Title: Poczucie dobrostanu psychicznego studentów w kontekście posiadanych zasobów finansowych i społecznych

(1)

Title: Poczucie dobrostanu psychicznego studentów w kontekście posiadanych zasobów finansowych i społecznych

Author: Łukasz Jach

Citation style: Jach Łukasz. (2012). Poczucie dobrostanu psychicznego studentów w kontekście posiadanych zasobów finansowych i społecznych.

"Psychologia Ekonomiczna" (Nr 1, (2012) s. 58-74), doi

10.14659/PJOEP.2012.01.04

(2)

A sense of students'psychical well-being in context of possessed financial and social resources

Abstract

Studies over the meaningofsubjective well-being give an attentionnotonly to its autote lie valuesbut also onitsinstrumental properties. Withregard totradition ofover-individual researches of well-being’s indicators,an article presents its con nections withfinancial capitalandsocial capital (characterizedby engagement in close relationship, familiar academic traditions, habitation with family and basic source of livelihood)observed in agroup of473 third year students.

The analysis of gathered material showsa set of dependences betweenexam

ined variables,in particular withpossessed financial resourcesandengagement inclose relationship. The results canbe used during academicworks orientedon equality of chances and stimulation ofstudents’activities elevating their level of competencies andcompetitiveness.

Key wo r d s: psychical well-being academic education, satisfaction with life, social capital

(3)

Uniwersytet Śląski w Katowicach

e-mail: lukasz.jach@us.edu.pl

Poczucie dobrostanu psychicznego studentów w kontekście posiadanych zasobów finansowych i społecznych

Streszczenie

Wrozważaniach nad poczuciem dobrostanu psychicznego zwraca się uwagę nie tylko naautoteliczną wartość niniejszej zmiennej, ale również na jej właściwości instrumentalne. Artykuł,'wpisując się w tradycję studiów nad ponadjednostkowymi

■wyznacznikami dobrostanu psychicznego, prezentuje wyniki przeprowadzonych w grupie473 studentów IIIroku badań dotyczącychjego związków z posiadanym kapitałem finansowymi społecznym(charakteryzowanym przezzaangażowanie w bliskizwiązek, rodzinnetradycjeakademickie,zamieszkiwaniez rodziną i pod stawowe źródłoutrzymania).

Analizazgromadzonych danych wykazała istnienie szeregu zależnościpomię

dzy badanymi zmiennymi,wśród których'wyróżnić warto powiązania z posiada nymi zasobami finansowymi oraz zaangażowanie wbliski związek. Wyniki badań mogąbyć 'wykorzystane podczas opracowywania projektów służących 'wyrówny waniu szansoraz stymulacji studenckich działań nastawionych na podwyższanie poziomukompetencji i konkurencyjności.

Słowa kluczowe: dobrostan psychiczny, edukacja akademicka, satysfakcja z życia, kapitał społeczny

(4)

1. Wprowadzenie

Zagadnienie dobrostanu psychicznego i jego korelatówstanowi jeden z głównychob

szarów badawczych psychologii pozytywnej.

Przyczynnaukowego zainteresowaniapoczu

ciem szczęściai życiowej satysfakcji poszuki

wać można wjego autoteliczno-pragmatycznej naturze.Osoby charakteryzujące sięwysokim natężeniem dobrostanupsychicznego są bar dziej efektywnei lepiej wykorzystują dostępne zasoby(Myers 2000,Czapiński2008), dlatego osiąganie zadowoleniaz życia stanowi nietylko jego ostateczny cel, alerównieżinstrumentalny czynnik polepszający poziom funkcjonowania w świecie.

Ujmowanie poczucia zadowoleniaz życia jako katalizatora efektywności ludzkichdziałań znajduje odzwierciedlenie w problematyce ni

niejszegoartykułu, prezentującegoinformacje na temat ponadjednostkowychźródeł studenc kiegodobrostanupsychicznego. Przeanalizo

wane zostanąwnim relacjełączące dobrostan psychicznyosób studiujących zdostępem do zasobówfinansowych. Analizy obejmą rów

nież takie wyznaczniki kapitału społecznego jak zaangażowanie w bliski związek,rodzinne tradycje związane z edukacją akademicką,za mieszkiwanie z rodziną oraz podstawowe źró

dłoutrzymania. Celem podjęcia niniejszego tematu jest ukazanieznaczenia występujących wśród polskich studentówróżnicekonomicz nych i społecznych, które mogą przekładać sięna poziom efektywnościpodejmowanych przez nich przedsięwzięć.

2. Psychologiczne teorie dobrostanu psychicznego

2.1. Subiektywny dobrostan psychiczny w ujęciu Dienera

Proponowany przez Dienera (2000) sposób analizy dobrostanu psychicznego1nakazuje trak

tować gojako zmienną o charakterze subiek

tywnym,copoparte jest koniecznością uwzględ niania indywidualnychpreferencji i kryteriów stosowanychprzez badane osoby. Sam dobrostan zdefiniować można zaś jako poznawcząi emocjo

nalnąocenę własnego życia,obejmującą zarówno reakcje emocjonalne, jak isądy natemat zadowo

leniai spełnienia (zob. Diener i in. 2008).Ogól

ny poziomomawianejzmiennej jest wypadkową oddziaływań związanychz odczuwaniem afektu pozytywnego (np. radość, duma) i negatywnego (wina,zazdrość), zadowoleniaz globalnych wy miarów życia (np. przeszłość,zmiany) oraz po

szczególnychdomen życia, takich jak pracaczy rodzina(Diener i in. 1999).

1 Zdaniem badacza utożsamiać go można z potocznie używanym pojęciem „szczęścia”.

Wyniki międzykulturowych badań przepro wadzonych na studentach (Diener 2000)wyka zały istnienieniezależnej od kręgu kulturowego tendencji do przypisywania szczęściu i życiowej satysfakcji wysokiej wartości, przewyższającej znaczenie nadawane posiadaniu zasobów finan sowych. Spośródwszystkichbadanychjedynie 6% uznało bogactwoza wartość istotniejszą niż szczęście, podczas gdynajwyższe z możliwych rang szczęściui satysfakcji z życiaprzyznało od powiednio 69% i 62%respondentów. Dostrze

gając znaczenie wymienianych zmiennychdla prawidłowego funkcjonowania jednostki, autor proponuje systematyczne prowadzenie badań nad makrostrukturalnymi wskaźnikami subiek

(5)

tywnego dobrostanu psychicznego („wskaźnik narodowy”),pomocnymi w trakcie opracowy wania programówpolitykispołecznej, obejmują cych sferypracy, relacjimiędzyludzkich, rekreacji oraz duchowości.

