Małżeństwo Zofii mazowieckiej ze Stefanem Batorym, palatynem Węgier

(1)

(2)

Małżeństwo Zofii mazowieckiej ze Stefanem

Batorym, palatynem Węgier*

P i a s t o w i e m a z o w ie c c y , p rz e z całe w iek i utrz} im u jąc y o d r ę b n o ś ć i n i e z a l e ż n o ś ć sw ej d zielnicy, w y g a ś li w p o c z ą tk a c h X V I w.; n i e z w y k l e sz y b k o , b o w p r z e c i ą g u la t p a r u r o z w ia ł się w p r o s t p r a s t a r y d w ó r K o n r a d o w y c h p o t o m k ó w , c h o ć w chw ili śm ie rc i K o n r a d a III R u d e g o nic j e s z c z e n ie z d a w a ł o się te g o z a p o w i a d a ć . W ś r ó d c z w o r g a b o w i e m n i e l e tn ic h dzieci, k t ó r e p o z o s t a w ił on n a o p ie c e m a tk i ich a ż o n y sw e j A n n y , córki M ik o łaja R a d z iw iłła , w o j e w o d y w ile ń s k ie g o , p r ó c z d w u c ó re k , Zofii i A n n y , z n a jd o w a ło się i d w u s y n ó w , S t a n i s ł a w i J a n u s z , k tó rz y , d o ró s łs z y , o b ją ć mieli o jco w izn ę . Z a n i m j e d n a k ż e to n a s tą p i ł o , c z e k a ły m a z o w ie c k ą d z ie l nicę d łu g ie la ta r z ą d ó w n i e w ie ś c i c h m a t k i-re g e n tk i, lata, k t ó r e p r z y n io s ły ze s o b ą z a w i c h r z e n i e i ro z str ó j w e w n ę t r z n y k ra ju, o ra z w y c z e r p a n ie z a s o b ó w k sią ż ę c y c h . J e s z c z e za ż y c ia m ęża s t o p n i a ł d u ż y p o s a g R a d z iw iłłó w n y , p o m ę ż u o d z ie d z ic z y ła o n a ty lk o p u s t k i w s k a r b ie , k t ó r y c h nie b y ł o c z e m z a p e łn ić , t a k że n i e r a z s a m o u tr z y m a n ie d w o r u w i e lk ie n a s t r ę c z a ło k ł o p o t y . G o r s z e m o ż e j e s z cze n a s t a ł y czasy, gd}^, p o u s u n ię c iu r e g e n t k i p r z e z w z b u r z o n ą s z la c h tę w r. 1518, m łodzi k s i ą ż ę t a sam i ujęli w s w e r ę c e s t e r r z ą d ó w ; m a r n o t r a w s t w o , p o w o d o w a n e ż ą d z ą u c ie c h i z a b a w , p o p y c h a ło ich n i e t y l k o d o d ł u g ó w , g r o ż ą c y c h ru in ą , ale i do n a r u s z a n i a m a ją t k u s i o s tr z a n e g o . T o t e ż g d y b y p o l a t a c h k ilk u ś m ie rć n i e s p o d z i a n a o b y d w u ich n ie z a b ra ła , los s i o s tr y ich, A n n y , b y n a jm n ie j n ie b y ł b y g o d n y m z a z d ro śc i, j a k to w i e m y z d o s t a t e c z n i e z n a n y c h d z ie jó w tej „ o s ta tn ie j k siężn e j m a z o w i e c k i e j “ Ł).

S ta r s z e j księżniczki, Zofii, n ie b y ło j u ż w c hw ili śm ie rc i bra ci n a d w o r z e o jc o w sk im , g d y ż lo s y jej, t e m w ięc ej d la n a s i n t e r e s u

l) P aw iński. O sta tn ia k się ż n a m azow iecka. A ten eu m 1891 r. cz. 3, 4. Bostel. O sta tn ia k się żn a m azo w ieck a, K w artaln ik h isto ry c z n y 1892 r.

(3)

258 M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M .

j ą c e , in n ą się zg o ła , c h o ć n ie t a k ś w i e t n ą , j a k p l a n o w a n o , p o t o c z y ł y k o le ją . M a tk a j e j b o w i e m , k s i ę ż n a A n n a , u s iln e c z y n iła z a bie gi, by d o p r o w a d z i ć d o m a ł ż e ń s t w a s t a r s z e j s w e j có rk i z Z j 'g m u n t e m I, k r ó l e m p o lsk im , k t ó r e b y n a n o w o p o d n i o s ł o n i k n ą c y b la s k i u r o k r o d z i n n e g o d o m u . S t a r a n i a j e d n a k ż e k s i ę ż n e j m a tk i, c h o ć p r y m a s Ł a s k i w ie lc e j e p o p i e r a ł , n ie o d n i o s ł y p o n t y ś l n e g o s k u t k u i z a m ia s t Zofii, B o n a z a s ia d ła n a t r o n i e p o lsk im ; w o b e c te g o , d la księżniczki, k t ó r a n i e b a w e m p r z e k r o c z y ł a d w u d z i e s t y r o k ż y c ia 1), t r z e b a było p o s z u k a ć in n e g o , c h o ć b y n i e t a k ś w i e t n e g o m a łż o n k a . I s t o t n ie też zja w ił się w k r ó t c e t a k i k o n k u r e n t d o r ę k i Zofii, a to w o s o b i e S t e f a n a B a t o r e g o , p a l a t y n a W ę g i e r , n a d ż u p a n a t e m e s k i e g o i h e t m a n a p o ł u d n i o w y c h k r a j ó w k o r o n y św . S z c z e p a n a .

R o d z in a B a t o r y c h w y w o d z i ł a się z r o d u G u t k e l e d , k t ó r e g o p r z o d k o w i e , p r z e b y w s z y p o n o z e S z w a b ii, w w . X I osied lili się n a W ę g r z e c h . J e d e n z c z ł o n k ó w t e g o r o d u , M ikołaj G u t k e l e d , b y ł p r a o j c e m B a to ry c h ; w n u k j e g o b o w ie m , a s y n ż y j ą c e g o o k o ło 1250 r. A n d r z e j a Ł y s e g o , B e r e c z k , w y s t ę p u j ą c y w l a t a c h 1277 — 1322, o ż e n io n y z c ó r k ą M a r k w a r d a , n a d ż u p a n a k o m i t a t u b i h a r s k i e g o , n o s i j u ż s ta le n a z w i s k o B ätori, o d p o s i a d ł o ś c i B â t o r w z ię te . Z p o m i ę d z y s y n ó w j e g o z a s ł u g u j ą n a u w a g ę d w a j, ż y ją c y w p ie r w s z e j p o ł o w i e X I V w., a m ia n o w ic ie : 1) J a n , k t ó r y d a ł p o c z ą t e k starsz ej linii d o m u B a to ry c h z S o m l y o (so m ly o i B â th o ry ), z k tó re j w y w o dził się k r ó l S te f a n , i 2) Ł u k a s z , o d k t ó r e g o w y w o d z i się linia m ł o d s z a z E c s e d i B â t o r (ecsedi czyli b â th o r i B â th o ry ), a d o k tórej z a liczał się i ó w S t e f a n B a to r y , p a l a t y n W ę g i e r i m ą ż Zofii m a z o w ie c k ie j 3). G e n e a l o g i a r o d u B a t o r y c h p r z e d s t a w i się n a m w ięc n a s tę p u ją c o : (n a str. nast.).

Z poniższej ta b l ic y g e n e a lo g ic z n e j w id z im y , że i n t e r e s u j ą c y n a s p a l a t y n S te f a n b y ł n a j s t a r s z y m z s y n ó w p o d c z a s z e g o A n d rz e ja . D a t y j e g o u r o d z e n i a nie z n a m y i w i e m y t y lk o tyle, że p o r a z p i e r w szy w y s t ę p u j e o n w a k t a c h w r. 1490, ch o ć n a szerszej a r e n i e p o j a w i ć m iał się w d w a d z i e ś c i a b lizko l a t pó źn iej; k a r y e r a j e g o d a tu je się b o w i e m w ł a ś c iw ie o d p o d r ó ż y k r ó l a W ł a d y s ł a w a II do P r a g i n a k o r o n a c y ę s y n a , L u d w i k a , w r. 1509, w k tó re j t o w a r z y sz y ł o n m o n a rs z e . O d t ą d b a r d z o s z y b k o p o s t ę p o w a ł B a t o r y p o s t o p n i a c h k a r y e r y , o t r z y m u j ą c w r. 1510 u r z ą d k a s z t e l a n a b u d z i ń skiego, a w r. 1511 n a d ż u p a n a T e m e s . W tr z y ł a t a p ó źn iej

do-ł) B alzer. G enealogia P iastów str. 536.

2) W e r tn e r . M. A. B â th o ry a k csaladi to rté n e té h e z . T u ru l. X V III r. 1900. Z ac h o w ałe m ta k ż e p iso w n ię W e rtn e r a .

