Korespondencja Kazimierza Przerwy-Tetmajera z Franciszkiem Kvapilem

Józef Magnuszewski

Korespondencja Kazimierza

Przerwy-Tetmajera z Franciszkiem

Kvapilem

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 42/1, 258-282

K O R ESPO N D EN C JA K AZIM IERZA PR ZER W Y-TETM AJERA

Z FR ANCISZK IEM K YAPILEM

Wśród różnych m ateriałów archiwum literackiego w Muzeum

Narodowym w Pradze Czeskiej znalazłem korespondencję Kazimierza

Przerwy-Tetmajera z jego tłum aczem , Franciszkiem Kvapilem.

Obejmuje ona 31 listów i około 14 kart pocztowych z lat 1898 — 1925.

K arty pocztowe zawierają najczęściej pozdrowienia i życzenia oko­

licznościowe, dlatego też — z braku czasu — poprzestałem na ich

przejrzeniu. N atom iast listy, pisane ze szczerością i przyjaźnią,

przedstawiają dużą wartość historycznoliteracką. Dlatego sporzą­

dziłem ich odpis. Rzucają one m ele światła przede wszystkim na

samego Tetmajera, uzupełniają, a nieraz korygują utrwaloną w opinii

publicznej sylw etkę autora głośnych swego czasu erotyków czy

H ym nu do N irw any. Świadczą bowiem, że poeta pragnął wyłamać

się poza obręb „sztuki dla sztuki” , że twórczości swojej chciał nadać

funkcję narodowy i społeczną. Stąd jego surowe sądy o własnych

poezjach i przesadne nadzieje łączone z dramatem Rewolucja. Ta

dążność do rzeczywistego powiązania twórczości z życiem rozbijała

się o brak sprecyzowanego stanowiska ideologicznego. Widać to

z nikłego — ale jakże wym ownego — odbicia w korespondencji

wypadków 1905 roku oraz z listów z okresu pierwszej wojny świa­

towej, w których jako rozwiązanie konfliktów społecznych i poli­

tycznych (a właściwie ucieczka przed nimi) wysunięta została kon­

cepcja dyktatury jednostki. Jest to fragment szerszego kryzysu

ideowego, jaki Młoda Polska przeżywała.

Korespondencja z Fr. K vapilem zawiera nadto różne interesu­

jące szczegóły biograficzne (cenny list-biografia), wiadomości o wielu

utworach samego Tetmajera i nieco sądów o współczesnych. W szy­

stko to nie wym aga kom entarza specjalnego, natom iast siłą rzeczy

nasuwa się pytanie, jaką rolę odegrał Tetmajer w literaturze czes­

kiej. Odpowiedzi wyczerpującej dać nie można. Listy do Kvapila

K O R E SPO N D EN C JA K . TETM AJERA

₂₅₉

stanowią tylko część istniejących na pewno materiałów archiwal­

nych, nie ma również bibliografii czeskich przekładów Tetmajera,

opublikowanych w czasopismach (z tego powodu niektóre wzmianki

w listach m usiały w publikacji niniejszej pozostać bez objaśnienia).

Niemniej w głównych zarysach da się tę rolę przedstawić.

Okres faktycznych związków Kazimierza Przerwy-Tetmajera

z literaturą czeską obejmuje lata 1898 — 1916. Bozpoczyna się on

od wydrukowania pierwszych przekładów pióra Adolfa Cernego

wr S l o v a n s k i m p r e h l e d z i e , kończy zaś ogłoszeniem przez Czeską

Akademię w wydawnictwie Z b i ó r Ś w i a t o w e j P o e z j i dw utom o­

wego wyboru poezji Tetmajera w tłum aczeniu Franciszka K vapila.

W ybór ten stanowi niejako podsumowanie i zamknięcie całego

okresu. Chcąc ujrzeć we właściwym świetle odbywający się w tedy

proces recepcji twórczości polskiego poety i pisarza, trzeba naj­

pierw rozważyć kwestię, o ile istniały w tych latach sprzyjające

mu warunki. Otóż na terenie Czech jest to czas ostrych konfliktów

społecznych między dom inującym dotąd mieszczaństwem a wzrasta­

jącą w siłę klasą robotniczą. Do tego dołącza się coraz gw ałtow ­

niejsza walka z żywiołem niemieckim. N ie miejsce tu śledzić dokład­

nie odbicie tych stosunków w ówczesnej literaturze. W ogóle dadzą

się w niej wyróżnić dwa zasadnicze kierunki: socjalistyczne pojm o­

wanie życia, którego wyrazem literackim był realizm, i przeciw­

staw iający się jego kolektyw istycznym podstawom indywidualizm ,

przyjm ujący najbardziej krańcowe formy.

