyclo-oxygenase 2 (COX2). The central link of this axis is HER2/HER3 heterodimer. The blockade of this link by Herceptin neutralizes mitogenic activity of the remaining two oncoproteins. In the case of autocrine heregulins, this heterodimer is the main element in transmisson pathway of mitogenic signals by heregulins while in the case of cyclo-oxygenase 2, this heterodimer induces oncogenic, constitutional COX 2 gene activation.

Key words: breast cancer, Herceptin, HER receptors family, cyclooxygenase 2, heregulin.

(3)

Wielokierunkowe dzia³anie Herceptyny w komórkach raka z nadekspresj¹ receptora HER2 (bia³ka p185)

257

Badania komórek raka piersi i jajnika z amplifikacj¹ genu HER2 u ludzi, przeprowadzo- no na du¿¹ skalê celem sprawdzenia wp³ywu tych przeciwcia³ podanych pojedynczo i w kombinacji z cis-diaminodichloroplatin¹ (CDDP) [22]. Badania przeprowadzone zarów- no na liniach komórkowych in vitro, jak i in vivo na bezgrasiczych myszach wykaza³y, ¿e wp³yw monoklonalnych przeciwcia³, swoistych dla zewn¹trzkomórkowego epitopu bia³ka p185, stosowanych pojedynczo, daje efekt cy- tostatyczny, a w kombinacji ze stosowanym lekiem – cytotoksyczny, podnosz¹c znacznie skutecznoœæ dzia³ania leku [22]. Wp³yw podawania leku i przeciwcia³a okaza³ siê specyficz- nie wybiórczy dla komórek wykazuj¹cych nad- produkcjê bia³ka p185, i by³ obserwowany przy bardzo niskim stê¿eniu przeciwcia³a, przy którym po podaniu wy³¹cznie przeciwcia³a nie obserwowano efektu w ogóle. Stosowanie ko- jarzonego podawania przeciwcia³a z lekiem nie prowadzi³o do wzrostu toksycznoœci ogól- nej u myszy i dawa³o ca³kowit¹ remisjê prze- szczepów guzów ludzkiego raka piersi u badanych zwierz¹t. Obserwowany synergizm zwi¹zany jest, jak wykazano [22, 23, 27], z wewn¹trzkomórkowym blokowaniem zdolno- œci naprawczych DNA przez stosowane przeciwcia³o. W wyniku tego dzia³ania uszkodze- nia DNA wywo³ane przez CDDP by³y wiêksze i wiêksza liczba komórek guza uruchamia³a mechanizm zaprogramowanej œmierci ko- mórki. Ta zaobserwowana synergistyczna aktywnoœæ zosta³a nazwana REC (receptor enhancement chemosensitivity) i ma ogromne potencjalne perspektywy zastosowania klinicznego ze wzglêdu na wysok¹ swoist¹ ak- tywnoœæ jedynie wobec komórek z nadekspresj¹ bia³ka p185 oraz ze wzglêdu na staty- stycznie znamienne zwiêkszanie potencja³u za- bijania takich komórek [22]. W pierwszej pracy klinicznej, w której przedstawiono rezultaty zastosowania tej strategii w³¹czaj¹cej kombina- cjê CDDP i monoklonalnych przeciwcia³ u pacjentek z rakiem piersi z amplifikacj¹ genu HER2, opornych na chemioterapiê, zaprezen- towano wyniki tak niezwykle zachêcaj¹ce, ¿e sta³y siê one zapowiedzi¹ dalszych tego typu prób klinicznych [28], przeprowadzanych z za- stosowaniem równie¿ innych leków przeciw- nowotworowych (np. antracyklin czy taksanów), które uzyska³y bardzo dobre wyniki w badaniach przedklinicznych [26]. Najnowsze badania przedkliniczne i podstawowe wykaza³y ad- dytywny lub synergistyczny sposób dzia³ania szerokiego spektrum chemicznych leków prze- ciwnowotworowych w po³¹czeniu ze swoistymi monoklonalnymi przeciwcia³ami anty-p185 i w pe³ni potwierdzi³y doniesienia wczeœniej- sze [29]. Równie¿ najnowsze badania kliniczne potwierdzi³y skutecznoœæ tego typu leczenia [30]. W 1999 r. po raz drugi zosta³a wy- konana kliniczna próba skutecznoœci i bezpieczeñstwa podawania rhu Mab HER2 – Herceptyny, pacjentkom z rakiem piersi, wykazuj¹cym nadekspresjê receptora HER2 [31].