(4)

Mikołaj G u t k e l e d A n d r z e j Ł y s y , o k o ło 1250 r. B e r e c z k B â to ri 1277 — 1322 Jan, o d n ie g o linia: so m ly o i B â th o ry , do k tó re j n a le ż y S te fa n , k ró l p o lski Ł u k a s z , o d n i e g o linia e c s e d i czyli b â t h o r i B â th o ry , d o k tó rej należy: A n d rz e j p o d c z a s z y w. -J- 1495 r. — b e lte k i D ragfi J u ł i a n n a 1)

Stefan

palatyn

2) J e r z y k o n iu s z y w. w y st. 1490-1531 E lż b ie ta , M a g d a le n a , 3) A n d rz e j p o d s k a r b i w. w y s t ę p . 1490— 1533 — K a t a r z y n a R o z g o n y i 1) K l a r a 2) J a n 3) W ł a d y - 4) A n d rz e j 5) J e r z y 6) Mi- s ł a w (B o n a w e n - — A n n a , kołaj zm arli w d z ie c iń stw ie tu ra ) w oje- s i o s tr a

w o d a sie- k r ó l a d m io g r. S t e f a n a — (p ie r w - B a t o r e g o sza) A n n a T u r z o M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F II M A Z O W IE C K IE J ZE S T E F . B A T O R Y M . 2 5 9

(5)

260 M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . w o d z i o n już w o j s k a m i, w y p r a w i o n e m i n a s tł u m i e n i e b u n t u c h ł o p sk ieg o , a w re sz c ie , w r. 1519, z o s t a j e p a l a t y n e m W ę g i e r 3). S te f a n B a t o r y p o s i a d a ł d w u bra ci, J e r z e g o , k o n i u s z e g o w i e l k i e g o i A n d r z e j a , p o d s k a r b i e g o w i e l k i e g o 2), z k tó ry m i w s p ó l n i e , n ie p r z e p r o w a d z a j ą c p o d z ia łu , w ł a d a ł m a j ą t k i e m o jc o w sk im , a z k t ó r y c h t y l k o m ł o d s z y A n d r z e j p o z o s t a w ił m ę s k i e p o t o m s t w o . S a m b o w i e m S t e f a n , d o p i e r o p o o s ią g n ię c iu g o d n o ś c i p a l a t jm a , licząc j u ż o k o ło p ię ć d z ie s ią tk i, p o s t a n o w i ł w e jś ć w zw ią z k i m a łż e ń s k ie , p r z e z k t ó r e z a m y ś la ł p o d n i e ś ć b l a s k s w e g o r o d u . N ie b ę d z ie te ż d la n a s rz e c z ą d z iw n ą , ż e z w r ó c i ł się w ty m c e lu d o P o lsk i, je ś li p r z y p o m n i m y s o b i e w ę z ł y , j a k i e g o z n i ą łącz y ły . S a m B a t o r y p o w t a r z a ł n i e j e d n o k r o tn ie , że w y n i e s i e n i e s w e z a w d z ię c z a w p ł y w o m p o lsk im , a ź r ó d e ł p o p a r c i a t e g o s z u k a ć n a l e ż y n ie g d z i e i n dziej, j a k ty l k o w p r z y ja z n y c h s t o s u n k a c h , łą c z ą c y c h g o n i e t y l k o z k a n c le r z e m S z y d ł o w ie c k im , ale i z s a m y m k r ó l e m Z y g m u n t e m , a d a tu j ą c y c h się z a p e w n e j e s z c z e z c z a s ó w , k i e d y o b a j b aw ili n a d w o r z e b u d z iń sk im . P r a w d o p o d o b n e m te ż j e s t b a r d z o , ż e p r o j e k t m a ł ż e ń s t w a B a t o r e g o z k s ię ż n ic z k ą m a z o w i e c k ą w y s z e d ł z P o lsk i, gdjtż Z y g m u n t S t a r y n i e j e d n o k r o t n i e z a zn ac zał, że n i e t y l k o z a w a r t o j e p o d j e g o p r o t e k t o r a t e m , ale że o n b y ł j e g o t w ó r c ą 3). W s k a z u j e te ż n a to c a ły p r z e b i e g p o p r z e d z a ją c y c h j e r o k o w a ń , d o k t ó r y c h obaj k r ó lo w ie , t. j. p o lsk i i w ę g ie r s k i , d e le g o w a li ze sw ej s t r o n y o s o b n y c h p r z e d s ta w ic ie li, k tó r z y o b o k ro d z in y książęcej i p o s ł a B a to re g o , bra li u d z ia ł w n a r a d a c h . N ie p o ś l e d n i ą ro lę o d g r y w a ł też w t e m w s z y s t k i e m s a m S z y d ł o w i e c k i i j e d e n z b lizkich m u , p a n S t a n i s ł a w O p o c z e ń s k i, pośrednicząc}! w u k ła d a c h . Z a s a d n ic z o z r e s z tą p r o j e k t nie n a p o t k a ł ż a d n y c h t r u d n o ś c i n a d w o r z e m a z o w i e ckim, co w o b e c p a n u ją c e j t a m s y t u a c y i j e s t z ro z u m ia łe m , te m w i ę cej, że k r ó l Z y g m u n t zajął się b a r d z o g o rliw ie lo se m sw ej n i e d o szłej n a r z e c z o n e j, j a k g d y b y c h c ąc w j m a g r o d z ić z a w ó d , ja k i j ą s p o tkał. D o d a ć te ż p r z y te m trz e b a , iż m im o w s z y s t k o p r o j e k t o w e g o m a ł ż e ń s t w a Zofii z B a t o r y m n o s i ł p e w n e z a b a r w i e n ie p o lity c zn e; choc ia ż b o w i e m d la B a t o r y c h z w ią z e k z d o m e m p a n u j ą c ju n b a r d z o by ł z a s z c z y tn y m , to i k ró lo w i p o ls k i e m u c h o d z ić m u s ia ło o to, b y p rz e z e ń p r z y w i ą z a ć do s ie b ie g ł o w ę t a k p o t ę ż n e g o s t r o n n i c t w a i m ę ż a t a k w p ł y w o w e g o n a W ę g r z e c h , ja k i m b y ł B a to ry .

') W e r tn e r o. c. str. 12, 13. Nie w sp o m in a on je d n a k , ja k o b y B atory m iał zo stać w r. 1507 nadżupanem Z ali (p. B a lz er o. c. str. 538).

2) W b re w tw ie rd z e n iu W e rtn e ra , J e rz y je s t sta rszy m sy n e m A n d rz eja, p. A cta T om ician a V III, str. 207.

-2) C onnubium ... „quod etiam auspicio n o stro inchoatum e s t“. Ib id em VI str, 164, p a trz też niżej Str. 8. .

(6)

M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . 261 Nie z n a m y co p r a w d a d o k ł a d n e j d a t y ro z p o c z ę c ia u k ł a d ó w o m a ł ż e ń s tw o Zofii m a z o w ie c k ie j z p a l a t y n e m S te f a n e m , lecz z p e w n y c h d a n y c h w n o s i ć m o ż e m y , że n a w ią z a n o j e a lb o z k o ń c e m 1519 r., a lb o n ajp ó źn ie j o k o ło N o w e g o R o k u 1520, j a k to w s k a z u j ą d w a lis ty Z y g m u n t a S t a r e g o , w y s t o s o w a n e do księżnej A n n y m a zo w ie c k ie j x). Z p ie r w s z e g o z n ic h d o w i a d u j e m y się, że k ró l w y p r a w i ł n a j p i e r w do A n n y p o s ł a s w e g o , J a n a W e t w i e ń s k i e g o , k a s z t e l a n a s ie rp s k ie g o , a b y p r z e d s t a w i ł jej z a m ia ry p a la t y n a , i że p o p o w r o c i e j e g o p o i n f o r m o w a ł p r z y b y łe g o o d B a t o r e g o p o s ł a o s t a n o w i s k u księżn e j i jej s y n ó w w tej s p ra w ie . N ie u w a ż a ł w s z e la k o za s t o s o w n e — o co, j a k się zd a je , p r o s i ł a go k s i ę ż n a — w y s y ł a ć p o s ła s w e g o d o p a l a t y n a , lecz o w s z e m za ż ą d a ł, b y t e n ż e w y s ł a ł p o s e l s t w o do k siężnej n a n ie d z ie lę c z w a r t ą W i e l k i e g o P o s t u t. j. n a 18 m a rc a , c e le m o m ó w i e n i a s z c z e g ó ł ó w p r o j e k t o w a n e g o m a łż e ń s tw a , a z w ła s z c z a c z asu i m ie js c a ś lu b u , o ra z w y ja z d u księżnic zki d o W ę gier. N a d m ie n ił też p o s ło w i, ile księ ż n ic z k a o t r z y m a p o s a g u , k t ó r y k ró l u z n a w a ł za w y s t a r c z a ją c y . P r o s i w ięc księżn ę , a b y n ie p r z e w l e k a ła s p r a w y i p o c z y n ił a p o t r z e b n e p rz jrg o to w a n ia , g d y ż p o w i a d o m ił p a l a t y n a , że ś lu b m o że się o d b y ć m ię d z y W i e l k a n o c ą a Zie- lonem i Ś w ię ta m i. J a k w i d a ć z t re ś c i p o w y ż s z e g o listu, p i s a n y on b y ł n a p e w i e n cz as p r z e d 18 m a r c a 1520 r., g d y ż w tjrni cz asie p o s e ł w r ó c ić m u s i a ł d o B a to r e g o , a ó w w y s ł a ć n o w e p o s e l s tw o d o A n n y ; w i d o c z n e m t e ż je s t, że d w ó r m a z o w ie c k i j u ż w ó w c z a s w y r a z i ł z a s a d n ic z ą s w ą z g o d ę n a p la n m a ł ż e ń s tw a z B a t o r y m i że c h o d z iło j u ż ty l k o o o m ó w ie n ie bliższych sz c z e g ó łó w . N i e s t e t y j e d n a k , ż y c z e n i e k r ó la Z y g m u n t a , b y ś lu b B a t o r e g o z Z o fią o d b y ł się m i ę d z y W i e l k a n o c ą a Z ie lo n e m i Ś w ię t a m i , czyli m i ę d z y 8 k w i e t n ia a 27 m a ja 1520 r., n ie s p e łn iło się, a co w ięcej, z w ło k a , z a p o w i a d a j ą c a się n a ra z ie n a ty g o d n i e , p r z e c i ą g n ę ł a się p ó źn iej aż d o

') L isty o w e Z yg m u n ta I, w y d a n e w A cta T o m ician a VI str. 38, 39, pod r. 1322, od n ieść trze b a w szelako do r. 1520, a to z n astęp u jący c h przyczyn: W e d le nich, a zw łaszcza d ru g ie g o z nich, z któ ry m p ie rw sz y p o zo staje w ś c i słym zw iązku, k się żn a A nna żyćby m usiała je szc ze po 30 m arca, p ra w d o p o d o bn ie około 1 m a ja 1522 r., podczas gdy w iem y, że z m a rła 16 m a rc a tegoż roku. T re ś ć ich zaś—w p o ró w n a n iu z w y p ad k am i z d ru g ie j p o ło w y 1520 r. i 1521 r. dow odnie zu p e łn ie w sk azu je, iż kw estye, w tychże listach om aw ian e, były w s tę pem do ow ych w y p ad k ó w , i ż e pod d atę 1522 r. żadną m ia rą p o d ciąg n ię te być nie m ogą, tern w ięcej, że w y d an e są z kopii, nie p o dającej m iejsca i daty d zien n e j i ro czn ej, tak, iż p rzy ją ć tu należy stan o w czo pom yłkę, jeśli nie w ydaw cy, to kopisty. Z tej też p rzy c zy n y o d p ad a ją w ątpliw ości, w y ra ż o n e p rz e z B alzera w „G enealogii P ia stó w “ na str. 528, ja k ró w n ie ż p rz e su n ą ć tr z e b a chronologię w y padków , p rzy to c zo n y c h p rz e z e ń n a str. 536.

