WSPÓŁCZESNA SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA NOWEGO JORKU
Jaki wpływ na demokrację amerykańską XXI wieku ma zróżnicowane środowisko ży- dowskie Nowego Jorku?
Powszechnie wiadomo, że społeczność żydowska w USA jest nieliczna, lecz bardzo wpływowa, o czym m.in. świadczy znaczna liczba organizacji żydowskich współ- uczestniczących w demokratycznym życiu Ameryki.
Zanim doszło do ugruntowania pozycji Żydów amerykańskich w tamtejszym życiu politycznym i gospodarczym, należy scharakteryzować zróżnicowane środowisko Ży- dów nowojorskich, którzy mimo podziałów w kwestiach religii, kultury i polityki sta- wiają sobie wspólne cele. Reprezentując rozbieżne interesy różnych środowisk, w spra- wach podstawowej wagi potrafią uzgodnić wspólne stanowisko i połączyć swoje wy- siłki. Społeczność żydowska w Nowym Jorku jest najliczniejsza, bardzo aktywna i najlepiej zorganizowana. Warto zauważyć, iż 200 lat temu o niepodległe i demokra- tyczne państwo amerykańskie walczył u boku George’a Washingtona Żyd przybyły z Polski, Chaim Salomon.
Początki osadnictwa żydowskiego w Ameryce sięgają połowy XVII wieku, kiedy w 1654 roku do Nowego Amsterdamu z Brazylii przybyło pierwszych 23 Żydów. Do- datkowym impulsem do rozwoju społeczności żydowskiej na wschodnim wybrzeżu Ameryki było przejęcie w 1665 roku miasta przez Anglików. Pierwszy gubernator Nowego Jorku Richard Nicholls wprowadził zasadę równego traktowania, ochronę prawną i swobodę działania gospodarczego bez względu na narodowość1. W czasie wojny o niepodległość USA społeczność żydowska w Stanach wynosiła około 1500 do 3000 osób. Byli to sefardyjczycy. W latach 1840–1880 dzięki emigracji z Niemiec li- czebność Żydów w USA wzrosła z 15 000 do 250 000. Do 1900 roku, w wyniku na- pływu pierwszej fali emigrantów z Rosji, Rumunii i Austro-Węgier, w USA zamiesz- kał 1 mln osób pochodzenia żydowskiego. Jednak masowa emigracja przypadła na pierwsze 20-lecie XX wieku, kiedy to do 1910 roku liczba ludności żydowskiej wzro- sła do 2 mln, w 1914 roku do 3 mln, by w połowie lat 20. osiągnąć 4 mln osób. Wielu z tych biednych emigrantów pochodzących z Europy Wschodniej osiedliło się w wiel- kich miastach amerykańskich: w Filadelfii, Bostonie, Chicago, najwięcej w Nowym Jorku. Do przełomu lat 20. i 30. XX wieku nowojorscy Żydzi mieszkali na Lower East Side na Manhattanie, potem przenieśli się na Long Island, na Brooklyn, a część opu- ściła Nowy Jork i wyjechała do Kalifornii. Obecnie w USA społeczność żydowska li-
1 P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1993, s. 297.
czy około 5,75 mln osób (co stanowi 2,5% społeczeństwa USA), dodatkowo 4,2 mln Amerykanów identyfikuje się ze społecznością żydowską poprzez judaizm. W stanie Nowy Jork mieszka około 1 657 000 Żydów (9,1% mieszkańców stanu), w Nowym Jorku wraz z przedmieściami na terenie tzw. Greater New York mieszka około 1,4 mln (12% ludności miasta), na Long Island w Hrabstwie Nassau 221 000, Brooklyn za- mieszkuje 456 000 Żydów, aż 20% (ok. 243 000) mieszkańców Manhattanu to Żydzi.
Według badań przeprowadzonych w 2003 roku przez United Jewish Appeal Federa- tion of New York od lat 90. zanotowano spadek liczby Żydów zamieszkujących Nowy Jork o 5%. Pierwszy raz od 50 lat mniej niż 1 mln mieszkańców pochodzenia żydow- skiego, bo 972 000, mieszka na terenie miasta2.