Tetmajera m ogły łą ­

czyć — rzecz jasna — związki przede wszystkim z tym kierunkiem

indywidualistycznym . N a pozór wydaje się, że musiał on być bliski

przedstawicielom tzw. czeskiego dekadentyzmu. Po bliższym jednak

zbadaniu mniemanie to okazuje się błędne. Czeski dekadentyzm

wykrystalizował się, nim wieści o Tetmajerze dotarły do Czech,

wzrastał pod przemożnym wpływem niemieckiej twórczości nie­

znanego jeszcze w Polsce Przybyszewskiego oraz naśladował w szyst­

kie krańcowości podobnych objawów w literaturach zachodnich.

Organ tego kierunku, M o d e r n i r e v u e , powstaniem swoim wyprze­

dza o trzy lata Ż y c i e krakowskie. Toteż gdy w r. 1898 następuje

ingres Tetmajera, zainteresowanie jego twórczością wśród deka-

dentów czeskich jest minimalne, a opinia o nim ujemna. Zapatrzo­

nym w krańcowe zjawiska modernizmu europejskiego wydaje się

poezja tego Polaka przeciętna i mało interesująca. Natom iast życz­

liwe przyjęcie znalazł Tetmajer wśród epigonów parnasizmu, który

rozkwitł w Czechach w latach osiem dziesiątych pod przemożnym

260

wpływ em Y. Hugo oraz francuskiego „Parnasu”, i ma tu swego wiel­

kiego przedstawiciela, Jarosława Yrchlickiego.

Czeska krytyka

widziała pokrewieństwo twórczości Tetmajera i Yrchlickiego. Opie­

rało się ono na widocznym w obu wypadkach dziedzictwie rom an­

tyzm u. Yrchlicky pozostaw ił całą szkołę, która idąc jego śladem

wzorowała się równocześnie na nowszych zjawiskach w poezji fran­

cuskiej. Do tej szkoły należą dwaj najwybitniejsi spośród tłum aczy

Tetmajera: Franciszek K vapil i Adolf Ćerny. Obaj zresztą zajęli

się nim kierowani nie tylko pobudkam i czysto literackimi. Są to

w ybitni polonofile, gorliwi pracownicy na polu czesko-polskiego

zbliżenia i w ym iany kulturalnej. Przekładami swym i objęli dzie­

siątki lat polskiej literatury, a praca nad wprowadzeniem autora

Qui amant stanowi tylko jeden z fragmentów ich imponującego

trudu. Inni czescy wielbiciele Tetmajera-poety: Paula Maternovâ

(przełożyła w r. 1902 Otchłań) czy K. Eieger (przetłumaczył w r. 1903

Melancholię) nie odegrali w życiu literackim znaczniejszej roli.

Z powieści Tetmajera w yszły po czesku1: Anioł śmierci, Z wiel­

kiego domu, Zatracenie, Romans panny Opolskiej; w całości i wyborze

ukazało się N a skalnym Podhalu. Ani jednak wśród tłum aczy nie

znajdujem y znaczących literatów, ani wśród ówczesnej krytyki

literackiej stwierdzić nie m ożem y żywszego zainteresowania tym i

przekładami.

Należał więc Tetmajer do pisarzy tłumaczonych, jako poeta

doczekał się wielkiego wyróżnienia przez Czeską Akademię, która

go w swoim wydawnictwie obok najwybitniejszych twórców świa­

tow ych umieściła, lecz był to tryumf raczej „akademicki” , większej

roli w życiu literackim Czech poeta ten nie odegrał i naw et mierzyć

się pod tym względem nie m oże ze współczesnym sobie Przyby­

szewskim.

N a zakończenie bliższe szczegóły o adresacie niniejszej kores­

pondencji:

Franciszek K vapil (1855—1925) jest autorem kilku tomików

poezji, z których najważniejsze są Śpiew y książęce (Zpëvy kniżeci),

czerpiące materiał z bylin ruskich, i dwa zbiorki dum narodowo-

politycznych: Psalm y teraźniejszości {Żalm y pHtomnosti) oraz Biało-

górskie melodie (Bëlohorské melodie).