(7)

d w u lat n ie m a l. C h w i l o w o p r z y c z y n y z w ło k i, j a k a n a s t ą p i ł a w r o k o w a n ia c h , b y ł y n a s tę p u j ą c e : J a k się d o w i a d u j e m y z d r u g i e g o listu k r ó l a Z y g m u n t a d o k siężne j A n n y , B a t o r y nie w y s ł a ł n a d w ó r m a z o w ie c k i ż ą d a n y c h p rz e z k r ó l a p o s ł ó w n a 18 m a rc a . S ta ł o się to zaś d l a t e g o — j a k d o n ió s ł p a l a t y n k r ó l o w i w s w y m liście-— iż d o s z ły g o w ieści, że p o p r z e d n io , g d y m ia n o n a o k u i n n y c h k o n k u r e n t ó w , d a w a n o k się ż n ic z c e ze s t r o n y d w o r u m a z o w ie c k i e g o aż 40.000 f l o r e n ó w p o s a g u ; p o n i e w a ż zaś j e m u o f i a r o w a n o zna cznie m niej, p r z e to u w a ż a ł t a k ie p o s t ę p o w a n i e za w i e lk ą d la s ieb ie ujm ę, i p r o s i ł k r ó l a o w y j a ś n ie n i e s p r a w y , o ra z o r a d ę , j a k m a u cz y n ić z w y s ł a n i e m p o s ł a do k siężnej A n n y . K r ó l w id o c z n ie d o r a d z i ł m u w y s ł a n i e p o s e ls t w a , s k o r o u w i a d a m i a w ty m ż e liście ks ię ż n ę , że za n a j l e p s z y t e r m i n p r z y b y c i a te g o ż do niej u w a ż a dzień św . T r ó j c y t. j. 3 c z e r w c a i p r o s i o d o n i e s ie n i e m u, g d jib y ż y c z y ła s o bie z m i a n y o w e g o te rm in u . W i d z i m y za te m , że list t e n p i s a n y by ł p o m ię d z y 18 m a r c a a 3 c z e rw c a , p r a w d o p o d o b n i e w d ru g ie j p o ł o w ie k w i e t n i a 1520 r., j a k b y n a to w s k a z y w a ł r o z k ł a d c z asu , p r z e z n a c z o n e g o n a p o d r ó ż e p o s ł ó w . W i d o c z n e m j e s t z n ie g o aż n a d t o w y ra ź n ie , że całe r o k o w a n i a u t k n ę ł y n a k w e s t y a c h fi n a n so w e j n a tu ry , k t ó r e —rz e c z p r o s t a — g r a ł y b a r d z o w y b i t n ą ro lę i u B a t o r e g o , sz u k a ją c e g o w m a ł ż e ń s tw ie w z m o ż e n i a p o tę g i s w e g o r o d u i u k s i ą żęcej r o d z in y m a z o w ie c k ie j, k t ó r a z n a jd o w a ł a się n ie ra z w k ł o p o ta c h p ie n ię ż n y c h , co w c a le w o w jm h cz asac h nie b y ło rz a d k o ś c i ą w ś r ó d d o m ó w p a n u j ą c y c h . D o m y ś l a ć b y się m o ż n a , że p o s a g 40.000 f l o r e n ó w p r o p o n o w a n o , s n u ją c p r o j e k t y m a ł ż e ń s t w a Zofii z k r ó l e m Z y g m u n t e m . D l a t a k ie g o m a ł ż e ń s t w a w a r t o b y ło k s i ą ż ę to m m a z o w ie c k im z r u jn o w a ć się n a w e t , a dać s i o s tr z e sw ej p o s a g k ró le w s k i, g d y ż z w ią z e k ta k i n i ó s ł im n i e o b lic z a ln e k o rz y ści. W s z y s tk i e zaś te w z g lę d y o d p a d a ł y z c h w ilą, g d y z a m ia s t k ró la p o ls k ie g o w c ią g n ię to w r a c h u b y m a t r y m o n i a l n e p a l a t y n a W ę g ie r ; o d p o w i e d n i o d o o s o b y k o n k u r e n ta , o b n iż o n o i p o s a g . Z r o z u m i a ł e m j e s t ta k ż e , że g d y B a t o r y s t a r a ł się ze sw ej s t r o n y u z y s k a ć o ile m o ż n o ś c i j a k n a jw ię c e j, to ro d z in a k s ią ż ę c a m y ś l a ł a z n o w u o j a k n a j le p s z e m z a b e z p ie c z e n iu p o s a g u Zofii, o „ o p r a w i e “ ze s t r o n y m ęża. K w e s ty e te s ta ł y się też osią, o k o ło k tó re j o b r a c a ć się p o czął c a ły p r o j e k t u k ł a d a n e g o m a ł ż e ń s t w a , p r z y c z e m B a t o r y z n a j d o w a ł się w o ty le le p s z e m p o ło ż e n iu , że d a w a ł p o k r y c ie s w y c h z o b o w ią z a ń w n i e r u c h o m o ś c i a c h , p o d c z a s g d y o d k s i ą ż ą t ż ą d a n o g o t ó w k i, co p r z y c h r o n ic z n y m b r a k u p ie n ię d z y n a d w o r z e m a z o w ie c k im b y ł o s z k o p u ł e m n i e l a d a i z m u s z a ło k s ią ż ą t do t a r g o w a n i a się o j a k n a j le p s z e w a r u n k i w y p ł a t y , co z n o w u u t r u d n i a ł o i p r z e w l e k a ło s p ra w ę .

(8)

M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . 263 P o s tr o n ie B a t o r e g o s p r a w i a ł p e w n ą t r u d n o ś ć fakt, że d o bra , o d z ie d z ic z o n e po ojcu, d z ie r ż y ł o n w s p ó l n i e z d w o m a s w y m i b ra ćm i, k tó ry c h z g o d y p o t r z e b o w a ł , j e ż e li n a m a j ą t k u t y m ch c ia ł d ać z a b e z p ie c z e n ie d la o p r a w y Zofii. A b y w ię c u s u n ą ć tę p r z e sz k o d ę , p o r o z u m i a ł o n się z b ra ć m i i z w ró c ił się n a s t ę p n i e z p r o ś b ą d o k r ó l a L u d w i k a , b y w uroczystym i a k c ie p o t w i e r d z i ć z e c h c ia ł z g o d ę , w y r a ż o n ą p rz e z nich n a ż ą d a n ie n a j s t a r s z e g o b r a ta . N a d w o rz e w s z e la k o ż z ja w ił się o b o k S t e f a n a j e d y n i e A n d r z e j , g d y ż d r u g i z bra ci, Je rz y , z p o w o d u c h o r o b y przy?być n ie m ógł. Aby? j e d n a k n ie p r z e w l e k a ć s p r a w y , k ró l, n a p r o ś b ę s a m e g o J e r z e g o , w y s ia ł d o ń P a w ł a de B o ly ar, p r o t o n o t a r y u s z a sw e g o , w o b e c k t ó r e g o J e rz y z łożył s o l e n n e o ś w ia d c z e n ie , iż z g a d z a się, b y d o b ra , s t a n o w i ą c e w s p ó l n ą w ł a s n o ś ć w s z y s tk ic h t r z e c h braci, s ł u ż y ł y w ra zie p o t r z e b y n a p o k r y c i e p o s a g u , w z g lę d n ie o p r a w y Zofii, księżn ic zk i m a z o w i e ckiej, s k o r o m a ł ż e ń s tw o jej z b r a t e m j e g o , S te f a n e m , d o jd z ie d o s k u tk u . P o p o w r o c i e P a w ł a n a d w ó r b u d ziń sk i, k ró l n a p o d s t a w i e z e z n a ń j e g o w y d a ł akt, s t w i e r d z a j ą c y p o w y ż s z ą z g o d ę J e r z e g o , p o d d atą: B u d a 3 lip c a 1520 r . 1). T e g o ż dn ia wystawiony? z o s ta ł dru g i a k t k r ó le w s k i, s t w i e r d z a j ą c y p o d o b n ie ż , że S te f a n i A n d r z e j B a t o r o w i e , t e n o s t a t n i w im ie n iu s w y c h s p a d k o b i e r c ó w , o fia ro w a li w s p ó l n y s w ó j m a ją te k , j a k i tydko p o s i a d a j ą n a W ę g r z e c h , n a z a b e z p ie c z e n ie p o s a g u , w z g lę d n ie o p r a w y Zofii, „w m y śl p r a w i z w y c z ajó w s ł a w n e g o k r ó l e s t w a p o l s k i e g o , w p o d o b n y c h u k ł a d a c h p r z e s t r z e g a n y c h “, n a k t ó r y m to m a j ą t k u w o ln o jej b ę d z ie e w e n t u a l n i e d o c h o d z ić s w o ic h p r e t e n s y i 2). O s t a tn i z w y m i e n i o n y c h w y ż e j d o k u m e n t ó w d o c h o w a ł n a m się w kopii w s p ó ł c z e s n e j , n a k tó re j z n a jd u j e m y d o p i s e k u r z ę d o w y , że Mikołaj z Ż u k o w a , k a n c le r z k s i ę s t w a m a z o w ie c k i e g o , z b a d a ł j ą i że z g a d z a się o n a z o r y g i n a ł e m . W n o s i ć b y z a te m n a le ż a ło , że k a n c le r z Mikołaj z n a jd o w a ł się n a d w o r z e b u d z iń s k im w czasie z a ła tw i a n i a p o w y ż sz e j s p r a w y , j a k o r e p r e z e n t a n t d w o r u m a z o w ie c k ie g o , i że, j a k się zdaje, ory?ginał w s p o m n i a n e g o a k t u z a b ra ł z s o b ą, b y p r z e d s ta w ić go ro d z in ie ksią ż ę c e j. P o n i e w a ż zaś o ry g in a ł a k tu , t y c z ą c e g o się J e r z e g o , p o z o s t a ł n a W ę g r z e c h , p r z e to p rz y ją ć na le ż y , że p r z y n ajm n iej n a razie, t, j. w lipcu, p o d o b n e j kopii z e ń n ie s p o rz ą d z o n o , co z r e s z t ą p o t w i e r d z a fakt, że jeszcze w d o k u m e n c ie s w y m z 17 w r z e ś n i a 1520 r. k s ią ż ę ta S t a n i s ł a w i J a n u s z d o m a g a j ą się p r z e s ł a n i a

*) D o k u m en t, zn ajd u ją cy się w w ę g ic rsk ie m a rc h iw u m p ań stw o w e m w B u d ap eszcie pod s y g n a tu rą M. O. D. I.. 23416.