Jakie kryteria decydują o przynależności do społeczności żydowskiej, kto może uważać się za członka tej grupy? Na te pytania odpowiadają badania przeprowadzone wśród nowojorskich Żydów w 1991 roku. Wyniki były następujące: dla 70% Żydów są oni grupą kulturową, 57% określa się jako grupa etniczna, a 49% to grupa religij- na. Spośród ankietowanych 84% przyznało, iż zapala świece na chanukę, 61%
uczestniczy w dni świąteczne w modlitwach w synagodze, 68% obchodzi Jom Kippur. Warto zauważyć, iż społeczność żydowska w ostatnich latach jest bardziej otwarta np. na nowych członków. W latach 50. aż 43% Żydów nie byłoby zadowolo- nych z poślubienia przez ich dziecko nie-Żyda, 29% byłoby bardzo niezadowolo- nych, w 1989 roku 79% nie miałoby nic przeciwko temu, dla 25% nie miałoby to znaczenia. Z kolei w latach 90. 75% Amerykanów nie miałoby nic przeciw zawarciu małżeństwa z przedstawicielem społeczności żydowskiej, gdy w 1969 roku taką od- powiedź wskazało tylko 59%3.
25% żydowskiej społeczności Nowego Jorku określa się mianem niewierzących.
W roku 2003 spośród 1,4 mln Żydów z obszaru Nowego Jorku wraz z przedmieściami 19% stanowili Żydzi ortodoksyjni (w 1991 roku tylko 13%), połowa z nich to wy- znawcy judaizmu w zreformowanej postaci, w całej społeczności żydowskiej Ameryki jest ich około 12%. Od 2003 roku zauważa się spadek liczby nowojorskich ortodok- sów. Główny powód to wyjazd z miasta do innych stanów. Ale pomimo wszystko No- wy Jork pozostaje ważnym miejscem na mapie żydowskiej Ameryki. W Nowym Jorku są jesziwy, chedery i tam też można łatwo zaopatrzyć się w koszerną żywność. Jedną z grup ortodoksyjnych Żydów są chasydzi. Oblicza się, iż na świecie żyje około 250 000 wyznawców chasydyzmu, aż 200 000 mieszka w Stanach, z których połowa w stanie Nowy Jork. W latach 50. wydawało się, że konserwatyzm wśród Żydów to przeżytek, ale na przełomie lat 80. i 90. XX wieku nastąpił renesans ortodoksyjnego judaizmu. Jedną z grup ortodoksyjnych Żydów, których przodkowie pochodzą z Pol- ski, są mieszkający w Williamsburgu na Brooklynie, i w Boro Park chasydzi bobow- scy. Inne części Brooklynu zamieszkane przez chasydów to: w centralnym Brooklynie Flatbush i Crown Heights, a na południu Bringhton Beach. Najliczniejszą grupą, około 15 000, są chasydzi pochodzący z Lubawicz i zamieszkujący Crown Heights4. Współ- cześni nowojorscy bobowscy Żydzi to potomkowie chasydzkiej rodziny cadyków Hal- bersztamów, którzy do czasu wojny mieszkali w małym miasteczku Bobowa pomiędzy Tarnowem a Nowym Sączem. Początki bobowskich chasydów w Nowym Jorku sięgają
2 N. de Lange, Wielkie kultury świata: Żydzi, Oxford 1992, s. 141.
3 S.C. Heilman, Portrait of American Jews, Washington 1995, s. 129.
4 S. Poll, The Hasidic Community of Williamsburg, New York 1962, s. 73.
drugiej połowy lat 40. XX wieku, kiedy ocalały z pożogi wojennej cadyk Salomon Halbersztam opuścił Europę i udał się w nieznane do Ameryki. W 1941 roku rabin Salomon wraz ze swoimi siostrami i matką ze Lwowa przedostał się na Węgry, w 1945 roku znalazł się w Niemczech, następnie udał się do Włoch i wraz z odnalezionymi pobratymcami z Bobowej w 1947 roku dotarł do Nowego Jorku5. Pierwotnie osiadł na West Side na Manhattanie, następnie przeniósł się do Crown Heights na Brooklyn, a ostatecznie zamieszkał w Boro Park. Tam założył szkołę handlową dla chasydów, by umożliwić im rozpoczęcie nowego życia. Pomogli mu chasydzi, którzy dotarli do Brooklynu wcześniej. Osiadłszy w Nowym Jorku, Salomon Halbersztam skupił wokół siebie wiernych mu chasydów, założył jeszywę i kontynuował nauki swojego ojca i dziadka6. Po jego śmierci w 2000 roku na czele bobowskich Żydów w Nowym Jorku stanął jego syn Naftali, którego w marcu tego roku zastąpił brat Ben Zion. Salomon i jego syn zostali pochowani na Florian Park Cementery w New Jersey. Pośród skupisk chasydzkich, jakie działają na terenie nowojorskiej metropolii, bobowe rebe jest uzna- wany za jeden z największych autorytetów religijnych i moralnych. Współczesne, co- dzienne życie Żydów bobowskich praktycznie nie różni się od tego sprzed kilkudzie- sięciu lat. Przeciętna rodzina ma od 3 do 5 dzieci, ubierają się tradycyjnie, nieodłączną częścią garderoby są charakterystyczne czapki tzw. lisiury. Wielu chasydów zajmuje się handlem7.