Grupa badanych pacjentek obejmowa³a 222 przypadki i by³a 5-krotnie liczniejsza ni¿ zba- dana w 1996 r., kiedy to dokonano pierwszej

takiej próby. Do badania tego zakwalifikowa- no równie¿ i tym razem pacjentki, u których wyst¹pi³y liczne przerzuty po intensywnym leczeniu chemicznym. Wielorakie korzyœci z za- stosowanej terapii, trwa³a obiektywna odpo- wiedŸ i korzystny profil toksycznoœci – oto podstawowe wyniki uzyskane w tej pracy, któ- rej autorzy wnioskuj¹, ¿e podawanie rhu Mab HER2 jest nowym wa¿nym sposobem leczenia pacjentek z guzami wykazuj¹cymi nade- kspresjê genu HER2 [31].

Z omawianych wy¿ej wyników uzyskanych w pracach podstawowych, przedklinicznych i klinicznych wynika, ¿e strategia REC góru- je nad leczeniem wg konwencjonalnych spo- sobów leczenia chemicznego, g³ównie ze wzglêdu na du¿¹ skutecznoœæ, brak toksycz- noœci i wysoce swoiste dzia³anie polegaj¹ce na kierowaniu leku na tarczê molekularn¹, czyli na œciœle okreœlon¹ onkoproteinê, któr¹ w tym przypadku jest receptor HER2 (p185).

Badania podstawowe kilku ostatnich lat koncentrowa³y siê na badaniu sposobu powstawania i dzia³ania w komórce raka heterodimeru receptorów HER2/HER3, co doprowadzi³o do ujawnienia kolejnych korzyœci terapeutycznych wynikaj¹cych z podawania Herceptyny.

HETERODIMER RECEPTORÓW HER2/HER3 – JEDNA

Z NAJAGRESYWNIEJSZYCH ONKOPROTEIN

Wieloletnie poszukiwania ligandu receptora HER2 zosta³y zakoñczone, nie dlatego, ¿e znaleziono peptydowy czynnik wzrostu, który mo¿e wi¹zaæ siê z tym receptorem aktywuj¹c go. Okaza³o siê bowiem, i¿ receptor ten ulega aktywacji na zupe³nie innej zasadzie ani-

¿eli pozosta³e receptory rodziny HER lub te¿

w ogóle inne receptory wymagaj¹ce kontaktu ze swoistymi dla nich ligandami. Sposób aktywacji tego receptora jest szczególny i za- pewne dlatego towarzysz¹ temu szczególne skutki [32, 33]. Otó¿ receptor HER2 (bia³ko p185) nie przy³¹cza bezpoœrednio ¿adnego ligandu lecz mo¿e ulegaæ bardzo silnej aktywacji katalitycznej przez ligandy heterologicz- ne, a wiêc przy³¹czane przez inne receptory HER, po warunkiem, ¿e sam utworzy z tymi receptorami kompleks dimeryczny [32, 33].

Tych ligandów jest wiele, tote¿ stopieñ aktywacji receptora HER2 mo¿e byæ bardzo ró¿- ny w utworzonych heterodimerach. Zale¿y to z jednej strony od rodzaju innego receptora rodziny HER, z którym receptor HER2 utworzy heterodimer, z drugiej zaœ strony od tego, z jakim ligandem zwi¹zany jest inny receptor wchodz¹cy w sk³ad takiego kompleksu dime- rycznego. Dwa podstawowe typy ligandów bior¹ udzia³ w aktywacji receptorów rodziny HER. S¹ to peptydowe czynniki wzrostu typu EGF i typu HRG (heregulin) [34]. Jednak, co nale¿y w tym miejscu podkreœliæ, o pracy pozosta³ych receptorów z rodziny HER decydu- je receptor HER2, wp³ywaj¹cy na trwa³oœci po-

wi¹zania ligandu z receptorem. I tak, gdy liczba receptorów HER2 na powierzchni komórek zaczyna wyraŸnie przekraczaæ liczbê takich receptorów na powierzchni prawid³owych ko- mórek nab³onkowych, trwa³oœæ powi¹zania ligandu z receptorami HER znacznie wzrasta, z równoczesnym wzrostem trwa³oœci utworzonych przez takie receptory heterodimerów. Ma to zasadnicze znaczenie dla losów komórki.

Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, heterodimery te przy zwiêkszonej iloœci receptorów HER na powierzchni komórek, wysy³aj¹ nasilone sygna-

³y mitogenne kaskadami fosforylacji szlakiem ras-raf-MAPKs, prowadz¹c do intensyfikacji po- dzia³ów komórkowych [33]. Dlatego te¿ przy nadekspresji receptora HER2 trwa³oœæ tych he- terodimerów wzrasta, nabieraj¹ one charakte- ru onkoprotein i staj¹ siê odpowiedzialne za wzrost proliferacji takich komórek. W proce- sach tych szczególn¹ rolê odgrywa heterodimer receptorów HER2/HER3, poniewa¿ jest on najsilniejszym mitogenem wœród wszystkich heterodimerów tworzonych przez receptory rodziny HER [32, 33]. Sprawne powstawanie tego heterodimeru w komórkach raka prowadzi do wzrostu z³oœliwoœci jego fenotypu. Aby heterodimer ten móg³ tworzyæ siê w znacznych iloœciach, poza nadekspresj¹ receptora HER2 musi byæ w komórkach raka spe³niony jeszcze jeden warunek. Nie- zbêdny jest zwiêkszony poziom autokrynnie produkowanych heregulin (HRGs) [35] (w niektórych pracach okreœlane s¹ one jako neu differentiation factor – NDF).

ROLA AUTOKRYNNIE

PRODUKOWANYCH HEREGULIN Hereguliny (ponad 15 aktywnych biologicznie izoform) s¹ peptydami wzrostowymi.

W komórkach nowotworów pochodzenia na- b³onkowego u ludzi, peptydy te wi¹¿¹ siê swoiœcie z receptorem HER3 (jak równie¿

z HER4) jako ligandy, prowadz¹c do aktywacji tych receptorów oraz ich spontanicz- nej i preferencyjnej heterodimeryzacji z receptorem HER2 (bia³kiem p185) [33, 34–37].

W heterodimerze HER2/HER3 obydwa receptory szczególnie intensywnie aktywuj¹ siê wzajemnie, a powsta³y kompleks jest wyj¹t- kowo trwa³y, co ogromnie przed³u¿a jego mitogenne dzia³anie [32–34].

Z prac innych autorów wiadomo, ¿e na- b³onkowe komórki gruczo³u piersiowego po transformacji nowotworowej wykazuj¹ zwiêk- szon¹ ekspresjê mRNA HRGs i immunoreak- tywnych izoform tego peptydowego czynnika wzrostu [17]. Równie istotnym faktem badaw- czym by³o sklonowanie w jednej z linii komór- kowej raka piersi nowej izoformy heregulin – gamma-HRG, która nie ulega ekspresji w prawid³owym nab³onku, pojawia siê jednak po transformacji nowotworowej i jak wykazano, która jest w³¹czana w autokrynny mechanizm wzrostu nowotworowego [38]. Z wczeœniej- szych prac [39] równie¿ by³o wiadomo, ¿e HRGs prowadz¹ do aktywacji receptora HER2 i pobudzaj¹ wzrost komórek raka piersi, tak-

(4)

¿e pod nieobecnoœæ estrogenów. Cytowane prace pokazuj¹ wyraŸnie, ¿e w komórkach raka piersi dochodzi do intensyfikacji oddzia³y- wania peptydowych czynników wzrostu HRG w zwi¹zku z transformacj¹ nowotworow¹. Wo- bec tego wydaje siê, ¿e zwiêkszenie autokrynnej produkcji czynników wzrostu typu HRG odgrywa nies³ychanie wa¿n¹ rolê w proliferacji komórek raka piersi. Jak wskazuj¹ na to wyniki badañ ostatnich kilku lat, autokryn- na zwiêkszona ekspresja tego czynnika wzrostu w komórkach raka stanowi bowiem g³ów- ny mechanizm prowadz¹cy do powstawania w komórce tej jednej z najagresywniejszych onkoprotein, jak¹ jest heterodimer receptorów HER2/HER3 [17, 18, 33, 35, 36].