(9)

264 M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F [ [ M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M .

im z W ę g i e r k o ti s e n s u J e r z e g o . K i e d y j e d n a k ż e i czy g o o trzym a li, 0 t e m nie m a m y ż a d n y c h w i a d o m o ś c i.

S k o r o w r e s z c i e po w y d a n i u p o w y ż s z y c h d o k u m e n t ó w , u s u n i ę te zostały/ z a sa d n ic z e t r u d n o ś c i m a t e r y a l n e g o z a b e z p i e c z e n i a Zofii p rz e z B a to r e g o , p r z y s t ą p i ć m o ż n a b y ło d o s z c z e g ó ło w y c h u k ł a d ó w . N ie z w ło c z n ie też wy/słał w t y m c e lu d o P o ls k i B a t o r y p e ł n o m o c n i k a sw e g o , W ł a d y s ł a w a z M ac edonii, a r c h i d y a k o n a z B a- r a n y a i k a n o n i k a z P ię c iu K o ś c io łó w . U k ł a d y te t o c z y ły się w T o r u n i u , z t e g o z a p e w n e p o w o d u , że o d b y w a ł y się p o d p r z e w o d n i c t w e m s a m e g o k r ó l a Zy/gm unta, k t ó r e m u , j a k w ie m y , z p o l i ty c z n y c h w z g l ę d ó w z a le żeć m u s ia ł o n a d o jściu o w e g o m a ł ż e ń s t w a do s k u t k u , 1 k t ó r y te ż d l a t e g o „ex s u a b e n i g n i t a t e e t g r a t i a h u i u s c o n iu g ii d i g n a t u s e s t e s s e a u t o r , c o n c il i a to r e t c o m p o s i t o r “. P r ó c z p e ł n o m o c n i k a p a l a t y n a , b r a ł w n i c h u d z i a ł k s i ą ż ę S t a n i s ł a w im ie n ie m d w o r u m a z o w ie c k i e g o , a ta k ż e , w e d l e w sz e lk ie g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , wy/mienieni p o n iż e j A n d r z e j T r e p k a i S t a n i s ł a w ze S p r o w y , k tó rz y , j a k o p r z e d s t a w i c i e l e k r ó l ó w w ę g ie r s k i e g o j p o l s k ie g o , c z y n n i byli p r z y p r z e p r o w a d z e n i u całej s p r a w y m a ł ż e ń s t w a Zofii. W u k ł a d a c h ty c h b r a ł t a k ż e u d z ia ł i k a n c le rz Szy/- d ło w ie c k i, j a k o g o r ą c y z w o le n n ik , a m o ż e i i n i c y a t o r p r o j e k t u o w e g o z w ią z k u m a ł ż e ń s k ie g o , i o n też, o b o k k ró la , w y w i e r a ć m u siał n a j w ię k s z y w p ł y w n a p r z e b i e g r o k o w a ń , z w ła s z c z a w o b e c m ł o d o c i a n e g o w i e k u k s ię c ia m a z o w ie c k i e g o . R o k o w a n i a zaś o w e p o t o c z y ły się w i d o c z n ie w s z y b k i e m te m p ie , s k o r o j u ż 29 s i e r p n i a 1520 r. m ó g ł S z y d l o w i e c k i przy/stąpić w T o r u n i u d o s p i s a n ia k o n t r a k t u p r z e d ś l u b n e g o p o m i ę d z y B a to r y m a k s i ę ż n ą i k s ią ż ę ta m i. U k ł a d t e n 1), z w ie lu w z g l ę d ó w b a r d z o i n t e r e s u j ą c y , z a w i e r a c a ły s z e r e g p u n k t ó w , z k t ó r y c h n a jw a ż n i e js z e m u s i m y t u p r z y toczyć: 1) S t e f a n B a t o r y z j e d n e j , a w im ie n iu Zofii m a t k a jej i b r a cia z d ru g ie j s t r o n y , przy/rzekają s o l e n n i e z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a i s p e łn i a n i e w s z y s tk ic h , łą c z ą c y c h się z t e m o b o w ią z k ó w .

2) B a t o r y z o b o w ią z u j e się w te rm in ie , jaki u ł o ż ą k s i ą ż ę t a z j e g o p e ł n o m o c n ik ie m , w z ią ć ś lu b z Z o fią p e r p r o c u r a t o r e m , k t ó ry m b ę d z ie t e n ż e p e ł n o m o c n i k , W ł a d y s ł a w z M a c e d o n ii, i to nie p ó źniej, j a k d o najbliższej n ie d z ie li p o P o d w y ż s z e n i u K r z y ż a S w . t. j. d o 16 w r z e ś n i a w łą c z n ie . 3) K s i ą ż ę t a m a z o w i e c c y p r z y r z e k a j ą w y p ł a c ić B a t o r e m u t y ') A rch iw u m p a ń s tw o w e w B ud ap eszcie M. O. D. L. 23438. A kt ten no to w a n y je s t ta k ż e w m e try c e k o ro n n ej tom X X XIV , str. 338, p. też W ie rz b o w ski: M atricularum re g n i P o lo n iae S u m m aria IV 1. nr. 3408.

(10)

tu łe m p o s a g u s w ej sióstr}? 10 tys. f l o r e n ó w w ę g ie r s k i c h c z y s te g o z ło ta i d o b re j w a gi, a to s t o s o w n i e do u k ł a d u , j a k i z a w a r t y z o s ta n ie w W a r s z a w i e p rz e z k s ią ż ą t i p e ł n o m o c n i k a p a l a t y n a , w o b e c n o ś c i p rz e d s t a w ic i e li k r ó l a p o l s k i e g o . P o n a d t o p r z y r z e k a j ą oni d a ć s i o s tr z e w y p r a w ę w złocie, sre b rz e , p e r ła c h i d ro g ic h k a m ie n ia c h dużej w a rto ś c i, k t ó r a to w a r t o ś ć , po d o p e ł n i e n i u m a ł ż e ń s tw a , o c e n i o n a z o s t a n i e p rz e z d e l e g a t ó w k s i ą ż ą t i p a l a t y n a . 4) K s i ą ż ę t a z o b o w ią z u j ą się n a d z ie ń o z n a c z o n y w ł a s n y m k o s z t e m w y p r a w i ć Z o fię aż do L u b o w l i , s k ą d p o s ł o w i e p a l a t y n a , k t ó r y c h w i n i e n on w y s ł a ć n a p r z e c i w niej do P o ls k i, o d w i o z ą j ą n a k o s z t j e g o d o B a to r, s t a r o ż y tn e j sie d z ib y r o d u . 5) N a z a b e z p ie c z e n ie p o s a g u , w z g lę d n ie o p r a w y Zofii, B a t o r y z o b o w ią z u j e się, p o d o p e ł n i e n i u m a ł ż e ń s tw a , z a p is a ć je j i o d d a ć w p o s i a d a n i e z a m e k B u j a k z s i e d m iu w s i a m i i ich p rz y n a le ż n o - ściam i, tak, a b y ż o n a j e g o m i a ł a z n ic h 4000 f l o r e n ó w w ę g ie rs k ic h ro c z n e g o d o c h o d u . 6) J e ś l i b y B a t o r y z a k o ń c z y ł ż y c ie w c z e śn ie j o d sw ej żony, to b e z w z g lę d u n a to, cz y p o z o s t a w i dzieci czy nie, p o s ia d ło ś c i p o w y ż s z e p o z o s t a n ą d o ż y w o t n i o w r ę k a c h Zofii, k t ó r a z n ic h n ie m o ż e b y ć w b r e w sw ej w o li p r z e z s p a d k o b i e r c ó w m ę ż a u s u n i ę tą , s t o s o w n i e d o a k tu , j a k i w y d a je j p a l a t y n n a p o d s t a w i e m in u ty , p rz e s ł a n e j m u p o d p iecz ęcia m i k siążą t, o ra z p o s ł ó w k r ó le w s k ic h . S k o r o b y j e d n a k Z o fia chciała p o śm ierci m ęża p o ś lu b ić k o g o ś i n n e g o , lu b te ż z a m ie s z k a ć p o za g ra n ic a m i W ę g i e r , w ó w c z a s d o b r a te p o z o s t a n ą w je j p o s i a d a n i u t a k d łu g o , aż s p a d k o b i e r c y m ę ż a w y p ł a c ą jej s u m ę p o s a g o w ą ; jeżeli za ś d a s t o s o w n e z a b e z p ie c z e nie, w y p ła c ić jej m a j ą i w i a n o , k t ó r e j e d n a k ż e p o jej śm ierci w in n o do nich p o w ró c ić . W y p r a w a w s z a k ż e i k l e jn o ty , o f i a r o w a n e je j p rz e z m ę ż a z a życia, p o z o s t a n ą je j w ła s n o ś c ią .

7) J e ś l i b y Z o fia z m a r ła w c ześn iej o d s w e g o m ę ż a i to b e z d zietn ie, mąż, w z g lę d n ie j e g o s p a d k o b i e r c y , m a j ą zw ró c ić s u m ę p o s a g o w ą b ra c io m jej lu b ich s p a d k o b ie r c o m , co jeszcze bliżej z o s t a n ie o k r e ś lo n e m .

8) P o d o p e łn ie n i u m a ł ż e ń s t w a w y s t a w i p a l a t y n sw ej żon ie d o k u m e n t n a p o s i a d a n i e w z w y ż w y m i e n i o n y c h d ó b r, z w y r a ź n ą w z m ia n k ą , ż e w y p r a w a i o f ia r o w a n e Zofii p rz e z m ę ż a k o s z t o w n o ści, p o j e g o śm ierci z o s t a n ą je j w ła s n o ś c ią .