Pozostawał pod urokiem

naszej poezji romantycznej, jej wpływowi ulegając w swej twór­

1 Bibliografia — zob. K s ią żk a polska za granicą. Literatura, plastyka,

K O R E SPO N D E N C JA К . TETM AJERA

₂₆₁

czości oryginalnej. D latego nazwany został przez krytykę „epigo­

nem polskiego rom antyzm u” . Przyswoił też Czechom wiele jego

pomników, wśród nich cały Wybór p ism Krasińskiego (r. 1880 —

Nieboska, Pokusa, Przedświt, P salm y przyszłości, Sen, T rzy m yśli)

i Irydiona, ze Słowackiego — B eatrix Cenci i pojedyncze wiersze

oraz z M ickiewicza drobniejsze utwory. Jako tłumacz nie ograni­

czył się jednak do „trójcy wieszczów” . Przygotowana przez niego

antologia, Polska moderni poesie (1922 — 1933), zawiera wybór

z całych szkół poetyckich: t. I. W ydźw ięki romantyzmu', t. II. Boba

Asnyka-, t. III. K asprow icz — Lange. Osobno w yszły też jego prze­

kłady z Asnyka, Fredry, Kraszewskiego i Tetmajera.

K vapil jest nadto autorem kilku zbiorów studiów i szkiców lite ­

rackich. O m iłosnych przeżyciach Mickiewicza, Słowackiego i K ra­

sińskiego pisze m. in. w książce K obiety i kochanki poetów słowiań­

skich (Źeny a milenky slovanskych bâsnikû, 1893); Polakom w yłącz­

nie poświęcone są wspomnienia i szkice Przez życie do ideału (Ź ivo-

tem к ideału, 1901) i wydane już pośmiertnie Niebieskie w yspy

(M odré ostrovy, 1926), dające obraz romantyzm u polskiego w zwier­

ciadle czeskim. Fr. K vapil należy do najwybitniejszych polono-

filów czeskich na przełomie X I X i X X wieku.

Józef Magnuszewski

1

Szanowny i Czcigodny Panie! Naprzód serdeczne podziękowanie za książki, a potem za list Pański, który mi sprawił wielką, prawdziwą radość. N ie chcę przypuszczać, że Pan chciał m i zrobić przyjemność tylko, i wierzę, że praca m oja znalazła prawdziwe jego uznanie, a usłyszeć z takich ust p o ­ chwałę jest dla mnie ogromną nagrodą. L ist Pański był mi tym cenniejszy, że rów nocześnie zaatakowano mnie w sposób zupełnie barbarzyński w jednym z pism naszych, odsądzając mię w czam buł od w szystkiego, co może upraw­ niać do p isa n ia 1.

N iezm iernie żałuję, że w Krakowie nie mogłem więcej skorzystać z za ­ szczytnego tow arzystw a Czcigodnego P ana i Pana Yrchlickiego; jak tylko będę m ógł, podążę do Pragi, aby poetów czeskich poznać osobiście2. To, co

1 Mowa tu o recenzji III serii P oezyj w P r z e g l ą d z i e L i t e r a c k i m z r. 1898, napisanej przez T. S o b o l e w s k i e g o . Dalsze szczegóły zob.: list z dn. 25 X I 1898 r.

2 N a uroczystość odsłonięcia pom nika Adama Mickiewicza w Krakowie dn. 26 czerwca 1898 r. przybyła dwudziestoosobowa delegacja czeska. N a czele jej stał n ajw ybitniejszy poeta czeski, tłum acz D ziadów, Jarosław Vrchlickÿ, znany i popularny w ted y w Polsce dzięki przekładom Br. Grabowskiego,

Mi-262

czytałem w tłum aczeniach albo z trudem odcyfrowuję ze słownikiem, im p o­ nuje mi po prostu. Nasza poezja rom antyczna, od Mickiewicza, jest wielka, ale nasza poezja współczesna m oże rzem yki u trzewika wiązać Waszej w spół­ czesnej poezji.

Łączę w yrazy najw yższego szacunku i prawdziwego podziwu — przepra­ szam, że odpisuję tak późno, ale list dopiero teraz m ię doszedł.

Szczerze oddany Kaz. Tetm ajer Zakopane 17 V III 1898

2 Czcigodny i Szanowny Panie !

D ow iaduję się z listu p. C zernego3, a zarazem z jego S ł o w i a ń s k i e g o P r z e g lą d u , iż Czcigodny Pan powziął zamiar zapoznania czeskiej p ublicz­ ności z moim p isaniem 4; zaszczyt jak niespodziewany i wielki, tak niezasłu­ żony i doprawdy nie umiem w yrazić mego podziękowania. Zupełnie nie zdaję sobie sprawy, czym mogłem zwrócić na siebie uwagę W aszą ? Pisze mi także p. Czerny o kilku przekładach pióra Czcigodnego Pana w C z e s k ie j R e v u e ; prosiłem go o odnośny numer, ale musi nie posiadać, bo nie przysłał.