Jest równie¿ interesuj¹ce, ¿e badania ostatnich kilku lat wskazuj¹, i¿ w guzach prze- wodu pokarmowego powszechnie wystêpuje nadekspresja genu HER2 [18, 40, 41] oraz intensywne wybarwianie receptora HER3 w te- œcie immunohistochemicznym [18, 42]. Obec- nie stopniowo rodzi siê przekonanie o nie- uchronnoœci powstawania heterodimerów HER2/HER3 we wszystkich najbardziej z³oœli- wych nowotworach pochodzenia nab³onkowego. W 1999 r. Vadlamudi i wsp. [18] wykaza- li, ¿e w rakach jelita grubego u ludzi, receptory HER2 i HER3 wystêpuj¹ w formie konstytucjonalnie aktywnej w postaci hetero- dimerycznych kompleksów, co oznacza, ¿e heterodimery te wykazuj¹ bardzo silne w³a- œciwoœci do nadawania ci¹g³ych fa³szywych, niezale¿nych od sygna³ów zewnêtrznych, wewn¹trzkomórkowych impulsów o intensywnym mitogennym charakterze. Dzia³aj¹ wiêc one w komórce jak silne onkoproteiny. W omawia- nej pracy wykazano ponadto, ¿e opisywane dimery powstaj¹ jedynie w tych komórkach raka jelita grubego, które wykazuj¹ ekspresjê i wydzielaj¹ bia³ko 40 kDa, rozpoznawane im- munologicznie jako hereguliny. One to mog¹ aktywowaæ receptor HER2, je¿eli powstaj¹ heterodimery HER2/HER3. Czyli w komórkach raka jelita grubego mamy do czynienia z konstytucjonaln¹ aktywacj¹ receptora HER2 na drodze autokrynnego pobudzenia przez hereguliny heterodimeru HER2/HER3, a wiêc z takim samym procesem, jak omawiany wy-

¿ej przy raku gruczo³u piersiowego. Wyniki tej pracy s¹ pierwszym doniesieniem wykazuj¹- cym tworzenie konstytucjonalnie aktywnego heterodimeru receptorów HER2/HER3 pod wp³ywem autokrynnych heregulin.

Rola heterodimeru receptorów HER2/HER3 i heregulin produkowanych autokrynnie wykracza poza problem raka piersi, wi¹¿e siê bowiem ze spraw¹ progresji równie¿ innych nowotworów pochodzenia nab³onkowego u ludzi, czemu poœwiêca siê coraz wiêcej uwagi. Najnowsze wyniki badañ doœwiadczal- nych wskazuj¹ na to, ¿e endogenne hereguliny w po³¹czeniu ze zwiêkszon¹ ekspresj¹ receptorów rodziny HER, szczególnie zaœ receptora HER2, mog¹ dzia³aæ jako potencjal- ny komórkowy czynnik, który kontroluje poziom ekspresji bia³ka cyklooksygenazy 2 [18].

CYKLOOKSYGENAZA 2

– WSPÓ£ZALE¯NOŒÆ Z RECEPTORAMI HER I HEREGULINAMI

Enzymatyczne bia³ko cyklooksygenaza 2 (COX2) ma silny charakter onkogenny, m.in.

w zwi¹zku z tym, ¿e blokuje apopotozê [43, 44]. Zebrano ju¿ wiele danych na to, ¿e nadekspresja COX2 jest niezbêdna w ogóle dla przemiany nowotworowej komórek nab³onkowych, o czym œwiadczy m.in. fakt powszech- nego wystêpowania wysokiej ekspresji COX2 w komórkach transformowanych i ró¿nych ty- pach nowotworów pochodzenia nab³onkowego u ludzi, w tym równie¿ w raku piersi [43–51]. Najnowsze prace wykazuj¹ zale¿noœæ konstytucjonalnej aktywacji genu COX2 od wy- stêpowania w komórce nowotworowej zwiêk- szonej aktywacji receptorów z rodziny HER, gdy¿ wówczas gen COX2 jest dla nich jedn¹ z tarczy molekularnych [52, 53]. Zale¿noœæ ta ma nies³ychanie istotne znaczenie, poniewa¿