P o s p is a n i u takiej i n t e r c y z y p o d p o w a g ą s a m e g o k ró la Z y g m u n t a S t a r e g o , n a l e ż a ło je s z c z e , w m y ś l jej b rz m ie n ia , z a ła tw ić p r z e d z a w a r c i e m m a ł ż e ń s t w a k w e s t y ę w y p ł a t y p o s a g u , k t ó r ą w ra z z p a r u d ro b n i e j s z e m i s p r a w a m i o m ó w ić m ia n o z ro d z in ą k siążę cą w W a r s z a w i e . S p r a w a t a atoli n a s t r ę c z a ć m u s ia ł a p e w n e t r u d n o ś c i,

(11)

266 M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . w o b e c c ię ż k ie g o p o ł o ż e n i a f i n a n s o w e g o k s ią ż ą t z u p e łn ie z r o z u m i a ł e — k t ó r e n a p r z e b i e g r o k o w a ń w p ł y w a ł y o p ó ź n ia ją c o , tak, że c h o ć w k o ń c u d o s z ło d o p o r o z u m i e n ia , to j e d n a k te r m i n z a w a r c i a m a ł ż e ń s t w a p r z e s u n ą ł się, w p r a w d z i e n ie o w iele, bo o d z ie ń j e d e n tylko, p o z a s z e s n a s t y w rz e ś n ia . D n ia 17 w r z e ś n i a 1520 r. w W a r s z a w i e w ziął ś lu b z Z ofią W ł a d y s ł a w z M ac edonii, w z a s t ę p s t w i e B a t o r e g o . P r z e d ło ż y ł o n w t y m c e lu d w a listy u w i e r z y t e ln i a j ą c e i u p e ł n o m o c n ia j ą c e , m i a n o w ic ie je d e n , w y s t a w i o n y p rz e z k r ó l a L u d w i k a w ę g ie r s k i e g o , d ru g i zaś p rz e z J a n a L o p is , d o k t o r a p r a w i n o t a r y u s z a . P o s p r a w d z e n i u ich w ia r o g o d n o ś c i, o d b y ł a się c e r e m o n i a za ślu b in ; ś l u b u u d zielił z n a n y n a m j u ż k a n c le r z m a z o w ie c k i, M ikołaj Ż u k o w s k i, k a n t o r w ł o c ła w s k i i k a n o n i k w a r s z a w s k i i w ile ń s k i, a o b e c n i p r z y n im byli o p ró c z r o d z i n y k siążę cej i p r z e d s t a w i c i e l i k r ó l ó w p o l s k i e g o i w ę g ie rs k ie g o , w s z y s c y n i e m a l d o s t o j n ic y m a z o w ie c c y . O p r ó c z więc A n d r z e j a T r e p k i z O b r a z o w i c y , d o s t o j n ik a d w o r s k i e g o i r e p r e z e n t a n t a k r ó l a L u d w i k a , o ra z S t a n i s ł a w a ze S p r o w y , k a s z te l a n a ż a r n o w i e c k ie g o i r e p r e z e n t a n t a k r ó l a Z y g m u n t a , w id z im y ta m F e lik s a z B rz e śc ia , w o j e w o d ę m a z o w ie c k ie g o , o ra z k a s z te l a n ó w : A l e k s e g o z N a d a r z y n a , c z e rsk ie g o , A n d r z e j a z Z a liw ia w izneriskiego, A l e k s e g o z L u b e k w y s z o g r o d z k i e g o , W a w r z y ń c a z P r a s n o w a z a k ro c z y m s k ie g o , J a n a z K r z y s k a c ie c h a n o w s k i e g o i M ichała z Z a li w ia liw s k ie g o , j a k n iem n iej P a w ł a T r ą b s k i e g o , k a n o n i k a w a r s z a w s k ie g o i p o d k a n c le r z e g o , o ra z J a k ó b a ze R z w ie n ia , m a rs z a łk a k s i ę s t w a m a z o w ie c k ie g o , a w k o ń c u c z e śn ik ó w : S t a n i s ł a w a B y lin ę w a r s z a w s k ie g o i B a r t ł o m ie j a R a d z im iń s k ie g o , c z e rs k ie g o . P r ó c z tego a s y s to w a li u r o c z y s t o ś c i k a n o n i c y w a r s z a w s c y : Mikołaj z M iro w ic p r e p o z y t, J a k ó b z K a r c z e w i a k u s to sz , T o m a s z S o k o ło w s k i, W o j ciech P o p ie ls k i i J a n W o w s t a w s k i . N a ż ą d a n ie zaś W ł a d y s ł a w a z M ac ed o n ii sp isa ł te g o ż d n ia a k t n o t a r y a l n y *) o p r z e b i e g u całej u ro c zjisto ś c i „ A b r a a m J a c o b i de C h e lc h y , cle ric u s p lo c e n s is dio- cesis, s a c ris a p o s t o l i c a et im p e ria li a u c t o r i t a t e n o t a r i u s p u b lic u s " , k t ó r e g o to a k t u j e d e n e g z e m p la rz z a b r a ł ze s o b ą d o W ę g i e r W ł a d y s ła w . T e g o ż s a m e g o dn ia, 17 w rz e ś n ia , w y s t a w i li k s i ą ż ę t a J a n u s z i S t a n i s ł a w d o k u m e n t 2), re g u lu j ą c y k w e s t y ę , k t ó r ą im i n t e r c y z a t o r u ń s k a p r z e k a z a ł a do r o z p a t r z e n ia w W a r s z a w i e , w p o ro z u m i e n iu z m a t k ą A n n ą , o ra z z W ł a d y s ł a w e m z M a c e d o n ii w im ie n iu B a t o re g o , A n d r z e j e m T r e p k ą w im ie n iu k r ó l a L u d w i k a i S t a n i s ł a w e m

J) A rchiw um p ań stw o w e w B u d a p esz cie M. O. D. L. 23442. 2) Ibidem . M. O. D. L. 23443.

(12)

M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . 267

ze S p r o w y , w im ie n iu k r ó l a Z y g m u n t a w y s t ę p u j ą c3uni: D o w i a d u

j e m y się z n ie g o , iż za z g o d ą p o m i e n i o n y c h o s ó b u ło ż o n o , iż k s i ę ż n ic z k a Z o fia m a w jiru s z y ć do W ę g i e r w c i ą g u t r z e c h tjig o d n i p o

W i e l k a n o c y 1) 1521 r.; co się z a ś t3?czy w y p ł a t y p o s a g u , to p o s t a

n o w i o n o , że p o ło w ę , t. j. 5000 f lo r e n ó w w ę g ie r s k ic h w złocie, p r z y w ie z ie ze s o b ą s a m a Zofia, a d r u g ą w y p ł a c ą B a t o r e m u k s ią ż ę ta n a Z ie lo n e Ś w i ę t a 2) 1522 r. P a l a t y n n a t o m i a s t w i n i e n z a ła t w i ć co ry c h le j k w e s t y ę o p r a w y sw ej żonji i s tw ie rd z ić to p rz e z d o k u m e n t , w y s t a w i o n y w e d le m i n u ty , k t ó r ą p r z e s y ła j ą m u k s ią ż ę ta za p o ś r e d n i c t w e m W ł a d3is ła w a z M acedonii, j a k r ó w n i e ż n a d e s ł a ć im a k t z g o d y b r a t a s w e g o J e r z e g o n a z a b e z p i e c z e n i e o p r a w y n a w s p ó l n y m m a ją tk u , k t ó r e g o to a k t u d o t ą d b ra k u je . D o k u m e n t p o w y ż s z y , p ró c z o b u k siążą t, p o d p i s a l i t a k ż e p o s ł o w i e p o lsk i i w ę g ie rs k i, d o p e łn i a j ą c w t e n s p o s ó b z a le c o n e g o m u w T o r u n i u u z u p e łn i e n ia w y s t a w i o n e j t a m ż e in te rc y z y .

P r z y p a t r z m y się jeszc ze, j a k ic h to z o b o w ią z a ń , o k r e ś lo n y c h w p rz e s ła n e j m u p rz e z k s i ą ż ą t m in u c ie , d o p e łn ić m iał B ato ry . W e d l e ow ej m i n u t y x), o p a t r z o n e j w ł a s n o r ę c z n y m i p o d p is a m i, oraz p ieczęciam i A n d r z e j a T r e p k i i S t a n i s ła w a ze S p r o w3p p o s ł ó w k r ó

l e w s k ic h , ja k r ó w n i e ż p ie c z ę c ią k siążą t, p a l a t y n , p o o d e b r a n i u całej s u m y p o s a g o w e j , k tó re j UŻ31Ć m o ż e w e d le u p o d o b a n i a , w i n ie n u d a ć się do k ró la L u d w i k a i w y j e d n a ć od n i e g o d o k u m e n t, s tw i e r d z a j ą c y w y p ł a t ę p o s a g u . W d o k u m e n c i e t y m m ieścić się t a k ż e w in n o o ś w ia d c z e n ie S te f a n a , że w m y ś l u k ł a d ó w d o łą c z a do p o s a g u d r u g ie 1 0 0 0 0 f l o r e n ó w i że c a łą k w o tę , t. j. 2 0 0 0 0 f l o r e n ó w z a b e z p i e cza n a w y m i e n i o n y c h w i n te rc y z ie d o b r a c h , n a co b r a c i a j e g o w y razić m a ją s w ą z g o d ę w o b e c króla. P o s ia d ło śc i o w e s ta ją się d o ż y w o t n i ą w ł a s n o ś c i ą Zofii, a k a ż d o r a z o w y k a s z t e l a n z a m k u B u ja k i w s z e lc y r z ą d c y o w y c h d ó b r, jej m a ją s k ła d a ć p r z y s ię g ę w ie r n o śc i. D o k u m e n t ten w re s z c ie u r e g u l o w a ć m iał k w e s t y ę o p r a w3^ Zofii

n a w y p a d e k śm ierci je j lu b m ęża, d o s ł o w n i e tak, j a k to u ł o ż o n o w in te rc y z ie , z ty m d o d a tk ie m , że g d3?by u m a r ł a b e z p o to m n ie , to

d o b r a jej m o ż e dzierżyć r o d z in a jej t a k dłu g o , aż n a s t ą p i z w r o t p o sagu; w a r o w a n o też, że, o ile b y W3tszła p o ra z d r u g i za m ąż, dzieci ta k

z p ie rw s z e g o , j a k i z d r u g i e g o m a ł ż e ń s tw a , r ó w n e m ie ć b ę d ą p r a w o do jej p o s a g u . N a k o ń c u d o d a w a n o r a z jeszcze k la u z u lę , ż e na

P t. j. od 31 m a rc a do 21 kw ietnia. P t. j. 8 czerw ca.

p A rchiw um p ań stw o w e w B udapeszcie M. O. D. L. 24656. M inutę tę w pisano i do M etryki k o ro n n ej t. X X X IV , str. 340.