2.2. Sześciowymiarowa koncepcja dobrostanu psychicznego

Choć koncepcja Dienerazakłada kształtowa

nie się dobrostanu psychicznego jakowypadko wej doświadczeń związanych z różnymi obszara mi życia, ostatecznie przedstawianyjest on jako zmienna,której wartośćwyrazić możnaprzypo

mocy jednej liczby. Alternatywneujęcie przed

stawiają Ryffi Singer (2008), wedługktórych subiektywny dobrostan psychicznyjest zmienną złożoną. Szukając inspiracji w klasycznych teo

riach psychologicznych (m.in. Junga, Eriksona i Maslowa) oraz filozofii Arystotelesa, autorzy wyróżniają następujące jego wymiary: samo

akceptacja,pozytywne relacjez innymi,rozwój osobisty,cel życiowy, biegłość środowiskowa oraz autonomia2.

2 Nazwy oryginalne wymiarów: self-acceptance, positive relations with others, personal growth, purpose in life, environmental mastery, authonomy.

Interesującym elementem przedstawianego podejściajest uwzględnianie w jego ramach aspektów rozwojowych. Badania przeprowa dzone naosobach wokresach młodszej, środ kowej i późnej dorosłości wykazały różnice w natężeniu poszczególnych wymiarów dobro

stanu psychicznego (Ryff 1995). Wnajmłodszej z badanych grup odnotowano najniższe natę

żenie pozytywnych relacji z innymi, autonomii oraz biegłości środowiskowej oraz najwyższe wartościzwiązane zrozwojem osobistym oraz celami życiowymi. Wartości dotyczące grupy osób w okresie późnej dorosłości są ich prawie dokładnym (zawyjątkiem autonomii, która nie

była wtej grupie badana) odwróceniem.Wyniki charakteryzującebadanychwokresie środkowej dorosłości zawsze przyjmowały wartości po

średnie. Oznacza to, że choć ogólny dobrostan psychiczny wtrakcie całego życianie wykazuje istotnych zmian, jegonatężenie w danym mo

mencie wynikać może z różnej konfiguracji wy miarówzadowolenia z obszarówcząstkowych.

2.3. Dobrostan psychiczny a zasoby finansowe

Związki dobrostanu psychicznego z kapita

łem finansowym są zagadnieniem pojawiającym się w poluzainteresowań psychologii pozytyw

nejpraktycznie od samego początku jej istnienia.

Klasyczne, międzynarodowebadanieprzeprowa dzone przez zespół Veenhovena (za: Czapiński 2004) wykazało istnienie dodatniej korelacji pomiędzypoczuciem zadowolenia z życia a za sobami materialnymi. Zależność ta utrzymuje się jednak jedynie do pewnego poziomu, powy żej którego przyrost dochodu nie pociąga już za sobą zmian w obrębieżyciowejsatysfakcji. Na

leży pamiętać, żeniniejsze analizy dokonywane byłyna poziomie makrostrukturalnym, którego dynamika nie zawszeznajduje odzwierciedlenie w zjawiskach dotyczących odczuć indywidual

nych (por. Górnik-Durose 2005).

Pozytywny wpływsytuacjifinansowej na po

czuciezadowoleniazżycialepiej zauważalny jest wkrajach uboższych (Argyle 2008), co zapewne wiąże się z możliwością zaspokajania za pomocą środków finansowych bardziej podstawowych po

trzeb. Jako,że przeciętnystandard życia w Polsce wciąż znacznie odbiegaod zachodniego, można spodziewaćsięistotnego związku wysokości do

chodów ze wskaźnikami psychicznego dobro stanu. Poparcie niniejszej tezy stanowiąwyniki badań przeprowadzonychprzez Czapińskiego (2004), wskazujące dokonywanie porównań spo łecznychjako istotny czynnik wpływający na po

ziom zadowolenia z sytuacji materialnej.

(6)

Pośrednio owpływie sytuacji materialnejna poziomzadowolenia z życiaw krajach takich jak Polska świadczą przywoływane przez Argyle’a (2008) wyniki metaanaliz mówiącycho zależno

ścidobrostanu psychicznego od przynależności doklasy społecznej. W społeczeństwachsilnie rozwarstwionychrelacje teujawniają się bardziej wyraziście niż w krajacho słabym poziomie stra

tyfikacjispołecznej. Na wpływ przynależności do klasyspołecznej składają sięwedług autora łącz

neoddziaływania lepszych warunków bytowych, lepszegodostępu do wypoczynku, lepszej pracy i lepszych relacji z innymi ludźmi.Informacjete warto odnieść do specyficznych warunkówwy stępujących w naszym kraju. Przemiany systemo

wezwiązane zodejściemod socjalistycznej go

spodarkii politykiprzyczyniły się dopowstania widocznych różnic majątkowych pomiędzy oby

watelami (np. Ost 2007), zaśetosupolskiej klasy średniejwciąż nie uznaje się za w pełni ukształ

towany (np. Leszkowicz-Baczyński2010). Z po

wyższychinformacji można wyciągnąć wniosek, żew polskiej rzeczywistości wpływ przynależ noścido klasyspołecznejw przeważającej części związanyjestz jejaspektami finansowymi.

3. Kapitał społeczny i jego znaczenie w trakcie edukacji akademickiej

3.1. Edukacja akademicka a reprodukcja systemu społecznego

Zgodnie z koncepcją przedstawioną przez Bourdieu i Passerona (2006) system edukacyj ny opróczfunkcji transmitowania wiedzypeł ni równieżukrytą, lecz o wielebardziej istotną funkcję reprodukcji systemu społecznego. Treści nauczania orazsposoby prezentowania wiedzy nastawione są na zachowywanie społecznego status quo,ugruntowywanego poprzez nobili tację kultury dominującej orazbrak zaintere

sowania lubniską waloryzację alternatywnych wzorów kulturowych. W ramach współczesne go społeczeństwa Zachodu dominują wzory demokratycznei kapitalistyczne, czego konse

kwencjąjest ichobecność w ramach systemu edukacyjnego.