Na rogu 15 alei z 48 ulicą znajduje się bobowska synagoga, która jest centrum ży- dowskiego życia. W okolicy są również mykwa i chedery. Obecnie jednymi z najbar- dziej znanych chasydów nowojorskich są rabin Moshe Elias i rabin Mojżesz Grinfeld.
Chasydzi z Brooklynu pamiętają o Bobowej, dzięki staraniom Ashera Scharfa w 2003 roku odnowiono starą synagogę w Bobowej8. Ponadto środowisko ortodoksyjne żywo interesuje się bieżącymi wydarzeniami na Bliskim Wschodzie, a także wypowiada się na tematy związane z polityką wewnętrzną Izraela, nawet o charakterze lokalnym.
Przykładowo 28 kwietnia 2006 roku ponad 10 000 ortodoksów demonstrowało przed ambasadą Izraela w Nowym Jorku, w proteście przeciw przeniesieniu cmentarza i bu- dowie drogi ekspresowej koło Hajfy. Zresztą sami ortodoksi określają się mianem an- tysyjonistów i rzadko kiedy popierają działania rządu izraelskiego. Ortodoksi nie po- pierają działań rządu izraelskiego, ale naturalnie opowiadają się za istnieniem Izraela o charakterze religijnym. W połowie lat 90. 14% nowojorskich Żydów, których połowę stanowili ortodoksi, bardzo poważnie rozważało wyjazd na stałe do Izraela, a 42%
stwierdziło, iż odbyło tam podróż9.
Na terenie Nowego Jorku działają liczne, mające przebogatą tradycję żydowskie organizacje o charakterze religijnym, politycznym czy społecznym, które tworzą de- mokratyczne życie wielonarodowej Ameryki. Największe z nich powstałe i mające siedziby w Nowym Jorku, z powodzeniem swym działaniem obejmują obszar całych Stanów Zjednoczonych. Jedną z najbardziej znaczących organizacji żydowskich jest
5 I. Gass, Z dziejów Żydów z Bobowej, „Słowo Żydowskie”, nr 22, Warszawa 1996, s. 18–23.
6 A. Bartosz, Bobowski cadyk i jego chasydzi, s. 42–51
7 History of Bobov Hasidic Dynasty, http://www.reference.com/browse/wiki/Bobov_%28Hasidic_
dynasty%29.
8 Działalność Żydów bobowskich z Nowego Jorku, mająca na celu odnowę i ochronę chasydzkich miejsc kultu w powiecie gorlickim szeroko opisywana w codziennej prasie lokalnej, np. adres Bobowa 169 [w:] „Gazeta Krakowska” 5–6 lipca 2003 r., Żyd z Bobowej [w:] „Gazeta Krakowska”, 8 lipca 2003.
9 S.M. Cohen, Ties and Tensins: An Update, the 1989 Survey of American Jewish Attitudes toward Israel and Israelis, New York 1989, s. 16.
American Jewish Committee, założony w 1906 roku, którego działaczami byli m.in.
Cyrus Adler, Jacob Schiff, Oskar Straus czy Louis Marshall. W ostatnich latach orga- nizacja ta zajmuje się badaniem stosunku społeczeństwa amerykańskiego do Żydów.
AJC przeprowadził takie badania w latach 1964, 1972 i w 1992. Na pytanie: czy Żydzi mają za duży wpływ na życie polityczne w USA? w 1964 roku 11% nowojorczyków podało odpowiedź pozytywną, w 1972 roku 13%, w 1992 roku aż 21%. Z drugiej stro- ny w innych badaniach o charakterze ogólnoamerykańskim przeprowadzonych w 1993 roku aż 89% Amerykanów odpowiedziało, że prezydentem USA mógłby być Żyd pod warunkiem posiadania odpowiednich kwalifikacji. Inne żydowskie organizacje z No- wego Jorku to: American Jewish Congress, założony w 1917 roku i Hebrew Immigrant Aid Society, powstałe w 1870 roku. Organizacja bardzo aktywna zarówno w przeszło- ści, w latach 1881–1883 udzieliła pomocy licznym imigrantom rosyjskim, jak i współ- cześnie, w 1981 roku członkowie organizacji przeznaczyli 12 mln dolarów dla 13 000 żydowskich uchodźców z ZSRR. Obecnie HIAS pomaga materialnie rodzinom żydow- skich imigrantów, przybyłych do Nowego Jorku w ostatnich 20 latach, najczęściej z terenów byłego ZSRR. Dane United Jewish Appeal Federation of New York z 1993 roku pokazują, że stopień ubóstwa wśród tej grupy jest bardzo wysoki. Około jednej szóstej wszystkich Żydów w Nowym Jorku stanowią imigranci z ZSRR, którzy żyją bardzo skromnie. Około 10% gospodarstw domowych żyje poniżej federalnego mini- mum socjalnego10. Ponadto należy wymienić organizacje o charakterze religijnym, prowadzące ożywioną działalność wśród środowisk ortodoksyjnych w Nowym Jorku:
Union of Ortodox Jewish Congregations (1898), Jewish Institute of Religion (1929, założone przez rabina Stephana Wise), Central Conference of American Rabbis (1942).