Ze słownikiem — n iestety czesko-niem ieckim — próbuję i ja zapoznać się z W aszą literaturą, tak bujną teraz i bogatą. Chciałbym w yw dzięczyć się również przekładami.

riama i Konopnickiej. W skład delegacji wchodzili także gorliwi polonofile- literaci: Fr. K vapil i Adolf Cerny. Jak się dom yślić można, Tetm ajer poznał ich w ted y osobiście.

3 Adolf C e r n y (ur. 1864, pseud. Jan R o k y t a ) , poeta średniej miary i niewielkiej rozpiętości talen tu ; od liryki sentym entalnej przeszedł do toł- stojow skiego neochrześcijaństwa, potem dosyć naiwnie podejmował problemy współczesnego życia, zakończył zaś swoją drogę poetyck ą religijnymi rozwa­ żaniam i historiozoficznym i. Daleko większe jest jego znaczenie jako działacza na polu czesko-łużyckiej, czesko-polskiej i w ogóle słowiańskiej wzajem ności; dla tej idei wielkie zasługi oddał szczególnie jako redaktor S io v a n s k i e g o s b o r n i k a w latach 1898—1914. W czasopiśm ie tym publikował liczne tłu ­ m aczenia ze słowiańskich literatur oraz artykuły historyczne i bogąte infor­ macje z życia kulturalnego. L ista przekładów Gernego z literatury polskiej jest bardzo długa; zawiera przedstawicieli naszej poezji od rom antyzmu po grupę „Skam andra” . Najwdększym dziełem Gernego jako tłum acza jest św ietny przekład K róla Ducha, w ydan y w całości nakładem Czeskiej Akademii w roku 1939.

4 S l o v a n s k ÿ p r e h le d , R. I, nr 2 (listopad 1898), przyniósł na s. 65 portret Kazimierza Przerwy-Tetm ajera oraz przekłady jego wierszy: Zm art­

wychwstały, P od Herculaneum, H alucynacja, W idzę Teraj jakiś — w szystkie

pióra A. Gernego. Tamże na s. 112 — 113 bardzo przychylna recenzja III serii

P oezyj. W przypieku Cerny inform uje, że Fr. K vapil przygotow uje czeski w y ­

K O R E SPO N D E N C JA К . TETM AJERA

₂₆₃

Kazimierz Przerwa - Tetm ajer Zakopane 15 X I 98

3

Czcigodny i Szanowny Panie ! L isty nasze m inęły się w drodze. Poprzedni list Pański i książki z tłom aczeniam i otrzym ałem dopiero teraz; najuprzej­ miej dziękuję! Tłomaczenia są tak piękne, jak mi się rzadko zdarzyło spotkać; jest to doprawdy dla mnie zaszczyt, że taki poeta jak Szanowny Pan wiersze m oje zechciał przekładać.

Za to uczynić mi zechcesz, Szanowny Panie, pewną grzeczność: oto p o ­ zwolisz sobie ofiarować tę z moich poezyj z serii IV (którą przygotowuję), którą będę uważał za w przybliżeniu chociaż godną takiego pozw olenia6.

Ile mi listy Pańskie dodają otuchy, trudno powiedzieć, bo mam wiele niechęci i w iele niechętnej obojętności w naszym kole literackim. To, że moje książki rozchodzą się w kilku miesiącach i mają nowe wydania, nazywa się „tanią popularnością” itp. itp. W styczniu, w P r z e g l ą d z i e P o ls k im , a o ile cenzura puści, i w W arszawie, w yjdzie mój poem at Qui a m a n t..., o którym pochlebnie wyrażają się ci, co go czytali, a co do którego bardzo będę szczę­ śliw y, jeśli mi Szanowny Pan zechce swoją opinię wyrazić. Myślę, że P r z e ­ g lą d P o l s k i musi dochodzić do C z e s k ie j R e v u e . Co do p. Sobolewskiego, wiem od Müllera, jego kolegi, który bronił mnie w Ż y c iu , że Sobolewski pisał z pryw atnych względów — ponieważ coś mu się nie podobało w mojej powieści A n ioł śmierci, którą w gorączce i nieoględnie w najw yższym stopniu pisząc, naraziłem sobie wielu ludzi.

Za kilka tygodn i wychodzi z druku moja książka Melancholia, drobniej­ sze rzeczy prozą, o której łaskawe przyjęcie poproszę Szanownego Pana, p o ­ zostając tym czasem z prawdziwym wysokim szacunkiem

Kazimierz Przerwa-Tetm ajer Zakopane 25 X I 98

4

Czcigodny i Szanowny P anie! L ist Pański ostatni bodaj ze dwa ty g o d ­ nie szedł, nim do rąk moich po wyjeździe z Zakopanego doszedł, dlatego nie odpisałem zaraz, iż N a r o d n i L i s t y z Melancholią przysłał mi p. Ćerny, a zaś co do poezyj Jankowskiego, to nic o nich powiedzieć nie mogę, ponieważ prawie ich nie znam.