(13)

w a r u n k i te zgodz ić się m u s z ą obaj b r a c ia p a l a ty n a , A n d rz e j i Jerzy , w o b e c k ró la, k t ó r y m u s i c a ły ó w u k ł a d p o tw ie rd z ić .

W i d z i m y za te m , że i d w ó r polski i k s i ą ż ę ta m a z o w ie c c y b a r dzo usiln ie s ta ra li się z a b e z p ie c z y ć n a p rz y s z ło ś ć Zofię i jej p o s a g w o b e c w s z e lk ic h e w e n t u a l n o ś c i. N i e s te t y j e d n a k do w y s t a w i e n i a ak tu , o p i e r a j ą c e g o się n a powj^ższej m inucie, nie p r t y s z ł o n ig d y , z tej p r z e d e w s z y stk ie m p r z y c z y n y , że p o s a g Zofii za życia B a t o r e g o ca łk o w ic ie w y p ł a c o n y n ie został. J e d y n y m w ię c aktem , n a k t ó r y m w p rz y szło ści ■ o p ie ra ć się m o g ła Zofia, p o z o s t a ł a inter- cyza ś lu b n a .

N a razie je d n a k , w o b e c t a k i e g o s t a n u rzeczy, jaki p o w y ż e j o p is a liśm y , s p r a w a z d a w a ł a się j a k n a j p o m y ś l n i e j z a ł a t w io n ą i o c z e k iw a ć n ależ ało , że w m y ś l u m o w y k s iężn ic zk a Zofia z w io s n ą 1521 r. u d a się n a W ę g r y . I s t o t n y j e d n a k p r z e b i e g w y p a d k ó w w y k a zuje n a m zg o ła co i n n e g o , a m ia n o w ic ie , że w j j a z d Zofii z o j c z y z n y o d w l ó k ł się jeszcze p r a w i e o d w a l a ta G d z ie ż w s z e l a k o n a le ż a ło b y s z u k a ć p rz y c z y n y tej z w ło k i? B ez w ą t p i e n i a o d r a c z a ją c o p o d z ia ła ć tu m o g ła g ro z a w o j n y tu re c k ie j, j a k a z a w isła n a d W ę g ra m i na w io s n ę 1521 r., w k tó re j to w o jn ie p a la t y n o w i B a t o r e m u n ie p o ś l e d n i ą przjtszło o d e g r a ć ro lę 1). M a m y j e d n a k ż e p rz y te m d o w o d y , że w o j n a ta n ie a b s o r b o w a ł a p a l a t y n a t a k d alec e, a b y p r a g n ą ć m ia ł o d r o c z e n i a w e s e l a s w e g o z Zofią, bo j a k się z lis tó w K rz y s z to fa S z y d ł o w i e c k i e g o , k a n c le r z a w. k o r o n n e g o , d o ń p i s a n e g o , d o w i a d u j e m y 2), u k ł a d a ł o n s o b ie ja k n a j s z y b s z e d o p r o w a d z e n ie w e s e l a d o s k u tk u . W liście ty m , p i s a n y m z K r a k o w a d n ia 15 lip c a 1521 r., d aje S z y d ł o w i e c k i o d p o w ie d ź n a p ism o , k t ó r e m u B a t o r y p r z e s ł a ł p rz e z k o n iu s z e g o s w e g o , W o lffa , w y r a ż a j ą c p r o ś b ę , b y ojciec c h r z e s t n y k a n c le rz a , S t a n i s ł a w O p o c z e ń s k i, t a k c z y n n y p r z y d o p r o w a d z e n i u m a ł ż e ń s tw a j e g o do s k u tk u , w y s ł a n y zosta! i n a j e g o w e se le; rzecz oczjnvista, że k a n c le r z nie o d m ó w i ł p a l a ty n o w i. L i s t S z jM ło w ie c k ie g o w s k a z u je n a m w yra źnie, że Baton-' r o b i ł p r z y g o t o w a n i a do w e s e l a , i że w o b e c te g o p r z y c z y n y zwłoki

•) W o jn a ta zakończyła się nieszczęśliw ie, gdyż T urcy zdobyli Belgrad; zauw ażyć p rz y te m trze b a, że w sp ó łz aw o d n ic tw o B atorego i Ja n a Zapolyi, w o je w o d y siedm iogrodzkiego, było pow odem , żo n ie pokuszono się o o d e b ra n ie tej tw ie rd z y m uzułm anom . A m a g y ar n e m z e t to rté n e te . (M illennium Kiad.) IV, str. 428 i nast.

2) A rc h iw u m p ań stw o w e w B udapeszcie M. O. D. L. 23568; w dru g iej części tegoż listu donosi S zyd ło w ieck i B atorem u, że ja k k o lw ie k k ró l g o to w ał w y p ra w ę n a M oskwę, to je d n a k ż e w idząc, że T a ta rz y zam ierzają się po łączy ć z T u r kam i p rze ciw W ę g ro m , ro zło ż y ł ż o łn ierza sw eg o na Rusi, by do tego p o łą czenia nie dopuścić i zm n iejszy ć p rz e z to n ie b ez p iec ze ń stw o , g ro żą ce W ę g ro m .

(14)

M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . 269

szu k a ć n a l e ż y nie p o s t r o n i e j e g o , lecz n a d w o r z e m a z o w ie c k im . P rz^m zyną t ą b y ło za ś nie co i n n e g o , j a k ty lk o b r a k p ie n ię d z y ; ksią ż ę ta p o p r o s t u n ie mieli c z em w y p ł a c ić sio s tr z e p o s a g u , a przji- najm niej p ie rw sz e j j e g o p o ł o w y , k t ó r ą o b o w i ą z a n a b y ł a p r z y w i e ś ć ze s o b ą m ę ż o w i. P o n i e w a ż za ś b e z niej, jak się zdaje, n ie m i a ła p o c o w y p r a w i a ć się n a W ę g r y , p r z e t o z w le k a n o z d n ia n a dzień z t e r m i n e m W3jjazdu, o b ie c u ją c so b ie z e b r a n ie w re s z c ie j a k ą ś d r o g ą p o trz e b n e j k w o ty . W t e n s p o s ó b u p ł y n ą ł c a ły ro k i w ś r ó d te g o z m a r ł a d n ia 15 m a r c a 1522 r. k s i ę ż n a A n n a , m a t k a Zofii. U m i e r a jąc, p r z e k a z a ł a o n a t e s t a m e n t e m 5000 f l o r e n ó w n a p o s a g sw ej córki, sp o d z i e w a j ą c się, że w t e n s p o s ó b u s u n i e w re s z c ie o s ta t n i ą p r z e s z k o d ę w s p r a w i e jej m a łż e ń s tw a . A l e i to n ie w ie le p o s u n ę ł o s p r a w ę n a p r z ó d , g d3^ż m a r n o t r a w n i k sią ż ę ta , n a r u s z y w s z y w i d o c z n ie

w s z y s t k i e f u n d u s z e ro d z in n e , a w ię c i s i ó s tr i m atk i, nie 0 3dl w s t a

n ie w y p ła c ić z a p is u zm arłej. N icz em b o w i e m in n em , a n a w e t i ż a ło b ą, w t y m W3?padku z r e s z t ą n i e s t a n o w i ą c ą ż a d n e j p r z e s z k o d3T,

nie m o ż e m y w y t łu m a c z y ć n o w e j, c a ło ro c z n e j je s z c z e zw ło k i p o śm ierci k siężnej m atk i. D o p i e r o z k o ń c e m 1522 r. u zyska li k s ią ż ę ta m a z o w ie c c y p o t r z e b n e d la s i o s tr y fu n d u s z e , j a k to w id o c z n e j e s t z listu, w3i s t o s o w a n e g o d o nich p rz e z k r ó l a Z y g m u n t a S t a r e g o

w d n iu 14 g r u d n i a 1). K r ó l m ia n o w ic ie w y r a ż a w nim s w ą ra d o ś ć , że w re s z c i e m a ł ż e ń s tw o Zofii z B a t o r y m , za j e g o s p r a w ę z a w a r t e , d o c h o d z i do s k u t k u i że Z o fia m a s ię j u ż w y b r a ć w d r o g ę d o męża. M u s ia ły się te ż i s t o tn i e z n a le ś ć w ó w c z a s p ie n ią d z e , b o n a ty c h m ia s t p r z y s t ą p i o n o do ich W3iplaty; d n ia 8 s t3mznia 1523 r.,

w C z e rsk u , w y p łac ili k s ią ż ę t a J a n u s z i S t a n i s ł a w sio s tr z e sw ej Zofii 5000 flo re n ó w , t e s t a m e n t e m p r z e k a z a n y c h jej p rz e z m a tk ę , w o b e c n o ś c i ś w i a d k ó w , k t ó ^ u n i , p r ó c z księżniczki A n n y , byli W ł a - d3is ła w P r a ż m o w s k i, k a s z te l a n z a k r o c z3im ski, P a w e ł T r ą b s k i , p r e p o z y t w a r s z a w s k i i p o d k a n c le r z y k s i ę s tw a , o ra z T o m a s z S o k o ł o w s k i i P i o t r (!) P o p ie l s k i, k a n o n i c y w a r s z a w s c y . N a d o w ó d zaś, że Zofia, t y t u ł o w a n a t u je s z c z e „ p r in c e p s v i r g o “, s k w i t o w a ł a ich w o b e c p o w y ż s z y c h ś w i a d k ó w z o d e b r a n i a ow ej k w o ty , w y staw ili w ty m ż e d n i u obaj k s i ą ż ę t a o d p o w i e d n i d o k u m e n t 2). S k o r o z a te m u s u n i ę t a z o s t a ła j u ż i o s t a t n i a p r z e s z k o d a , m o g ł a Zofia b e z zw łoki w y j e c h a ć n a W ę g r y . J a k o ż , z k o ń c e m s t y c z n ia p r a w d o p o d o b n i e , r u s z3d a

o n a w p o d ró ż , o t o c z o n a lic z n y m o rs z a k ie m , w ś r ó d k tó r e g o , j a k o p o s ł o w i e braci jej d o B a t o r e g o , z n a jd o w a li się: F e l ik s z B rześcia w o j e w o d a m a z o w ie c k i i s t a r o s t a c i e c h a n o w s k i , P a w e ł. T r ą b s k i, p o d

‘) A cta T om iciana VI, str. 164.