Najlepszą odpowiedzią na postawione na wstępie pytanie jest obecność przedsta- wicieli społeczności żydowskiej, nie tylko nowojorskiej, w demokratycznych insty- tucjach Stanów Zjednoczonych. Wymieńmy kilku, również z przeszłości, którzy uczestniczyli w politycznym życiu Ameryki: w 1916 roku Louis Brandeis był sędzią Sądu Najwyższego, w latach 1973–1977 Henry Kissinger był sekretarzem stanu, w ostatnich latach Joseph Lieberman był senatorem z Connecticut, Ari Weiss – spea- ker Izby Reprezentantów, który podkreślając swoje pochodzenie, pokazał, że mniej- szość żydowska również tworzy demokrację amerykańską, czy pochodzący z Nowe- go Jorku Paul Wolfowitz, który w latach 1989–1993 pełnił funkcję podsekretarza obrony, a między 2001 a 2005 rokiem był zastępcą sekretarza stanu, obecnie jest pre- zesem Banku Światowego11.
Jak zmieniła się społeczność żydowska w Ameryce i w Nowym Jorku w drugiej połowie XX wieku i jak sami Żydzi widzą przyszłość? Z jednej strony otworzyli się na innych, np. poprzez akceptację małżeństw z członkami innych społeczności, z drugiej renesans konserwatywnego judaizmu 15–20 lat temu świadczy o próbie ich integracji, konsolidacji.
W 1990 roku 61% Żydów optymistycznie patrzyło w przyszłość. Podkreślali, że demokracja amerykańska to ustrój, który współtworzyli, a przez to zagwarantowali sobie zachowanie odrębności kulturowej i religijnej. Tylko 13% podało odpowiedź zdecydowanie negatywną.
10 Samuel C. Heilman, Portrait of American..., s. 113.
11 Ibidem, s. 143.
Ważniejsze żydowskie organizacje religijne, polityczne i społeczne założone i działające w Ameryce:
American Committee for Ameliorating the Condition of Russian Exiles, założony w Nowym Jorku w 1891 roku
American Jewish Committee, założony w 1906 roku w Nowym Jorku American Jewish Congress, 1917 rok, Nowy Jork
American Jewish Joint Distribution Committee, 1914 rok, Nowy Jork Association for the Protection of Jewish Immigrants, 1884 rok, Filadelfia Baron de Hirsch Fund, 1890 rok, Nowy Jork
B’nai B’rith, 1843 rok, Waszyngton
Board of Delegates of American Israelites, 1859 rok, Nowy Jork Central Conference of American Rabbis, 1942 rok, Nowy Jork Educational Alliance, 1891 rok, Nowy Jork
Habonim. Labor Zionist Youth, działalność od 1920 roku, siedziba Nowy Jork Hadassah. The Women’s Zionist Organization of America, 1912 rok, Nowy Jork Hebrew Immigrant Aid Society z Nowego Jorku, powstało w 1870 roku, szczególnie
aktywne w latach 1881–1883. Oddziały w: Albany, Boston, Cherleston, Chicago, Cincinnati, Louisville, Milwaukee, New Orleans, St. Louis oraz innych miastach Hebrew Sheltering and Immigrant Aid Society, założone w 1909 roku w Nowym Jorku,
oddziały w innych miastach
Industrial Removal Office, założone w Nowym Jorku w 1901 roku Jewish Agriculture Society, założone w 1900 roku, siedziba Nowy Jork Jewish Alliance of America, siedziba Nowy Jork
Jewish Immigrants’ Information Bureau, założone w 1907 roku, siedziba Nowy Jork Jewish Institute of Religion, 1929 rok, Nowy Jork
National Jewish Immigration Council, 1911 rok, Nowy Jork National Council of Jewish Women, 1893 rok, Nowy Jork Rabbinical Council of America, 1923 rok, Nowy Jork
Union of Ortodox Jewish Congregations, 1898 rok, Nowy Jork United Hebrew Charities, 1874 rok, Nowy Jork