Doukrytych funkcjisystemu nauczania na leżytakże reprodukcja warstwowej struktury społeczeństwa, przejawiająca się wakademic

kim systemie selekcji. Z badań przeprowadzo

nych przez autorów w warunkach francuskich wynika, żeszansedostępu doedukacji akade

mickiej powiązane są z pochodzeniem spo

łecznym,przyczym przynależność do warstw wyższych zwiększa prawdopodobieństwo jej podjęcia, które jest najniższe w przypadku przynależności dowarstw chłopskich i robotni czych3.Właściwości selekcyjne wykazujerów

nieżjęzyk akademicki, bardziej kompatybilny z kapitałem lingwistycznymwarstw wyższych.

Warto w tym miejscu przywołać wprowadzone przez Bourdieu pojęcie habitusu oznaczające

„łącznyrezultat oddziaływań socjalizacyjnych, jakim podlega w ciągu życia jednostka (...)tj.

całokształt nabytych przeznią iutrwalonych dyspozycji do postrzegania, ocenianiai reago wania na świat zgodnie z ustalonymi wdanym środowisku schematami” (za: Szacki 2007:

894). Ponieważ styl funkcjonowania środo

wiska akademickiego (język,rytuały itd.) jest zbieżny ze stylem funkcjonowania wyższych warstw społecznych,jednostkom wywodzącym się z nich łatwiejodnaleźćsięw sytuacji stu

diowania4.

3 Z drugiej strony Bourdieu i Passeron zwracają uwagę na wysoki potencjał studentów rekrutujących się spośród wymienionych warstw społecznych, wynikający z ich pozytywnej weryfikacji przez wielopoziomowy system egzaminacyjnych sit selekcyjnych.

4 Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych we wszystkich toruńskich szkołach ponadgimnazjalnych, opublikowanych w raporcie rządowym „Młodzi 2011”

(7)

Choćprzywoływana teoria zrodzona zosta ła przed kilkudziesięciu laty w wyniku namysłu nad stanem społeczeństwa francuskiego, intere

sujące wydaje się zastosowanie jejwprzypadku współczesnego społeczeństwa polskiego. Doko nujące się po 1989 roku przemiany ustrojowe nie ominęły sfery akademickiej, czego świadectwem jest wzrost odnoszącego siędoniej współczyn

nikascholaryzacjiz 12,9%w roku akademickim 1990/19915do53,7% pod koniec roku 20106. W rezultacie współcześnistudenci stanowią gru

pę rekrutującą się z warstw społecznych o zróż

nicowanych tradycjach akademickich (zob. tabela 6). Zjednej strony pojawiająsię wśródnichosoby, których rodzice(anawet dziadkowie) posiadają wyższe wykształcenie, z drugiej zaśsporą grupę stanowipierwszepokolenie studentów.

(str. 46), podjęcie studiów planuje 93,7% młodzieży wy

wodzącej się z rodzin o wysokim statusie, 73,6% mło

dzieży z rodzin o średnim statusie i 49,6% młodzieży wywodzącej się z rodzin o niskim statusie.

5 Według, notatki informacyjnej Głównego Urzędu Sta

tystycznego pt. „Szkoły wyższe w roku 2007/2008”.

6 Według danych dostępnych na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego: http://www.stat.gov.

pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=452484&p_to- ken=0.9320908523272436 (11 VII 2011).

Jakpodaje Zarycki (2009), zgromadzone w obrębie habitusu zasoby kulturowe stano wią w krajach Europy Środkowo-Wschodniej istotny czynnik reprodukcji statusu społecz

nego. Wśród przywoływanych przezautora, specyficznychzjawisk występującychwPolsce warto wymienić niskie właściwości selekcyjne kapitału kulturowego orazznacznezróżnico wanie kulturowepolskichstudentóww zależ

nościodpochodzenia warstwowego,przejawia

jące się np. wgustach muzycznych. Oznacza to,żeoile dostęp dosystemu edukacji aka demickiej wykazuje znamiona powszechności, o tyle pomiędzystudentamimogą występować różnice w zakresiestopnia internalizacjijego

norm, dopasowania do rządzących nimireguł i efektywnościwykorzystywaniadostępnych zasobów.Jako, że przyjęcieroli studenta sta nowi istotny budulec tożsamościosóbw okre sie młodszej dorosłości (por. Arnett 2000), można się spodziewać wpływu niniejszych różnic na subiektywne poczucie dobrostanu psychicznego.

3.2. Rodzina, przyjaciele i partnerzy jako źródła dobrostanu psychicznego

Według definicji Bourdieukapitał społeczny stanowi „agregatrzeczywistychlub potencjalnych zasobów powiązanych z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych po

wiązań owzajemnej znajomościi rozpoznaniu”

(za: Portes 1998:3). Jako istotneźródłakapitału społecznego wskazać można rodzinę, partnerów oraz przyjaciół.Ich wpływ na poziomdobrosta

nu psychicznegostanowizaśtrwały przedmiot analiz psychologicznych.

Utrzymywanie relacjispołecznych,zaspoka jając naturalną potrzebę przynależności, samo w sobie przyczynia się do wzrostu poziomu dobrostanu psychicznego oraz koreluje ujem

nie z odczuciami lęku, zazdrości,osamotnienia i winy(Myers 2000). Posiadanie grona przyjaciół stanowirównież źródło wsparcia społecznego oraz pomaga wwyborze efektywnych strategii radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Ludzie pozostający w bliskich, sformalizowanych związ kach są mniej podatni na depresjęniżosoby ni

gdy nie zamężne/żonate, żyjące w separacjii roz wiedzione, z drugiej zaś stronyczęściejokreślają się jako „bardzo szczęśliwi” (Myers 2008).Sto

pień w jakim różne typy relacjiinterpersonalnych wiążą się z zaspokajaniempotrzebwsparcia ma terialnego i emocjonalnego oraz dostarczają po

zytywnych odczuć wynikających z koleżeństwa przedstawionyzostał przez Argyle’a (2008). Jak zauważa autor, małżeństwo stanowi największe źródło każdego z wymienionychtypów wsparcia,

(8)

choć istotne znaczenie odgrywają równieżkon

takty z rodzicami, przyjaciółmii rodzeństwem.

4. Doniesienia z badań

4.1. Problem badawczy i pytania badawcze

Problem badawczyw ramachktórego prze

prowadzone zostały analizy przedstawione w niniejszymartykule, dotyczy związków kapi

tału finansowego ikapitału społecznegoz po

czuciem dobrostanu psychicznego. Poszukiwano odpowiedzina następujące pytania badawcze:

a. Czypomiędzy grupamistudentów cha rakteryzujących się różnym poziomem kapitału finansowego istnieją różnice w zakresie dobrostanu psychicznego?

b. Czypomiędzy grupamistudentów cha rakteryzujących się różnym poziomem kapitału społecznego istnieją różnice w zakresie dobrostanu psychicznego?