pokazuje powi¹zania miêdzy szlakiem dzia³a- nia receptorów HER i genem COX2. Wobec powszechnoœci wystêpowania nadekspresji receptora HER2 i HER3 w raku jelita grubego oraz wysokiej ekspresji bia³ka COX2 w przypadku tego nowotworu, na tym w³aœnie mate- riale badano, czy istniej¹ powi¹zania miêdzy endogenn¹ ekspresj¹ HRGs a ekspresj¹ genu COX2 [18]. Badaj¹c 8 ró¿nych linii komór- kowych raka jelita grubego u ludzi oraz ko- mórki raka jelita grubego od 8 ró¿nych pa- cjentów wykazano, ¿e w przypadkach tych dochodzi do tworzenia konstytucjonalnie zak- tywowanych heterodimerów receptorów HER2/HER3, czyli wysy³aj¹cych ci¹g³e, fa³szywe mitogenne sygna³y szlakiem ras-raf-MAPKs, pod warunkiem wystêpowania w tych komór- kach autokrynnej ekspresji HRGs. Je¿eli swoistym przeciwcia³om anty-HER3 uniemo¿liwio- no wi¹zanie peptydów HRGs z receptorem HER3 to zgodnie z przypuszczeniem uzyski- wano zmniejszenie iloœci heterodimerów recep- torów HER2/HER3, lecz zupe³nie nieoczekiwa- nie wywo³ywa³o to równie¿ redukcjê ekspresji bia³ka COX2 [18]. W tej samej pracy pokaza- no w badaniach na liniach komórkowych raka jelita grubego, ¿e podawanie do medium hodowlanego egzogennych HRGs indukuje ekspresjê mRNA COX2 i tworzenie heterodi- merów HER2/HER3. Obydwa te biologiczne pobudzenia uzyskane egzogennymi HRGs mo¿na zablokowaæ swoistym inhibitorem enzymu COX2. A wiêc swoisty inhibitor bia³ka COX2 blokuje równie¿ powstawanie konstytucjonalnie aktywnego kompleksu dimeryczne- go receptorów HER2/HER3. Widaæ wiêc, ¿e z jednej strony liczba heterodimerów recepto- rów HER2/HER3 reguluje ekspresjê genu COX2 w odpowiedzi na stymulacjê HRGs, z drugiej zaœ strony obni¿enie poziomu bia³- ka COX2 przez swoisty inhibitor, niweluje dzia-

³anie tego heterodimeru i stymuluj¹ce go dzia-

³anie HRGs. Omawiane wyniki umacniaj¹ po- gl¹d, ¿e wspó³dzia³anie i wzajemne regulowanie siê tych 3 typów onkoprotein, jakimi s¹: heterodimer receptorów HER2/HER3, autokrynne hereguliny i cyklooksygenaza 2, odgrywa podstawow¹ rolê w zaburzeniach wzrostu nowotworowych komórek pochodzenia nab³onkowego u ludzi.

PODSUMOWANIE

Postêp wiedzy w zakresie dzia³ania recep- torów z rodziny HER, jaki dokona³ siê w ci¹- gu ostatnich kilku lat, pozwala dziœ znacznie lepiej rozumieæ korzyœci p³yn¹ce ze stosowania strategii REC. Dziœ wiadomo ju¿, ¿e sto- suj¹c monoklonalne przeciwcia³o anty-p185 (Herceptynê), doprowadzamy do dysocjacji heterodimeru HER2/HER3 – jednej z najagresywniejszych onkoprotein – i w ten sposób li- kwidujemy centralne i najwa¿niejsze ogniwo 3-punktowej osi wyznaczonej przez 3 wspó³- dzia³aj¹ce i wspó³reguluj¹ce siê wzajemnie onkoproteiny, jakimi s¹: heterodimer receptorów HER2/HER3, endogenne hereguliny i cyklooksygenaza 2. Monoklonalne przeciwcia³o anty- p185, powoduje dysocjacjê istniej¹cych hete- rodimerów HER2/HER3 oraz uniemo¿liwia ko- mórkom z nadekspresj¹ receptora p185 tworzenie nowych tego rodzaju kompleksów.

Przez tego typu dzia³anie niweluje siê w ko- mórce równie¿ skutki dzia³ania autokrynnych heregulin, które mimo zwi¹zania siê z receptorami HER3 nie mog¹ utworzyæ heterodimeru HER2/HER3. Dalsz¹ konsekwencj¹ dzia³a- nia Herceptyny poprzez zmniejszenie w ko- mórce iloœci heterodimeru HER2/HER3 jest zmniejszenie ekspresji bia³ka COX2, które skutecznie blokowa³o apoptozê. Przeciwcia³o to stwarza jednoczeœnie dogodne warunki do wy- biórczego dzia³ania leku chemicznego na tar- czê molekularn¹ w ramach strategii REC i uzyskanie z niej pe³nej korzyœci, a wiêc mak- symalnego niszczenia komórek z nadprodukcj¹ receptora HER2 (bia³ka p185).