(15)

k a n c le rz y , S t a n i s ł a w ze S tr z e lc , k a n o n i k p o z n a ń s k i, w ło cław sk i, płocki i w a rs z a w s k i, N i e m ie r z a z K o b y ln ik , c z e ś n ik c ie c h a n o w s k i, a z a r a z e m o c h m is trz d w o r u Zofii, o ra z M a rc in O b o r s k i , p o d s t o li z a k r o c z y m s k i i m a r s z a ł e k k siążę cy . P o s e l s t w o to w io zło ze s o b ą p r z e d e w s z y s tk i e m p o ł o w ę p o s a g u księżnic zki w k w o c ie 5000 flo re n ó w , k t ó r ą też, p o k o n s u m a c y i m a łż e ń s tw a , w jip łaciło B a t o r e m u, z o b o w ią z u ją c się j e d n o c z e ś n i e im ie n ie m k s ią ż ą t, c h o ć bez o z n a cz en ia t e r m i n u , d o w y p ł a c e n i a r e s z ty , j a k to s t w i e r d z a akt, w y s t a w i o n y p rz e z p o s ł ó w w B u d z ie 28 lu te g o 1323 r . 1). P o d d o k u m e n te m t y m p o d p is a li się w ł a s n o r ę c z n ie : P a w e ł T r ą b s k i, S t a n i s ł a w ze S tr z e lc , N ie m ie r z a z K o b y l n i k 2) i M arcin O b o r s k i , a w o j e w o d ę F e l i k s a p o d p i s a ł S t a n i s ł a w W o l s k i , k t ó r e g o p o d p i s r ó w n i e ż ta m fig u ru je, a k t ó r e g o F e l i k s z w ie s w o i m n o t a r y u s z e m . W te n p r z e t o s p o s ó b s p r a w a m a ł ż e ń s t w a księżnic zki Zofii ze S t e f a n e m B a t o r y m z o s ta ła o s ta te c z n ie w l u t y m 1523 r. d o p r o w a d z o n a d o p o ż ą d a n e g o końca; d z i w n y m z b ie g ie m o kolicznośc i sta ło się to j e d n a k w chwili n a jm n ie j m o ż e do te g o s p o s o b n e j, j a k to o k a z a ł y w y p a d k i n a jb liż szych m ie s ię c y , k t ó r y c h o fia rą p a ś ć m ia ł m ą ż m a z o w ie c k ie j P ia - s t ó w n y .

Z w i o s n ą 1523 r., w m aju , z e b r a ł się w B u d z ie se jm w ę g i e r ski, n a k t ó r y m r o z s tr z y g n ą ć m ia n o p r z e d e w s z y s tk i e m s p r a w ę p o k o ju lu b w o j n y z T u r k a m i ; p o ś p i e s z y ł n a ń t a k ż e i B a to ry , p o z o s t a w i a j ą c ż o n ę w d o b r a c h s w o ich , w z a m k u B a b o rz a , s k ą d p o r o z u m i e w a ł a się z nim lis to w n ie 3). B y ć m oże, że ani n ie p r z e c z u w a ła o n a , j a k g r o ź n e c h m m y z b ie r a j ą się n a d g ł o w ą jej m ęża, p r z e c i w k t ó r e m u s t r o n n i c t w o w r o g i e g o m u Z a p o ly i, w z ią w s z y g ó rę w ś r ó d s z la c h ty , w y s t ą p i ł o z n a j r ó ż n o r o d n i e j s z e m i osk arżen iam i; z a r z u c a n o m u, iż w cz a sie k ilk u n a s to m i e s ię c z n e j n i e o b e c n o ś c i k ró la n a d u ż y ł sw ej w ł a d z y i że w r a z z b r a t e m A n d r z e j e m b o g a c ił się k o s z te m p a ń s t w a , a n a w e t o s k a r ż o n o g o o z d r a d ę , t w ie rd z ą c , że w c h o d z i w z m o w y z T u r k a m i i że sz p ie g t u r e c k i bawdł n a jego d w o rz e . C z y i ile b y ło w ty c h o s k a r ż e n i a c h p r a w d y , d o c ie c tru d n o ; fa k te m atoli je s t, że król, ch o ć z n ie c h ę c ią , zg o d z ić się m u s ia ł n a u s u n ię c i e p a l a t y n a z g o d n o ś c i, g d3iż s z la c h ta p o d t y m w a r u n k ie m

’) A rch iw u m p a ń s tw o w e w B udapeszcie M. O. D. L. 23721. O ry g in ał z podpisam i i pieczęciam i w ystaw ców . D okum entu, ja k i, w m yśl intercyzy, m u sia ł w tedy B a to ry w ystaw ić Zofii na p o siad an ie oddanych je j d ó b r, nie zdo- ła łeiń odszukać,

*) P o d p isa ł on się w te n sp o só b : „Ego m y e m y e rz a de K obylnyki qui sz u p ra sk rjp sij m anu p —r o p r y a “.

(16)

M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . ₂₇₁

p r z y s ta w a ła n a u c h w a le n ie p o d a t k ó w 1). M u sia ł w ięc B a to ry u s t ą pić; u p o k o rz e n ie je g o a try u m f s tr o n n ic tw a Z a p o ly i p o s z ły n a w e t je s z c z e d alej, sk o ro z a g ra ż a ły p a la ty n o w i i s tr a ty m a te r y a ln e , t. j. o d e b r a n ie z a s ta w io n y c h m u d ó b r k ró le w s k ic h , b e z z w r o tu c e n y z a sta w u .

W te m c ię ż k ie m p o ło ż e n iu z w ró c o n o się o r a tu n e k d o P o lsk i, a m ia n o w ic ie d o k ró ia i d o k s ią ż ą t m a z o w ie c k ic h ; ci o s ta tn i, n ie m o g ą c w id o c z n ie sam i n ic w s k ó ra ć , w s ta w ia li s ię ty lk o u k ró la o u s iln e p o p a r c ie s p r a w y B a to re g o . J a k o ż is to tn ie Z y g m u n t S t a n ' n a k ło n ił u c h a ty m p o d w ó jn y m p ro ś b o m i z a le c ił k a n c le rz o w i S zy- d ło w ie c k ie m u p o d ję c ie s ta r a ń n a W ę g rz e c h o p rz y w ró c e n ie o d e b ra n e j B a to re m u g o d n o ś c i. A b y p rz y ś p ie s z y ć ro k o w a n ia i w y ja ś n ić s p ra w ę , w y s ła ł B a to r y n a d w ó r p o ls k i z n a n e g o n am ju ż W ła d y s ła w a z M ac ed o n ii, o b e c n ie e le k ta sy rm ijs k ijsk ie g o , k tó r y p rz y b y ł ta m w p a ź d z ie rn ik u , p rz y w o ż ą c ze s o b ą lis ty Z o fii i je j m ę ż a d o Z y g m u n ta S ta r e g o , w k tó ry c h o b o je b ła g a li k r ó la o p o m o c 2). W ó w c z a s to Z y g m u n t, z d e c y d o w a w s z y się n a o s o b is tą in te rw e n - cy ę n a W ę g rz e c h w tej s p ra w ie , w y p r a w ił lis ty d o k ró la L u d w ik a , k ró lo w e j M aryi i a r c y b is k u p a o s trz y h o m s k ie g o , w k tó ry c h w g o rą c y c h s ło w a c h p rz e d s ta w ia ł im z a s łu g i B a to re g o i k o n ie c z n o ść p rz y w ró c e n ia m u u tra c o n e j g o d n o ś c i p a l a t y n a 3). D o n o s z ą c zaś o ty c h s ta ra n ia c h sw o ic h B a to re m u , n a d m ie n ił, iż S z y d ło w ie c k ie - m u, w y b ie ra ją c e m u się w p o s e ls tw ie d o k ró la w ę g ie rs k ie g o , za le c ił p o c z y n ić po te m u o d p o w ie d n ie k ro k i; is to tn ie też, p rz y p o m in a ją c k a n c le rz o w i ra z je szc ze o w ą s p ra w ę , z w ró c ił m u sz c z e g ó ln ą u w a g ę n a to , b y s ta r a ł się ta k ż e o z a p o b ie ż e n ie m a te r y a ln y m s tra to m B a to r e g o 4), o k tó re te m u o s ta tn ie m u n iem n iej w id o c z n ie c h o d z iło ja k 0 p a la ty n a t. W o ficy a ln ej z a ś o d p o w ie d z i, d an e j p o s ło w i S te fa n a , W ła d y s ła w o w i z M ac ed o n ii, k ró l, w y ra z iw s z y u b o le w a n ie sw e z p o w o d u te g o co za szło , w s k a z a ł n a in te rw e n c y ę S z y d ło w ie c k ie g o , k tó r a z a p e w n e m iała m iejsce w cz a sie k o n fe re n c y i k a n c le rz a z k ró lem L u d w ik ie m w W ie n e r N e u s t a d t 5). R z e c z p ro s ta , ż e B a to ry 1 je g o s tro n n ic y n ie z a n ie d b y w a li ta k ż e n ic z e g o , b y p o w e to w a ć

*) A m agyar nem zet tôrténete (Mill. kiad.) IV str. 442. *) Acta Tomiciana VIII str. 191, 192.