4.2. Próba badawcza oraz narzędzia badawcze

Badanie przeprowadzone zostało na kwotowej próbie studentów UniwersytetuŚląskiegow Ka towicach liczącej473 osoby (318 kobiet i 155 mężczyzn). Badani rekrutowali się spośród osób studiujących na IIIroku w trybie stacjonarnym.

Ich średniwiekwynosił 22,3 lat (SD = 1,35 roku, minimum= 20 lat, maksimum = 29 lat).

Poszczególne zmienne związanez kapitałem finansowymi kulturowym zbadano przy pomocy autorskiego Kwestionariusza Badania Kapitału Społecznego7 *(KBKS). Do pomiaru ogólnego

7 Kwestionariusz Badania Kapitału Społecznego to na

rzędzie służące do zbierania informacji na temat do

stępnych jednostce zasobów społecznych i kulturowych.

Składa się on z pozycji dotyczących m.in. takich cha

rakterystyk osoby badanej, jak płeć, wiek, pozostawanie w bliskim związku uczuciowym, wykształcenie rodziców oraz wykształcenie dziadków, dochód na jednego człon

ka rodziny, miejsce zamieszkania oraz podstawowe źró

dło utrzymania.

8 W ramach badań nie wykorzystano oryginalnych skal opracowanych przez Ryff w związku z niewystarczają

cym poziomem ich właściwości psychometrycznych (na co zwraca uwagę sama autorka koncepcji).

dobrostanu psychicznego wykorzystano Skalę Satysfakcji z Życia (SWLS). Badanie specyficz

nych wymiarów dobrostanupsychicznego prze prowadzono zwykorzystaniem przedstawionej w tabeli 1 baterii testów, którychzapleczeteo

retyczne wykazuje wysoki poziom zbieżności z koncepcją Ryff i Singera8.Oprócz wskaźników dobrostanu psychicznego postanowiono zbadać również natężenie dobrostanu fizycznego,które określonezostało przypomocy skali Witalność Wielowymiarowego Kwestionariusza Samooce

ny (MSEI). Procedura ta znajduje uzasadnienie w funkcjonujących współcześnie koncepcjach traktujących człowieka w sposób holistyczny, uwzględniający interakcje pomiędzy sferą psy chiczną i fizyczną (np. Rook, Lowry 2008).

Wyniki surowe uzyskane przez badanych w skalach ilościowych poddano procedurze normalizacji, a następnie przeliczono na skalę o średniej M=5,5 i odchyleniu standardowym SD=2. Wszystkie analizy statystyczne przepro wadzone zostały zwykorzystaniemkomputero wego pakietu Statistica.

W tabelach 2-6 zaprezentowano informacje na temat poszczególnych grup wyróżnionych wedługkryterium posiadania określonych zaso bów finansowych i społecznych.Zróżnicowanie liczebności wynika zbraku ustosunkowania się części badanychdo niektórychpozycji kwestio nariusza KBKS.

(9)

Tabela 1. Narzędziawykorzystane dobadania natężenia poszczególnych wymiarów dobrostanu psychicznego

WYMIAR

DOBROSTANU PSYCHICZNEGO NARZĘDZIE BADAWCZE

samoakceptacja Skala SamoocenyRosenberga (SESJ

vne relacje z innymi arlusza Samooceny

(MSEI)

'ozwój osobisty I cel życiowy kwestionariusz Rozwoju Osobistego (KRO)5

9 Narzędzie autorskie opracowane na podstawie skali SWLS, którego rzetelność mierzona metodą a Cron- bacha wynosi 0,83. Zgodność kwestionariusza z zało

żeniami teorii Ryff przedyskutowana została z grupą pracowników Instytutu Psychologii UŚ zaznajomionych z sześciowymiarową koncepcją dobrostanu psychicznego.

10 Najczęściej pomoc rodziny oraz samodzielne zdobywa

nie środków realizowane w równym stopniu.

biegłość środowiskowa

UogólnionaSkalaWłasnej Samoskutecznośd (GSES)

Skale Kompetencje IPopularność westlonarlusza

Samooceny(MSEI)

autonomia Skala Integracjatożsamości Wielowymiarowego Kwestionariusza

Samooceny (MSEI)

Źródło: opracowanie własne

Tabela 2.Zaangażowanie członków próbybadawczej wbliskizwiązek emocjonalny

ZAANGAŻOWANIE W BLISKI ZWIĄZEK EMOCJONALNY

LICZBA OSÓB

% OSÓB

brak 205 43,8%

związek nieformalny 253 54,1%

związek formalny 1C 2,1%

razem 468 100%

Tabela 4.Podstawowe źródło utrzymaniaczłonków próby badawczej

PODSTAWOWE ŹRÓDŁO UTRZYMANIA

% OSÓB

rodzina 373 79,5%

samodzielnie 42 9 0%

inne9 10 54 11,5%

razem 469 100%

Tabela 3. Zamieszkiwanie z rodziną wśród członków próby badawczej

ZAMIESZKIWANIE Z RODZINĄ

% OSÓB

Tabela 5. Przynależność członkówpróby badawczej do wyodrębnionych grup dochodowych

GRUPA DOCHODOWA (dochód brutto na osobę)

% OSÓB

do minimum socjalnego 102 33,2%

minimum socjalne< X< płaca

minimalna 95 30,9%

płaca minimalna < X < średnia

krajowa 97 31,6%

aowyżejśredniej krajowej 13 4,2%

wszyscy 307 100%

(10)

Tabela 6. Rodzinne tradycjeakademickie członków próby badawczej

POKOLENIE STUDENTÓW

% OSÓB

pierwsze 268 58,1%

drugie 123 26,7%

trzecie 70 15,2%

razem 461 100%

4.2. Wyniki badań

W poszczególnych częściach niniejszego podrozdziału zaprezentowano wyniki analiz dotyczących związków kapitału finansowego i społecznego z poczuciem dobrostanu psy

chicznego11.Wszystkierysunki i tabele przed stawiajązależnościistotnestatystycznie. Ana

lizy, w przypadku których nie odnotowano statystycznie istotnych związków, zasygnalizo

wane zostały wtekście ciągłym.

11 Istotność różnic międzygrupowych badano z zastosowa

niem parametrycznej analizy wariancji lub (w sytuacji, gdy rozkład zmiennych uniemożliwiał zastosowanie testów parametrycznych; zob. Stanisz 2006) analizy wa

riancji rang.