Poniewa¿ opisywane wy¿ej zale¿noœci wykazano w badaniach komórek raka jelita grubego, pochodz¹cych zarówno z guzów pa- cjentów, jak i w wielu liniach komórkowych, wydaje siê, ¿e starannie opracowany, nowo- czesny sposób leczenia oparty na strategii REC mo¿e teraz sprawdziæ siê równie¿ w leczeniu raka jelita grubego. Nale¿y oczekiwaæ korzyœci terapeutycznych w przypadku wzbo- gacenia strategii REC o swoisty inhibitor COX2. Zatem ju¿ obecnie istnieje dostatecz- na iloœæ dowodów na to, ¿e strategia REC mo¿e przynieœæ swoisty prze³om w leczeniu wszystkich nowotworów pochodzenia nab³onkowego ze zwiêkszon¹ produkcj¹ receptorów HER2, szczególnie w swej wersji poszerzo- nej o swoisty inhibitor enzymu COX2.

PIŒMIENNICTWO

1. Koz³owski W, Szacikowska E. Receptory HER/ErbB w prawid³owym nab³onku i kancerogenezie. Wspó³czesna Onkologia 2000; 4: 7-12.

2. Lewis TS, Shapiro PS, Ahn NG. Signal transduction through MAP kinase cascades. Adv Cancer Res 1998; 74: 49-139.

3. Szacikowska E, Koz³owski W. Tamoksifen/anty- estrogeny zwiêkszaj¹ agresywnoœæ raka piersi z amplifikacj¹ i/lub nadekspresj¹ genu HER2.

Wspó³czesna Onkologia 1999; 3: 97-103.

4. Szacikowska E, Koz³owski W. Pod³o¿e chemooporno- œci raka piersi z amplifikacj¹ i/lub nadekspresj¹ genu HER2. Wspó³czesna Onkologia 1999; 4: 145-51.

5. Hudziak RM, Schlessinger J, Ullrich A. Increased expression of the putative growth factor receptor p185 HER2 causes transformation and tumorigene-

(5)

Wielokierunkowe dzia³anie Herceptyny w komórkach raka z nadekspresj¹ receptora HER2 (bia³ka p185)

259

sis of NIH 3T3 cells. Proc Nalt Acad Sci USA 1987; 84: 7159-63.

6. Di Fiore PP, Pierce JH, Kraus MH, et al. ErB-2 is a potent oncogene when overexpressed in NIH 3T3 cells. Scince 1987; 237: 178-82.

7. Guy CT, Webster MA, Schaller M, et al. Expres- sion of the neu protooncogene in the mammary epi- thelium of transgenic mice induces metastatic disease. Proc Natl Acad Sci USA 1992; 89: 10578-82.

8. Slamon DJ, Clark GM, Wong SG, et al. Human breast cancer: Correlation of relapse and survival with amplification of the HER2/neu oncogene. Scin- ce 1987; 235: 177-82.

9. Slamon DJ, Godolphin W, Jones LA, et al. Stu- dies of HER2/neu proto-oncogene in human breast and ovarian cancer. Scince 1989; 244: 707-12.

10. Allred DC, Clark GM, Tandon AK, et al.

HER2/neu in node-negative breast cancer: Progno- stic significance of overexpression influenced by the presence of in situ carcinoma. J Clin Oncol 1992; 10: 599-605.

11. Kern JA, Schwartz DA, Norolberg JE, et al. p185 neu expression in human lung adenocarcinomas predicts shortened survival. Cancer Res 1990; 50: 5184-91.

12. Uhino S, Tsuda H, Maruyama K. Overexpression of c-erB-2 protein in gastric cancer. 1993; 72: 3179-84.

13. Ravdin PM, Chamness GC. The c-erB-2 proto-oncogene as a prognostic and predicitive marker in breast cancer: A paradigm for the development of other macromolecular markes – A review. Gene 1995; 159: 19-27.

14. Hudziak RM, Lewis GD, Winget M, et al. p185 HER2 monoclonal antibody has antiproliferative efects in vitro and sensitized human breast tumor cells to tumor necrosis factor. Mol Cell Biol 1999; 9: 1165-72.

15. Pegram M, Hsu S, Lewis G, at al. Inhibitory efects of combinations of HER-2/neu antibody and chemotherapeutic agents used for treatment of human breast cancers. Oncogene 1999; 18: 2241-51.

16. Szacikowska E, Koz³owski W. Heteroodimer re- ceptorów HER2/HER3, autokrynne hereguliny i cyklooksygenaza 2, a dzia³anie Herceptyny. Wspó³- czesna Onkologia 2000; 4: 93-9.

17. Mincione G, Bianco C, Kannan S, et al. Enhan- ced expression of heregulin in c erb B2 and c-Ha- ras transformed mouse and human mammary epithelial cells. J Cell Biochem 1996; 60: 437-46.