Za pam ięć o m nie serdecznie dziękuję; chciałem Panu na N ow y Rok życzenia przesłać, ale mię, Czcigodny Panie, uprzedziłeś — nawzajem więc je tylk o, najserdeczniejsze, przesyłam . Za tydzień mam wyjechać za granicę — m uszę znów — n iestety ! — m yśleć o pisaniu powieści, ale mam poem at w p la ­ nie, który chciałbym tam ułożyć. Pisał mi kiedyś mi [sic!] Sz. Pan, że ja bardzo dużo piszę. Ja piszę bardzo mało, cierpię bowiem nerwicę (neurastenię)

264

serca i to mi całym i m iesiącami pióra do ręki wziąć nie daje. Gdyby nie to, pochlebiam sobie, że byłbym może c z y m ś 6 — a tak jestem straszliwie m ało!

Łączę w yrazy prawdziwego i szczerego szacunku i prawdziwej a szcze­ rej życzliw ości

Kaz. Tetm ajer Kraków 28 X II 98

Adres do mnie: Zakopane — Julia Tetm ajerowa — willa p. N eużil (dla K a­ zimierza Tetmajera).

5

Genève 9. 3. 99

Boulevard du Pont d’Arve nro 11 Mme Clerc

Szanowny i Czcigodny Panie !

Pochlebny sąd Pański o moim Qui a m a n t... sprawił mi serdeczną ra­ dość, a niemniej wiadom ość o tłom aczeniu; było to moim gorącym pragnie­ niem. Bardzo, bardzo za jedno i za drugie dziękuję. W yw dzięczę się, jak tylko potrafię najlepiej.

0 fotografię, stosow nie do życzenia Pańskiego, napisałem do Krakowa i zaraz ją po odebraniu przeszlę. Robisz mi, Czcigodny Panie, prawdziwy za ­ szczyt chcąc mi parę słów swoich poświęcić; zaszczyt ten umiem ocenić.

Co do dat mego życia, to te są bardzo krótkie: Urodziłem się w 1865 roku w Galicji, na Podhalu (pod Tatrami), w naszym rodzinnym m ajątku Ludzim ierz. W Krakowie byłem w gim nazjum i na uniw ersytecie i tu zaczą­ łem drukować. Pierwsze moje rzeczy w yszły w 1886 r.; uwagę zwróciłem na siebie jednak dopiero w 1889, biorąc konkurs na wiersz na cześć Mickiewicza, i zaraz potem w 1890 biorąc konkurs na wiersz na cześć Kraszewskiego. B y ­ łem w ted y na uniwersytecie. Sędzią był Asnyk. Potem , w skutek naszej ruiny m ajątkow ej, pojechałem do W arszawy i pracowałem w dziennikach. Od tego czasu, tj. od roku 1890 aż dotychczas trwa m oja tułaczka. B yłem w Warszawie, w e Lwowie, w Krakowie, znów w Warszawie i znów w Krakowie, nigdzie nie m ogąc miejsca zagrzać, w każdym dzienniku uw ażany jako piąte koło u wozu, jak u nas mówią. Od kilku la t już się dziennikarstwem nie trudnię. W ciągu ty ch lat byłem kilka razy po kilka m iesięcy w N iem czech, parę razy we W ło­ szech, trochę we Francji, obecnie siedzę w Szwajcarii. Pierwszy tom moich wierszy w yszedł w r. 1891, drugi w 1894, W ybór poezyj w 1897, potem w 1898 trzeci tom , ponow ny nakład drugiego i dwutom ow y romans A nioł śmierci, obecnie zaś, na rok 1899, w yszła moja Melancholia, drobne rzeczy prozą. (Jak tylko ją odbiorę tutaj, zaraz Sz. Panu przeszlę). Pew na tradycja poetycka była u nas w domu. R odzony mój dziadek, Karol Przerwa-Tetm ajer, pisał kom edie i wiersze, brat jego stryjeczny, Józef, w ydał przed rokiem 1830 dwa tom y lirycznych poezyj, z których jedna:

Jak wspaniała nasza postać, Jak się w słońcu błyszczy stal, 6 Podkreślenie Tetmajera.

K O R E SPO N D E N C JA К . TETM AJERA

i

265

Koń rwie ziem ię, nie chce dostać, Pójdziesz, koniu, pójdziesz w dal, Bo taki los przypadł nam,

Że dziś tu, że dziś tu, a jutro t a m ... bis etc.