4.2.1. Znaczenie kapitału finansowego

Rysunek 1 ukazuje wartości ogólnego pozio mu satysfakcji z życiauzyskaneprzez badanych przyporządkowanych do poszczególnych grup dochodowych. Zależność pomiędzy wymienio

nymi zmiennymi przyjmuje formę liniową - im wyższymi dochodami dysponują studenci, tym bardziej zadowoleni sąoni z dotychczasowych życiowych doświadczeń. Zjawiskotodaje się wyjaśnić przynależnościąPolski dogrupykra jówrozwijających się,w których obserwowana jestwyrazista zależność pomiędzy zadowole niem zżycia a sytuacją materialną.Wkontek-

Rys. 1. Grupa dochodowa a ogólny dobrostan psychiczny

ście informacji na tematzróżnicowania studenc kiego dostępu dozasobów finansowych (blisko 1/3 studentówprzynależy do grupy dysponu

jącej środkami nie przekraczającymiminimum socjalnego- zob. tabela 5) omawianeróżnice mogąbudzić niepokój. Aby dostrzec skalę ich znaczenia w szczegółowychwymiarach dobro

stanu warto przyjrzećsię dalejprzedstawianym analizom.

Zależności pomiędzypoziomem dochodów a zmiennymi charakteryzującymi subiektywną percepcję biegłościśrodowiskowej przedstawio

no w tabeli 7 oraz na rysunkach 2 i 3. Tabela 7 zawierainformacje natemat związków przyna

leżności dogrupydochodowej zpoczuciem wła

snej samoskuteczności. Najwyższe wyniki,istot-

Rys. 2. Grupa dochodowa a popularność

(11)

Tabela 7. Grupa dochodowaa poczucie własnejsamoskuteczności

ANOVA RANG

Test Kruskala-Wallisa: H (df = 3, N= 307) = 30,54; p < 0,01

GRUPA DOCHODOWA N ważnych Suma rang Średnia ranga

do minimumsocjalnego 102 13030 127,75

minimum socjalne < X <płaca minimalna 95 14073 148,14

płaca minimalna < X < średniakrajowa 97 16892 174,14

aowyżejśredniej krajowej 13 3283 252,54

WARTOŚĆ p DLA PORÓWNAŃ WIELOKROTNYCH (DWUSTRONYCH) (*wartość p istotna statystycznie)

GRUPA DOCHODOWA do minimum

socjalnego

minimum socjalne <

X < płaca minimalna

płaca minimalna <

X < średnia krajowa

minimumsocjalne < X <płacaminimalna 0,64 X ałaca minimalna < X < średnia krajowa <0,01* 0,25

krajowej <0,01* <0,01* 0,02*

nie różniące się od uzyskanych w pozostałych grupach,cechują osoby o dochodach przekra czających wartość średniejkrajowej, zaś wyniki najniższe sącharakterystyczne dla osób,których dochody nie przekraczają wartości minimum socjalnego.Wprzypadku studentów posiadany wysoki kapitał finansowywiąże się więc z umie

jętnościami pozwalającymi na sprawneradzenie sobie z podejmowanymi zadaniamii ichfinali- zację, zaś obiektywnie niskie zasobymaterialne pociągać mogą za sobątrudności wefektywnym stawianiu czoła wyzwaniom.

Rysunek 2 przedstawia związki przynależ noścido grupy dochodowej zsubiektywnąoce ną własnej popularności w grupie. Podobnie jak w przypadku własnej samoskuteczności, zależ ność pomiędzy wymienionymizmiennymima charakterliniowy.Najniższypoziom samooceny wzakresiepopularnościwykazują osobyodo

chodach nie przekraczających minimum so

cjalnego, zaś poziom najwyższycharakteryzuje najbardziej zamożnych studentów. Oznacza to,żeszeroki dostęp do środków materialnych skutkowaćmoże łatwością nawiązywania kon

taktówspołecznych oraz wysoką pozycją whie

rarchii grupowej.

Badanie związku posiadanego kapitału finan sowego z poczuciem biegłości środowiskowej uzupełniaprzedstawiona na rysunku3 analiza zależnościpomiędzy przynależnością do określo nej grupy dochodowej asubiektywnąocenąwła

snychkompetencji, powiązanych np. z odgrywa

nymi rolami społecznymi. Dostęp do większych

Rys.3.Grupa dochodowa a kompetencje

(12)

Rys. 4. Grupa dochodowaa integracja tożsamości

Rys. 5. Grupa dochodowaarozwój osobisty

Rys. 6. Grupa dochodowaa witalność

zasobów materialnych wiąże się z wysokim po

czuciem życiowej zaradności iposiadania wiedzy oraz umiejętności umożliwiających skuteczne działanie.Tendencja ta jest szczególnie widoczna u osób należących dogrupy charakteryzującejsię najlepszą sytuacją materialną.

Dynamika omawianych zależności jest bar dzoistotna w przypadku aktywnościstudenc kiej, któraz definicji nastawiona jest nakonku

rencyjność oraz poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań iinteresujących problemów badaw czych.Różnice w zakresie spostrzeganego po

ziomu samoskuteczności, kompetencji oraz popularności przekładaćmogą się na osiągany poziom sukcesu akademickiego. Sprzyja to kon

serwacji ukrytychmechanizmów rozwarstwie niaspołecznego, októrych wspominali Bour dieu iPasseron.

Na rysunkach4 i 5przedstawionozwiązki pomiędzy przynależnościądogrupy dochodo wej a wskaźnikami autonomii (integracja toż samości)i rozwojuosobistego. W obu przypad kach związki te mają charakter liniowy, przy czym najwyższewyniki charakteryzują studen

tów,których dochód naosobę osiągagórny pu

łap. Poziomkapitału finansowegomożnauznać więc za czynnikpomagającywutrwalaniu po

czucia ciągłości „ja” orazsprzyjający budowaniu własnego systemu wartości i życiowych planów.