18. Vadlamudi R, Mandal M, Adam L, et al. Regula- tion of cyclooxygenase-2 pathway by HER2 receptor. Oncogene 1999; 18: 305-14.

19. Hancock MC, Langton BC, Chan T, et al. A monoclonal antibody against the c-erbB2 protein enhances the cytotoxicity of cis-diaminedichloroplati- num againts human breast and ovarian tumor cell liens. Cancer Res 1991; 51: 4575-80.

20. Harwerth IM, Weis W, Schlegel J, et al. Monoclonal antibodies directed to the erbB-2 receptor inhibit in vivo tumor cell growth. Br J Cancer 1993; 68: 1140-5.

21. Artega CL, Carty-Dugger T, Winner A. Andibo- dies p185 HER2 enhance etoposide – induced cytotoxicity against human breast carcinoma cells.

Proc Am Soc Clin Oncol 1993; 12: 1012.

22. Pietras RJ, Fendy BM, Chazin VR, et al. Antibo- dy to HER-2/neu receptor blocks DNA repair after cisplatin in human breast and ovarian cancer cells.

Oncogene 1994; 9: 1829-38.

23. Artega CL, Winner AR, Poirier MC, et al. p185 cerbB- 2 signal enhances cisplatin – induced cytoxicity in human breast carcinoma cells: Assciation between an oncogenic receptor tyrosine kinase and drug inducted DNA repair. Cancer Res 1994; 54: 3758-65.

24. Baselga J, Tripathy D, Mendelsohn J, et al. Pha- se II study of weekly intravenous recombinant humanized anti-p185 HER2 monoclonal antibody in patients with HER2/neu overexpressing metastatic breast cancer. J Clin Oncol 1996; 14: 737-44.

25. Lopez AM, Pergam MD, Landaw EM, et al. Mo- dals to assess combination therapy interactions:

Optimal timing of anti HER2 antibody and doxorubi- nicin in breast cancer. Proc Am Assoc Cancer Res 1997; 38: 605 (abstr 4061).

26. Baselga J, Norton L, Albnell J, et al. Recombinant humanized anti-HER2 antibody (Herceptin) enhaces the antitumor activity of paclitaxel and doxorubicin against HER2/neu overexpressing human breast cancer xenografts. Cancer Res 1998; 58: 2825-31.

27. Klapper LN, Vaisman N, Hurwitz E, et al. A sub- class of tumor-inhibitory monoclonal antibodies to Erb2/HER2 blocks crosstalk with growth factor re- ceptos. Oncogene 1997; 14: 2099-109.

28. Pegram MD, Lipton A, Hayes DF, et al. Phase II study of receptor – enhanced chemosensitivity using recombinant humanized anti – p 185 HER2/neu monoclonal antibody plus cisplatin in patients with HER2/neu – overexpressing metastatic breast cancer refractory to chemotheraphy treatment. J Clin Oncol 1998; 16: 2659-71.

29. Pegram M, Hsu S, Lewis G, et al. Inhibitory efects of combinations of HER2/neu antibody and chemotherapeutic agents used for treatment of human breast cancers. Oncogene 1999; 18: 2241-51.

30. Slamon D, Leyland-Jones B, Shak S, et al. Addi- tion of Herceptin (humanized anti-HER2 antibody) to first line chemotherapy for HER2 overexpressing metastatic breast cancer (HER2+/MBC) markedly increases anticancer activity: A randomized multi- national controlled phase III trial. Proc Am Soc Clin Oncol 1998; 17: 98A (abstr 377).

31. Cobleigh MA, Vogel CL, Tripathy D, et al. Multi- national study of the efficacy and safety of humanized anti-HER2 monoclonal antibody in women who have HER2 – overexpressing metastatic breast cancer that has progressed after chemotherapy for metastatic disease. J Clin Oncol 1999; 17: 2639-48.

32. Carraway KL, Cantley LC. Neu acquistance for Erb B3 and Erb B4: A role for receptor heterodime- rization in growth signaling. Cell 1994; 78: 5-8.

33. Karunagaran D, Tzahar E, Beerli R, et al. Erb-2 is a common auxiliary subunit of NDF and EGF receptors: Implications for breast cancer. EMBO J 1996; 15: 254-6.

34. Alroy I, Yarden Y. The Erb B signaling network in embryogenesis: signal diversification through combination ligand – receptor interaction. FEBS Lett 1997; 410: 83-6.