— stała się obozową piosenką kawalerii polskiej w rewolucji 30/31 roku i do dziś jeszcze jest śpiewaną, choć nikt nie zna nazwiska autora.

Ojciec mój, który służył w ułanach w 31 roku, wyniósł z rewolucji p rzy­ jaźń Seweryna Goszczyńskiego, który długo u mojej rodziny w Galicji jako em igrant przebyw ał i którego ja pam iętam dobrze z naszego domu. Mam dla niego w dzięczną pamięć, ponieważ pod wpływem jego pism zacząłem w gim ­ nazjum pisać, nim mnie potem Słowacki ogarnął, aby z kolei ustąpić m iejsca Byronow i i Shelleyowi. Oto chyba w szystko, co m ogę o sobie powiedzieć, a n a ­ w et i to za dużo. Życie m oje jest tego rodzaju, że obawiam się, iż powiem kiedyś — si parva magnis comparare licet — jak Balzac przed śmiercią: zdaje mi się, że przeszedłem koło mego ż y c ia . ..

W tej chwili zajęty jestem przygotow yw aniem IY serii poezyj, która — może sobie tylk o pochlebiam — będzie, zdaje mi się, pierwszą moją książką coś wartą, mam także zamiar napisać jednotom ową powieść współczesną. Zresztą jak tam Bóg da, nigdy ja bowiem nic naprzód ani w życiu, ani na papierze ułożyć nie umiem.

Zasługę przypisuję sobie jedną — a le t o t y l k o d o p o u f n e j w i a d o m o ś c i P a ń s k i e j 7 — oto zdaje mi się, że od 1894 r., tj. od w yjścia mojej II serii wierszy, zaczęto się zajm ować u nas więcej młodą poezją i stanowisko jej przynajmniej o tyle się zm ieniło, że dziś już m łodszym poetom kupują w y ­ daw cy pierwsze książki, gdy mnie na propozycję w ydania II serii z 6 firm dano odpowiedź odmowną. W ydałem na kredyt i książka w rok się rozeszła. Drugą m oją zasługą, która jest widoczniejsza, jest stworzenie przeze m nie paru now ych zwrotów i może dziesięciu nowych słów (osmętnica, otęcz, roz- chwiej itd.), które powoli wchodzą w naszą literaturę. Niektóre z moich nowych słów znajduję u moich kolegów, a nawet u Sienkiewicza znalazłem mój zwrot „słoneczne zam yślenie” . To jest m oja wielka duma, te innowacje, o ile w y ­ trzym ają próbę czasu i okażą się godnym i pozostania w naszym języku jako dorobek. Jeden tylko Tarnowski zwrócił na to uwagę, ale bardzo ostrożnie i m imochodem .

W ogóle jest m niemanie, że ja w yszukuję „now ych” wyrażeń po starych słow nikach; nigdy żadnego nie miałem w ręku.

Oto już chyba więcej niż w szystko.

B ędę bardzo wdzięczny, jeśli mi Szanowny i Czcigodny Pan zechce ła- kawie po wydrukowaniu Qui a m a n t... przesłać, a także jeśli się ukaże w zm ianka o mnie; pojm uje Pan, jak będę um iał ocenić to, co Pan o m nie raczysz napisać.

Łączę w yrazy najwyższego szacunku i poważania

4

Kazimierz Tetm ajer 7 Podkreślenie Tetmajera.

266

f

6

Szanowny i Czcigodny P anie!

Stosując się do życzenia Pańskiego dodaję do poprzedniej n otatki, że za granicę wyjechałem pierwszy raz w 1894 r.; od tego czasu ciągle jestem tu i tam .

Co do A snyka, to znałem go osobiście od bardzo dawna, bo od 1873 roku, kiedy byłem jeszcze dzieckiem. W tenczas on byw ał u nas często, a nawet pam iętam , że czytał u nas w domu wiersze, które później w ejść m iały do zbioru jego poezyj. Potem przez długie lata nie widziałem go, aż z okazji owych konkursów, później zaś spotykałem go od czasu do czasu, ale on mnie nie lubił, tak że stosunek był trudny i sztuczny. N aw et mój wiersz, na jego cześć deklam ow any podczas u czty jubileuszowej dwa lata tem u, nie usposobił go do m nie lepiej, jakkolwiek m ówiono, że i Mickiewiczowi nie m ógłbym więcej „kom plem entów nagadać” , niż ich „nagadałem ” A snykow i. Zdaje mi się, że wiersz ten ofiarowałem Sz. Panu. Ostatni raz widziałem A snyka w Neapolu; zaszczycał on tam swoją przyjaźnią młodego naturalistę, Michała Siedleckiego, i ten mi mówił, że mu się zdaje, iż A snyk pracuje nad wielkim dram atycz­ nym poem atem , nad czym ś filózoficzno-sym boliczno-patriotycznym , co miało b yć — tak mi mówił Siedlecki — koroną działalności A snyka w pojęciu jego sam ego. Czyby tak istotnie było, czy A snyk miał tylko zamiar, czy też isto t­ nie pracował już ? nie wiem, i nie wiem, czy jakie pośm iertne sk ryp ty po nim zostały. Ja miałem m ały jego wiersz, przysłany na moją prośbę do albumu dla mojej narzeczonej (eks-narzeczonej), który ogłosiłem w K u r ie r z e W a r s z . po jego śmierci, aby go wciągnięto w pośm iertne kom pletne w ydanie, i wiem, że inne osoby także m iały jego wiersze nie drukowane, ale czy to w szystko zebrano ? nie wiem , bo pośmiertnego w ydania nie widziałem jeszcze.