Zdrugiej strony integracja tożsamości może stanowićefekt dynamiki procesu rozwoju oso bistego, któryrównież zależnyjest od dostępu do środków finansowych,pozwalających np.

na częstsze doświadczenia stymulujące rozwój osobisty(np. udział wsferze sztuki, podróże, kontakty międzykulturowe). Co ciekawe, wyż szy poziom kapitału finansowego przekłada się również nazwiększone poczucie witalności i zdrowia fizycznego (zob. rysunek 6). Może się to wiązaćzwiększym dostępem do sfery me

dycznej oraz poprawiającychkondycjęśrodków rekreacji (sprzęt sportowy, różnorodne formy wypoczynku), a także obiektywnie lepszymi

(13)

Tabela 8. Grupa dochodowaa samoocena

ANOVA RANG

Test Kruskala-Wallisa: H (df = 3, N = 305) = 23,19; p < 0,01

GRUPA DOCHODOWA N ważnych Suma rang Średnia ranga

do minimumsocjalnego 101 12096,5 119,77

minimum socjalne < X< płaca minimalna 95 15479 162,94

płacaminimalna < X <średniakrajowa 96 1 6570 172,60

aowyżejśredniej krajowej 10 2519,5 193,81

WARTOŚĆ p DLA PORÓWNAŃ WIELOKROTNYCH (DWUSTRONYCH) (*wartość p istotna statystycznie)

GRUPA DOCHODOWA

do minimum socjalnego

minimum socjalne <

X < płaca minimalna

płaca minimalna <

X < średnia krajowa

minimumsocjalne < X< płacaminimalna <0,01* x

ałacaminimalna < X <średnia krajowa <0,01*

Powyżejśredniejkrajowej 0 03* 1 1

Źródło: opracowanie wła

warunkami bytowymi (jakość pożywienia, stan dard mieszkania).

Przedstawione wniniejszej części dane wska zująjednoznacznie na istnienie zależnościpo

między poziomem kapitałufinansowegoa cha rakteryzującym studentówpoczuciem dobrostanu psychicznego. Dostęp do środków finansowych przekłada sięzarównona ogólny poziom satys fakcji zżycia,jak ispecyficznewymiarybiegłości środowiskowej, rozwoju osobistego oraz auto nomii. Odnotowano również związekpomiędzy przynależnościądo określonejgrupy dochodowej a witalnością. Uznawszy, że poziom kapitału fi nansowego studentów w znacznym stopniu jest niezależny od ichwłasnej aktywności (lecz wiąże się z dostępem do zasobówgenerowanychprzez rodzicówlub opiekunów), postrzegać można go jako istotny czynnikwpływający na kształtróżnic w poziomach rzeczywistejefektywności studenc kiej. Zasadny wydaje się więcpostulat prowadze niaprzezuczelnie wyższe polityki zmierzającej

do niwelowania różnić finansowych pomiędzy studentami(systemstypendiów, zniżek, ulg), co w pewnym stopniuprzyczynisię do wyrówna

nia szans w procesie budowania studenckich ka

rier.Działaniate sąszczególnie istotne zpunktu widzenia występujących pomiędzy studentami najuboższymia resztą studiującychróżnicw sa moocenie12, przedstawionych w tabeli 8.Prezen

towanedane wskazują na pojawianiesięwsytu

acji deprywacji finansowej zjawisk generujących problemy w zakresiewizerunku własnej osoby.

Mogą one wynikać np. z dokonywanychporów

nań„w górę” lub konieczności podejmowania działań mających negatywny wpływ na charakter przekonań osobie samym (np. sposobyzdoby wania środków finansowych, sposoby uczestnic

twawsferze konsumpcji).

12 Będącej wskaźnikiem samoakceptacji.

(14)

Warto zauważyć jednak,że pomiędzy gru

pami charakteryzującymi się zróżnicowanym poziomem dochodów nieodnotowane zosta łyistotne różnice w zakresiebycia kochanym.

Oznacza to, że w ramach charakteryzowanej przez niniejszą zmienną sfery pozytywnych re lacji z innymidostępność zasobów finansowych nie odgrywa ważnej roli.

4.2.2. Znaczenie kapitału społecznego 4.2.2.1. Zaangażowanie w bliski związek

Zależności pomiędzy zaangażowaniem w bli ski związeka ogólnym poziomem dobrostanu psychicznego studentów przedstawionezosta łyna rysunku 7. Posiadanie partnera wiąże się zwyższym poziomem zadowolenia z życia, przy czym efekt ten jest silniejszy wprzypadku związ ków sformalizowanych. Oznaczato, że bliskie relacjeinterpersonalne stanowią w przypadku młodych dorosłychistotny czynnikpodwyższa jącypoziom życiowejsatysfakcji.Zaangażowanie w bliski związek znacznie przyczyniasięrównież do wzrostu poziomu dobrostanu psychiczne gow wymiarze pozytywnych relacji zinnymi, któregowskaźnikiem jest subiektywnepoczucie bycia kochanym (zob. rysunek 8). Odnotowane wtymprzypadku,istotneróżnicemiędzygrupo- weświadcząoroli, jaką bliskie związki odgrywają w procesiestymulowania sfery pozytywnychdo

znań emocjonalnych.

Na rysunku 9 ukazane zostały zależności pomiędzy zaangażowaniem w bliski związek a poczuciem biegłości środowiskowej w jejspo łecznym wymiarze(popularność). Studenci nie posiadający partnerów charakteryzowali się naj niższym poczuciempopularności, zaś najwyższe wartościniniejszej zmiennejodnotowanow gru

pie osób pozostających w związku nieformal

nym. Świadczyć może to oroli zaangażowania w związek polegającejnastymulowaniu poczucia społecznej atrakcyjności i kompetencjidotyczą-

Rys.7. Zaangażowanie wbliski związek a ogólny dobrostan psychiczny

Rys.8. Zaangażowanie wbliski związeka bycie kochanym

Rys.9. Zaangażowanie wbliski związeka popularność

zaangażowany nieformalnym formalnym

(15)

cych inicjowania i utrzymywania bliskich rela cji. Niewielki spadek subiektywnego poczucia popularności odnotowywany wśród studentów będących w związkach formalnych wskazuje na obniżanie sięistotności niniejszejsfery w sytu acji silniejszego osadzenia wroli czyjegoś partne

ra. Z drugiej stronyspadekten można uznać za świadectwo obiektywnego zmniejszania siępo

ziomupopularnościgrupowej osób wchodzących w sformalizowany związek13.

13 Wejście w rolę męża/żony może pociągać za sobą ko

nieczność pełnienia funkcji zmniejszających ilość czasu przeznaczanego na kontakty z grupą rówieśniczą.

Według danych ukazanych na rysunku 10 zaangażowanie w bliski związek odgrywarolę istotnego zasobu sprzyjającego podwyższaniu się subiektywnegopoczucia osobistego rozwoju.

Możetowynikać z funkcjikatalizujących,jakie pełni posiadanie partnera w okresie młodszej dorosłości w sferach emocjonalneji seksualnej.