35. Amundadottir LT, Leder P. Signal transduction pa- thways activated and required for mammary carcinogenesis in response to specific oncogenes. On- cogene 1998; 16: 737-46.

36. Pinkas-Kramarski R, Soussan L, Waterman H, et al. Diversification of neu differerntiation factor and epidermal growth factor signaling by combinatorial receptor interactions. EMBO J 1996; 15: 2452-67.

37. Pinkas-Kramarski R, Shelly M, Glathe S, et al.

Neu differentiation factor/neuregylin isforms activi- tate receptor combination. J Biol Chem 1996;

271: 19029-32.

38. Schaefer G, Fitzpartick DV, Sliwkowski MX. γ Here- gulin: a novel heregulin isoform that is an autocrin growth factor for the human breast cancer cell line, MDA -MB-175. Oncogene 1997; 15: 1385-94.

39. Pietras RJ, Arboleda J, Reese DM, et al. HER-2 tyrosine kinase pathway targets estrogen receptor and promotes hormone – independent growth in human breast cancer cells. Oncogene 1995; 10: 2435-46.

40. Kapitanoviæ S, Radoseviæ S, Kapitanoviæ M, et al. The expression of p 185 HER2/NEU correlates with stage of disease and survival in colorectal cancer. Gastroenterol 1997; 112: 11103-13.

41. Yang JL, Yu Y, Markoviæ B, et al. Overexpression of c-erb B2 mRNA and/or c-neu oncoprotein is a predictor for metastases from colorectal cancer.

Anticancer Res 1997; 17: 1023-6.

42. Ciardiello F, Kim N, Saeki T, et al. Differential expression of epidermal growth factor – related proteins in human colorectal tumors. Proc Natl Acad Sci USA 1991; 88: 7792-6.

43. Sheng H, Sho J, Morrow JD, et al. Modulation of apoptosis and Bcel-2 expression by prostaglandin E2 in human colon cancer cells. Cancer Res 1998; 58: 362-6.

44. Tsujii M, DuBois RN. Alterations in cellular adhe- sion and apoptosis in epithelial cells overexpers- sing prostagladin endoperoxide synthase-2. Cell 1995; 83: 493-501.

45. Eberhart CE, Coffey RY, Radhika A, et al.

Up-regulation of cyclooxygenese 2 – gene expression in human colorectal adenomas and adenocarcinomas. Gastroenterol 1994; 107: 1183-8.

46. Tsujii M, Kowano S, DuBois RN. Cyclooxygene- se-2 expression in human colon cancer cells increases metastatic potential. Proc Natl Acad Scie USA 1997; 94: 3336-40.

47. Kawamori T, Rao CV, Seibert K. Chemopreventi- ve activity of Celecoxib, a specific cyclooxygenese-2 inhibitor, angaist colon carcinogenesis. Can- cer Res 1998; 58: 409-12.

48. Sheng H, Shao J, Krikland SC, et al. Inhibition of human colon cancer cell growth by selective inhibition of cyclooxygenase-2. J Clin Invest 1997; 99: 2254-9.

49. Subbaramaiah K, Telang N, Ramonetti JT, et al.

Transciption of cyclooxygenase-2 is enhanced in transformed mammary epithelial cells. Cancer Res 1996; 56: 4424-9.

50. Hida T, Yatabe Y, Achiwa H, et al. Increased expressed of cyclooxygenase-2 occurs frequently in human lung cancers, specifically in adenocarcinomas. Cancer Res 1998; 58: 3761-4.

51. Tucker ON, Dannenberg AY, Yang EK, et al. Cyc- looxygenese-2 expression is up-regulated in human pancreatic cancer. Cancer Res 1999; 59: 987-90.

52. Coffey RJ, Hawkey CJ, Damstrup L, et al. EGF receptor activation induces nuclear targeting of COX2 basolaterl release of prostaglandins and mi- togenesis in polarizing colon cancer cells. Proc Noti Acad Sci USA 1997; 94; 657-62.

53. Mestre JR, Subbaramaiah K, Sacks PG, et al.

Retinoids supress epidermal growth factor – induced transcription of cyclooxygenase-2 in human oral squamous carcinoma cells. Cancer Res 1997;

57: 2890-5.

ADRES DO KORESPONDENCJI dr hab. n. med. WWoojjcciieecchh KKoozz³³oowwsskkii kierownik Zak³adu Patomorfologii Klinicznej prof. nadzw. Centralnego Szpitala Klinicznego WAM ul. Szaserów 128

00-909 Warszawa tel./fax (022) 810 38 92