N ie wiem , co Sz. Pan chce łaskawie o m nie napisać; ty le mnie już na- chw alono i ty le mi już nawym yślano — jak to się u nas mówi — „od ostat­ n ich ” , że kom pletnie straciłem świadomość, co ja jestem ? B yłbym też szczerze rad, gd yb y mi to kto powiedział. To jedno wiem , że jestem za mało serio, za mało słowiański, za mało polski i za mało społeczny. „Ich singe” — ein

bischen — „wie der Vogel singt” — si m inim a m axim is comparare licet — a tu

trzeba iść przede w szystkim , a m oże i tylko śladem naszych Królów-Duchów, kontynuow ać, o ile sił starczy, D ziady, Nieboską komedię, Słowackiego idee p atriotyczn o-dem ok ratyczne... Ja to wiem i doskonale to czuję. Zacząłem też tak i poem at — ale cóż, ciągle jestem na serce niezdrów i to mi robotę przerwało. Napisałem tylko wstęp, coś 260 wierszy, poszło to do W arszawy, nie wiem jednak, czy cenzura p u ści8. Gdybym nie miał nadziei, że ostatecznie zrobię coś szanownego, poważnego i znaczącego, to odrzekłbym się w szyst­ kiego, bo zdaje mi się, że ja dotychczas piszę tylko dobrym wierszem, a to po Słowackim i A snyku nie jest żadna sztuka, i że rzetelnie rzecz biorąc nie zrobiłem w literaturze n ic n o w e g o 9.

8 A t e n e u m , zeszyt z maja 1899 r., na s. 235 — 242 zawiera: N a szczy­

cie, fragment z poematu, przez K . Tetmajera,

K O R E SPO N D E N C JA К . TETM AJERA

267

D ołączam do tego listu m oją Melancholią, którą proszę łaskawie przyjąć. Z prawdziwym szczerym szacunkiem

Kaz. Tetm ajer Genève 6 IV 99

Boul. du P o n t d’Arve 11 Mme Clerc

7

Szanow ny i Czcigodny P anie! Cieszy m ię bardzo, że moja Melancholia nie w ydała się Panu złą książką. D otąd przez krytykę dobrze jest p rzy­ jęta. Co do książki moich przekładów, które P an raczył podjąć, to m yślę, że w jesieni w yjdzie IY seria moich P oezyj lirycznych, a jak mi w ogóle mówią, książka ta będzie o wiele lepsza od poprzednich; więc gd yby Szanowny Pan zechciał, to dokonane już przekłady z serii II i III można b y uzupełnić se­ rią IV. Zdaje mi się, że wówczas książka zyskałaby wiele na p ow ad ze10. Jak tylko nowe moje wiersze w yjdą z druku — m yślę, że to nastąpi w listopadzie albo grudniu, nim [cenzura w ypuści — n atychm iast je Szanownemu Panu przyślę; prawdopodobnie równocześnie przybędzie także świeży tom p r o zy 11.

Obecnie dołączam do mego listu wiersz drukowany z powodu rocznicy Słowackiego; m oże jednak Sz. Panu znany już z C z a s u ? 12. Porobili mi błędy, jak zawsze. O statni wiersz w cudzysłow ie jest z pośmiertnej części B eniow ­

skiego. \Viersz b y łb y gorętszy i silniejszy, chciałem go jednak spróbować w K r a-j u

przedrukować; pewno i tak przez cenzurę nie przejdzie.

Łączę w yrazy prawdziwego szacunku i poważania oraz najszczerszej życzliwości

oddany Kaz. Tetm ajer Genève 22 VI 99

Bld. de Plain palais 33 II

8

Kraków 19 X II 99 Sebastiana 10 Szanowny i K ochany P anie!