Przyjęcie zestawu ról pojawiającychsię w sytu acji zaangażowania w związek (partner seksualny, partner emocjonalny,mąż/żona,odpowiedzial ność za utrzymywanie gospodarstwa domowego) stanowi dlajednostki wskaźnikpoziomu za

awansowania w procesiesamorozwoju.

Omówionezależności wskazują napozytywny wpływ, jaki na poczuciedobrostanu psychicznego wywiera zaangażowanie w bliski związek. Osoby pozostające w związkach czerpią więcej satysfak cji z życia oraz wykazują wyższypoziomzado

wolenia z relacji interpersonalnych i spostrzega nego rozwoju osobistego. Warto zauważyć, że nie odnotowanozróżnicowaniapomiędzy osobami o różnympoziomie zaangażowania w związek w zakresie takich wskaźników dobrostanu, jak poczuciewłasnejsamoskuteczności i kompeten

cji, integracja tożsamości oraz witalność.Ozna

cza to, żewramach sfer charakteryzowanych przezniniejszezmienne zaangażowanie w bliski związek nie pełni istotnej funkcji.

Rys. 10. Zaangażowanie wbliski związek a rozwój osobisty

9 Bieżący efekt: F (2,452)=4,4855, p=,01178 9 Dekompozycja efektywnych hipotez^

4.2.2.2. Tradycje rodzinne związane z edukacją akademicką

Badanie relacji łączącychposiadanierodzin nych tradycji akademickich z poczuciem dobro stanu psychicznego bezpośrednio wywodzi się z zaproponowanych przez Bourdieu koncepcji habitusu. Istotna zależność zaobserwowana zo stała jedynie w przypadku charakteryzującego studentów poczucia biegłości środowiskowej, wskaźnikowanego przez poziom kompetencji (zob.rysunek 11).

Rys. 11.Pokolenie studentówa kompetencje

(16)

Wraz z natężeniem rodzinnych tradycji aka

demickich rośnieustudentów subiektywne po

czucie posiadanych kompetencji. Może się to wiązać z właściwościamisystemu edukacji aka

demickiej, charakteryzowanego przez sytuacje samodzielnego zdobywania informacji, egzaminy oraz spełnianie określonychwymogów formal nych (kontakty z wykładowcami,dziekanatem itd.) i nieformalnych (wygląd, sposób wysławia

niasię). Posiadany przez studentówo rodzin nychtradycjach akademickich habitus sprawia, że dopasowująsię onido systemu akademickiego szybciejiw sposób bardziej spontaniczny, zaś po

jawiające się pytania oraz wątpliwości konsultują najpierw w bezpiecznymotoczeniubliskich osób.

Pierwsze pokolenie studentówmoże odczuwać natomiastdyskomfortzwiązany z brakiem podo

bieństwasytuacji nauki akademickiej do znanych dotychczas aktywności.

Niniejsza analiza potwierdza część wyartyku łowanych przez Bourdieu i Passerona tezmówią

cych oróżnicy w poziomie zasobów społecznych charakteryzującej studentów wywodzących się z warstwoodmiennych tradycjach akademickich.

Należy jednak zasygnalizowaćbrak odnotowania istotnych różnic międzyanalizowanymi grupa mi studentóww zakresie pozostałych badanych wskaźników dobrostanu, co w kontekście innych prezentowanychw artykule danych przemawia za uznaniem tradycji akademickichza czynnik o bardzo niewielkim znaczeniu dla studenckiego poczucia zadowolenia z życia.

4.2.23. Zamieszkiwanie z rodziną w trakcie studiów

Wśród studentów,którzy w czasie studiów zamieszkują z rodziną zaobserwowanowyższy poziomwitalności niż w przypadku badanych mieszkających samodzielnie (zob. rysunek 12).

Zamieszkiwanie z bliskimi osobami stanowi więczasób zwiększający subiektywne poczucie zdrowia idobrejkondycji. Przyczyny niniejsze

go zjawiska ulokowane mogą być w konieczno ścizwiększenia wysiłkuwkładanego we własne utrzymanie w przypadku opuszczenia domu rodzinnego. Godzenie aktywności studenckiej z codziennymi zakupami, prowadzeniem gospo

darstwa domowego oraz pielęgnacji zdrowia jest znacznie trudniejsze w sytuacji braku możliwości podziału obowiązkówpomiędzywszystkichdo

mowników.W rezultacieu młodych dorosłych decydujących się na samodzielne mieszkanie pojawia się zaobserwowanewbadaniu poczucie wyczerpaniai spadkukondycji.

Należy zauważyć, że zamieszkiwaniez rodzi

ną nie stanowi kryterium różnicującego w za

kresie innych zmiennych określających poziom studenckiego dobrostanu, coprzemawiazauzna niem go za aspektniezbytistotny z punktu wi

dzeniadobrostanu psychicznego.

Rys. 12. Zamieszkiwanie z rodziną a witalność

5,0 5,8 5,6 5,4

Zaang.w bliski związek;Oczekiwane średniebrzegowe Bieżący efekt: F (2,463)=3,7185,p=,02500

Dekompozycjaefektywnychhipotez

5,0 4,8 4,6 4,4

M.1A. Podstawowe źródło utrzymania

Analiza danych zaprezentowanych na ry sunku 13 wskazuje na istnienie zależności po

między podstawowym źródłem utrzymania studentówa dobrostanem psychicznym w wy miarze biegłości środowiskowej, charaktery zowanym przez poczucie kompetencji.U osób

(17)

Rys. 13. Podstawowe źródło utrzymania akompetencje

Bieżący efekt: F(2,464)=5,5255, p=,00425 Dekompozycja efektywnychhipotez

utrzymujących się samodzielnie odnotowano znacznie wyższe natężenie niniejszej zmien

nejniż wprzypadku studentów pozostających na utrzymaniu rodziny. Badani deklarujący inne podstawowe źródło dochodu (najczęściej oznaczające zarówno własną pracę jak ipomoc rodziny) wykazywalipośredni subiektywnypo

ziom kompetencji.

Odnotowane zależności mogą być powiązane zgratyfikującymi właściwościamisamodzielnego utrzymywania się. Generowanie dochodu, będąc świadectwem życiowejzaradności oraz umiejęt ności realizowaniazamierzonych celów,stanowi w tym przypadku element sprzyjający osiąganiu życiowej satysfakcjiw jednymz jej wymiarów.