3) ibidem str. 192, 193. Teka N aruszew icza (Muzeum X X Czartoryskich w Krakowie) z lat 1321—1523 nr. 241, 242, 243. Ó w czesny arcybiskup ostrzy- howski, Szńkmary, tem gorliw iej zap ew n e zajął się tą sprawą, że b y ł przyja cielem Szyd łow ieckiego; p. K ieszkow ski: K anclerz K rzysztof Szydłow iecki str. 265.

4) Acta Tom iciana VI str. 337—8 VIII str. 194.

(17)

k lęsk ę; to te ż z a b ie g i te , p rz y p o p a r c iu ze stro iry p o lsk ie j, o d n io s ły w k o ń c u s k u te k , z w ła sz c z a , że, ja k się zd a je , Z y g m u n t S ta r y ra z je s z c z e in te rw e n io w a ł w tej s p ra w ie u k r ó la L u d w ik a w le c ie 1524 r . 1). T e n p rz e to , g d y ty lk o n a d a rz y ła się d o g o d n a p o te m u s p o s o b n o ść , w e w rz e ś n iu te g o ż ro k u p r z e p ro w a d z ił n a se jm ie p rz y w r ó c e n ie B a to re m u g o d n o śc i p a la ty n a W ę g ie r 3). C o p ra w d a , n ie b y ł to s u k c e s trw a ły , bo w a lk a s tr o n n ic tw n ie u s ta w a ła w d alszy m ciągu, a le n a ra z ie B a to r y b jd z n ó w g ó rą i z a w d z ię c z a ł to w z n a cznej m ierz e w p ły w o m p o lsk im .

Z d ru g ie j je d n a k ż e s tro n y i s tro n n ic tw o Z a p o ly a ń s k ie , w ś ró d w a lk ro z d z ie ra ją c y c h W ę g r y p rz e d k lę s k ą m o h a c k ą , n ie z a n ie d b y w a ło n ic z e g o , by p o d k o p a ć w o d z a p rz e c iw n ik ó w , B a to re g o , k tó re m u s y m p a ty z u ją c y z nim , lecz s ła b y k ró l, n ie w ie lk ie g o m ó g ł u ż y czyć p o p a rc ia . S k o ro b u rz liw y sejm h a tw a ris k i w y s tą p ił p rz e c iw „złym d o ra d c o m k ró le w s k im " , n ie w y k o n u ją c ju n u c h w a ł se jm o w y c h , i d o m a g a ć się p o c z ą ł ic h u s u n ię c ia , p ie rw s z ą z o fia r b y ł S te fa n B a to ry , k tó r y w p ie rw s z y c h d n ia c h lip c a 1525 r. u s u n ię ty z o s ta ł p o n o w n ie ze sw ej g o d n o ś c i; p a la ty n e m o b ra n o W e rb ö c z ie g o 3).

U s u n ię ty p a la ty n s z u k a ł te ra z , p o d o b n ie j a k i p o p rz e d n io , p o p a rc ia n a d w o rz e p o lsk im , z w ra c a ją c się z n ó w o p o m o c do Z y g m u n ta S ta re g o , k tó ry w s z a k ż e z p o w o d u n ie p o m y ś ln e j s y tu a c y i p o lity c zn ej n a W ę g r z e c h nic d la ń n a ra z ie u c z y n ić n ie m ó g ł. S k o ro j e d n a k sejm , z w o ła n y do R a k o s n a św . J e rz e g o 1526 r., p o m y śln ie j z a p o w ia d a ć się p o c z ą ł d la s tr o n n ik ó w B a to re g o , ro z p o c z ą ł te n ż e ży w sz e s ta r a n ia w sw o je j s p ra w ie . Z a ra z też w ięc , b o 9 k w ie tn ia , w y s to s o w a ł z a ró w n o o n sam , ja k i ż o n a jego , Z o fia, z z a m k u B ab o łcz a, n a jc z ę s ts z e g o m ie jsc a ich p o b y tu , lis ty do k ró la Z y g m u n ta , ab y n a zb liża ją cy m s ię se jm ie p o p a r ł s p ra w y o d z y s k a n ia p a la ty n a tu p rz e z sw e g o p o s ła , k tó r y p rz e d e w s z y s tk ie m in te rw e n io w a ć m u si u d o

s to jn ik ó w , a zw ła sz c z a u p ty 'tn a s a 4). In te r w e n c3ia ta o d n io s ła w i

d o c z n ie s k u te k , bo g d y W e rb ó c z i z m u sz o n y z o sta ł d o u s tą p ie n ia w o b e c w ro g ie g o m u n a s tr o ju w ię k sz o śc i se jm o w e j, w ó w c z a s k ró l, s ta n ą w s z y o tw a rc ie p o s tro n ie B a to re g o , o g ło sił p o s ta n o w ie n ia s e j

*) A cta T o m ic ian a VIII str. 203 — 204. W liście tym z daty: Buda 12 iipca, L u d w ik o d p o w ia d a na list Z y g m u n ta , w k tó ry m tenże w staw ia się za B atorym i p r z y r z e k a za ła tw ić tę s p r a w ę na sejmie, w łaśnie ze b r a ć się m a ją cym. P o n ie w a ż treść i data dzienna tego listu nie zgadzają się z chronologią w y p a d k ó w ani 1523 r. ani lat 1525, 1526, p rze to p r z y ją ć należy r. 1524.

2) A m a g y a r n em ze t t ó r t ć n e t e (Mill. Kiad.) IV str. 454. 8) Ibid em str. 460.

(18)

M A Ł Ż E Ń S T W O Z O F I I M A Z O W I E C K I E J Z E S T E F . B A T O R Y M . ₂₇₃

m u h a tw a ń s k ie g o za n ie w a ż n e i w y m u sz o n e , a je d n o c z e ś n ie p r z y w ró c ił B a to re g o d o d a w n e j g o d n o ś c i (d n ia 29 k w ie tn ia 1525 r.) Ł). D o n io s ło ś ć ch w ili ó w c z e sn e j z ro z u m ie m y te m ła tw ie j, je ś li p rz y p o m n im y so b ie , że d ziało się to w s z y s tk o w p rz e d d z ie ń b itw y m o h a c k ie j. K a ta s tr o f a z b liż a ła s ię sz y b k im k ro k ie m . T o te ż w c z a sie ty c h cięż k ich p rz e jść , g d y n ie b e z p ie c z e ń s tw o w o jn y tu re c k ie j w isiało ju ż w p o w ie trz u , s m u tn e m m u sia ło b y ć p o ło ż e n ie ż o n y B a to re g o , Z ofii, a to te m w ięc ej, że i z d o m u ro d z in n e g o , z M a zo w sz a, d o c h o d z iły j ą c o ra z s m u tn ie jsz e w ie śc i. W lecie 1524 r. z m a rł s ta rs z y z jej b ra c i, k s ią ż ę S ta n is ła w , a o n a , w o b e c za m ie sz a n ia , p o w s ta łe g o p rz e z u s u n ię c ie je j m ęża z p a la ty n a tu , p rz y b y ć n a w e t n ie m o g ła n a je g o p o g rz e b , a c z k o lw ie k to p rz y rz e k a ła . N ie w ie rn y ró w n ie ż , czy i j a k z o s ta ły z a s p o k o jo n e p r e te n s y e je j d o s p a d k u p o b r.a c ie 2).

N ie m ia ła je s z c z e c z a su Z o fia o c h ło n ą ć p o p ie rw s z e j s tra c ie , g d y s p o tk a ł j ą cio s d ru g i. W ch w ili, g d y z w io s n ą 1526 r. s p ra w y m ęża je j le p s z y z a c z ę ły p rz y b ie ra ć o b ró t, m ło d s z y z je j b ra c i, J a n u sz , o s ta tn i k sią ż ę m a z o w ie c k i i o s ta tn i P ia s t p o ls k i, z m a rł w n o c y z 9 n a 10 m a rc a . I n a je g o p o g rz e b n ie p o z w o liła p rz y b y ć Z ofii ó w c z e s n a s y tu a c y a p o lity c z n a , a c z k o lw ie k śm ie rć J a n u s z a b y ła d la niej w jrp a d k ie m p ie rw s z o rz ę d n e g o z n a c z e n ia i z tej je sz c z e p r z y czy n y , że p rz e z n ią o tw o rz y ły się d w ie k w e s ty e : s p a d e k p o b ra c ie z je d n e j, a n a s tę p s tw o n a M az o w szu z d ru g ie j s tro n y . P ie rw s z a z n ic h b y ła d la ż o n y B a to re g o te m w a ż n ie jsz a , że d o ty c h c z a s n ie o trz y m a ła o n a n a le ż n e j je j d ru g ie j p o ło w y p o s a g u w k w o c te 5000 flo re n ó w , k tó re j o d e b r a n ie te m m n iej w y d a w a ło się p ra w d o p o d o - b n em , że w s p a d k u p o J a n u s z u p o z o s ta ły je d y n ie o g ro m n e d łu g i.

W a ż n ą ró w n ie ż b y ła i k w e s ty a d ru g a , t. j. n a s tę p s tw o n a t r o n ie m azo w ie ck im , do k tó re g o ta k Z o fia , j a k i s io s tr a jej A n n a , p o s ta n o w iły z g ło sić sw e p r e te n s y e , a c z k o lw ie k p rz e z p o p rz e d n ie u k ła d y b y ły o n e o d n ie g o w y k lu c z o n e . W ie m y , iż A n n a p o s u n ę ła się n a w e t d o cz y n n jm h , acz n ie u d a ły c h w y s tą p ie ń w ty m k ie ru n k u 3); Z o fia w ra z ze sw y m m ęże m o g ra n ic z y ła się d o p ró ś b i u ż y c ia d ro g i d y p lo m a ty c z n e j, p o d o b n ie z r e s z tą j a k i s io s tra , b e z s k u te c z n ie . T e n sam sejm b u d z iń sk i, n a k tó ry m p rz y w ró c o n o B a to re m u u rz ą d , w y

-*) A magyar nem zet törtenete (Mill. Kiad.) IV str. 87—8. Ordynacya sej m owa z 11 maja 15‘26 r., warująca nieusuw alność palatyna bez podstaw praw  nych, znajduje się w Tekach N aruszew icza (Muzeum X X Czartoryskich w Kra kow ie rkp. 38 nr. 57).

2) Paw iński, Ostatnia k siężna m azow iecka. A teneum 1891 r. cz. 3 , str. 446. 3) Paw iński o. c. str. 446 i następne.