Z drugiej strony pozostawanie nautrzymaniu rodzicówwkontekście spostrzeganej aktywności dochodowej innych studentów (będących w tym przypadku grupąodniesienia) może obniżać po

ziom przekonańnatemat własnych umiejętności efektywnegozarządzania dostępnymi w otocze niumożliwościami.

Wspomnieć trzeba, że nieodnotowano in

nych zależnościpomiędzy posiadanym, głównym źródłem utrzymaniaa wskaźnikamidobrostanu psychicznego, co w perspektywieogólnegoza

dowolenia z życia wskazuje na bardzo niewielkie znaczenieniniejszegoczynnika.

5. Podsumowanie

W artykule zaprezentowanowyniki badań dotyczących związków pomiędzy posiadany mi przez studentów zasobami kapitału finan sowego i społecznego a poczuciem dobrostanu psychicznego. Najbardziej wyraziste zależności odnotowane zostały w przypadku przynależ

ności do określonej grupy dochodowejorazza

angażowania w bliski związek.Istotne oddzia ływania o mniejszym zasięguzaobserwowano wprzypadku rodzinnych tradycjiakademickich, zamieszkiwania zrodzinąoraz podstawowego źródłautrzymania.

Przedstawionezależności, wpisując się w tra dycję badań nad ponadjednostkowymi wyznacz

nikami dobrostanu psychicznego, mogą stanowić motywację podjęcia działań mających na celu utrzymywaniew populacjistudentów wysokiego poczucia zadowolenia zżycia. Jeślibieżącytrend zostanie utrzymany, edukacjaakademickastanie się wkrótce standardowym elementem kształce nia młodegoczłowieka.Dostrzegając znaczenie uwarunkowań zewnętrznych związanych zprzy należnością do określonej grupy dochodowej, postulować można wprowadzenie regulacji ni

welujących wpływ czynników utrudniających studentom równystart w karierze. Majączaś na uwadze pozytywne konsekwencje dla dobrosta

nu psychicznego wynikające zzaangażowania wbliskie związkiemocjonalne,warto popula

ryzowaćwiedzę o nich wśród samych studen tów. Odpowiednie kanały komunikacji stanowią w tym przypadku np. uniwersyteckieporadnie psychologiczne, studenckie media oraz kursy psychologii lub socjologii realizowane w ramach standardowych programównauczania wielu kie runków. Działania te, obok standardowych pro

cedur związanych z działalnościąuczelnianych biurkarier, stymulować mogą studenckie poczu

cie kompetencji, własnej wartości oraz życiowej zaradności,przydatne m.in. z punktu widzenia wymogówwspółczesnego rynku pracy.

(18)

Bibliografia:

Argyle, M. (2005). Przyczyny i korelaty szczęścia (przeł. J. Ra

dzicki). W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna.

Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s.

163-203). Warszawa: PWN.

Arnett JJ (2000). Emerging Adulthood. A Theory of Deve

lopment From the Late Teens Through the Twentiees.

American Psychologist, 55,469-480.

Bourdieau, R, Passeron, J.-C. (2006). Reprodukcja. Elementy

teorii systemu nauczania (przeł. E. Neyman). Warsza

wa: PWN.

Czapiński, J. (2004). Ekonomiczne przesłanki i efekty dobrosta

nu psychicznego, W: T. Tyszka (red.), Psychologia eko

nomiczna (s. 192-242). Gdańsk: GWP.

Czapiński, J. (2008). Czy szczęście popłaca? Dobrostan psy

chiczny jako przyczyna pomyślności życiowej. W: J.

Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o

szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 235- 254). Warszawa: PWN.

Diener, E. (2000). Subjective Well-Being. A Science of Happiness

and a Proposal fora National Index. American Psycho

logist, 55,34-43.

Diener, E, Suh, E.M, Lucas, R.E, Smith, H.L. (1999). Subjective Well-Being: Three Decades of Progress. Psychological

Bulletin, 125,276-302.

Diener, E„ Lucas, R.E., Oishi, S. (2008). Dobrostan psychiczny.

Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia (przeł. M. Szu

ster). W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna.

Ferenec, D. (2008). Wielowymiarowy kwestionariusz samo- ocenyMSEI. Warszawa: PTP.

Górnik-Durose, M. (2005). Psychologiczne koszty dobrobytu, czyli dlaczego nie jesteśmy tym szczęśliwsi im bogatsi.

Kolokwia Psychologiczne, 13,205-218.

Leszkowicz-Baczyński, J. (2010). Konsumpcja klasy średniej w Polsce. Czy konsumowanie wyznacza etos? W: A.M. Za

wadzka, M. Górnik-Durose (red.), Życie w konsumpcji, konsumpcja w życiu. Psychologiczne ścieżki współza

leżności (s. 34-46). Sopot: GWP.

Myers, DG. (2000). The Funds, Friends and Faith of Happy Pe

ople. American Psychologist, 55,56-67.

Myers, D.G. (2008). Bliskie związki a jakość życia (przeł. J. Ra

dzicki). W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna.

Ost, D. (2007). Klęska „Solidarności" (przeł. H. Jankowska).

Warszawa: Muza SA.

Portes, A. (1998). Social Capital: Its Origins and Applications

in Modern Sociology. Annual Review of Sociology, 24,

1-24.

Rook, G.A.W., Lowry, Ch.A. (2008). The hygiene hypothesis and

psychiatric disorders. Trends in Immunology, 29, ISO- 158.

Ryff, C.D. (1995). Psychological Well-Being in Adult Life. Cur

rent Directions in Psychological Science, 4,99-104.

Ryff, C.D., Keyes, C.L.M. (1995). The Structure of a Psychical

Well-Being Revisited. Journal of Personality and Social Psychology, 69,719-727.

Ryff, C.D., Heidrich, S.M. (1997). Experience and Well-Being:

Explorations on Domains of Life and How They Matter.

International Journal of Behavioral Development,

20,193-206.

Ryff, C.D., Singer, B.H. (2008). Know Thyself and Become What You Are: An Eudaimonic Approach To Psychological

Well-Being. Journal of Happiness Studies, 9,13-39.

Stanisz, A. (2006). Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem

STATISTICS PL na przykładach z medycyny. Tom i. Sta

tystyki podstawowe. Kraków: StatSoft.

Szacki, J. (2007). Historia myśli socjologicznej. Warszawa:

PWN.

Zarycki, T. (2009). Kapitał kulturowy-założenia i perspektywy

zastosowań teorii Pierre'a Bourdieu. Psychologia spo

łeczna, 4,12-25

(19)

(20)