Ogromnie dawno do Pana nie pisałem, ale w ciągłej mojej w łóczędze i czasu prawie znaleźć nie mogłem , i — co gorsza — adres Pański zgubiłem . Myślałem też, że będę już mógł Szanownemu Panu przesłać dwie moje nowe książki, z których w jednej, w IV serii P oezyj, dłuższą rzecz z prawdziwą satysfakcją i radością Panu ofiarow ałem 13; tym czasem jednak cenzura w ar­ szawska m iesiące całe przetrzym uje skrypta, doczekać się nie można. P iszę 10 P om ijając przekłady w czasopism ach, zbiór poezji Tetm ajera w tłu ­ maczeniu Fr. K vapila w yszedł w dwu tom ach dopiero w latach 1915 — 1916.

11 Otchłań.

12 Do listu dołączono w ycinek z gazety zawierający wiersz W pięćdzie­

siątą rocznicą śmierci Ju liu sza Słowackiego (,,Z bezdennej ciemni, /Z goryczy

serc i złam ania dusz/ Do Ciebie, o Poeto, wzrok się nasz p o d n o si...” ) 13 N a szczycie.

268

tylk o, aby dać dowód, że pam iętam o Czechach, że mi są na m yśli; jestem tylko w przelocie przez Kraków. Przed paru godzinam i przyjechałem ze Lwowa, gdzie m iałem odczyt o K ordianie, a teraz znów muszę jechać do W arszawy, gdzie m nie wezwano do uczestnictw a w literackim wieczorze. Serdecznie rękę Szanownego i Kochanego Pana ściskam — jest to jedno z moich marzeń choć z m iesiąc spędzić pośród Czechów w Pradze, ale i wolę zaczekać, aż w yjdzie IV seria, aż może będę miał pewne prawo do zaprezentowania się Im.

Szczerze oddany i pełen szacunku Kaz. Tetmajer

Proszę o adres.

9

Szanowny i K ochany Panie! Prawdziwą radość sprawił mi list Pański; słow a Pańskie i każdy dowód uznania z Jego strony są dla mnie wielką za­ ch ętą na drodze, na której — nie wiem, jak u W as — ale u nas kto może, nogę podstaw ia. M łod[a]14 poezja polska o ile ma wielu przyjaciół platonicz- nych, o ty le również wielu nieprzyjaciół realnych. Bardzo bym się cieszył, gd yb y się Panu Otchłań podobała; u publiczności ma tu podobno powodzenie, k rytyk prawie dotąd nie było, ale — jak słyszę — m ają b yć bardzo nieko­ rzystne w ogóle. Rzucam się teraz na powieść; w tych dniach skończę nową rzecz jed notom ow ą15, a m yślę, że niedługo znów nową zaczn ę16. Do poezji i zraża m nie zła wola tych , którzy o niej piszą, i sam zaczynam już w ątpić w sie­ bie. Liczyłem na IV serię, ale boję się, żem się przeliczył i że ta książka nie ma żadnych praw do wartości. Pow stał u nas olbrzymi talent poetycki, W y ­ spiański; ten może zrobi renesans, którego m yśm y zrobić nie potrafili. K aspro­ w icz także bajeczne ostatnie rzeczy drukował. Mnie się zdawało, że moja IV seria coś przyniesie z sobą, ale teraz, kiedy ją przeglądam, zaczynam coraz więcej w ątpić. W powieści zaś można jeszcze dużo zrobić i m ożna 500 wierszy druku jednego dnia napisać, a tom w trzy tygodnie.

N a powieściach mniej mi zależy, tym i zaś krytykam i, które teraz ludzie o nas piszą, pełnym i złej woli i niechęci, jestem zrażony do najwyższego stopnia. U ciekłbym też chętnie w daleki świat i mam w projekcie podróż do Grecji, Egiptu i jeszcze może dalej ; ale czy to przyjdzie do skutku, nie wiem . Ten rok przesiedziałem w kraju — to jest jeszcze dziki kraj. Może w części dlatego, że tak bardzo nieszczęśliwy. Jest tu tak sm utno, że mnie, który nienawidzę sm utku naokoło siebie, W iedeń, głupi W iedeń, wydaje się rajem, do którego bym choć na kilka dni wpadł, aby zobaczyć ludzi w eso­ łych. Brak humoru i głupia parafiańska pycha i próżność, są to dwie cechy naszego tow arzystw a, naszych „górnych 10.000” . Można ich też, tych tysięcy, m ieć w krótce dosyć. Może nowi ludzie przyjdą, ale m yśm y zawsze byli „p a­ wiem narodów i papugą” .

14 W rękopisie brak litery. 16 P an n a Mery{%).

16 W ciągu lat najbliższych żadnej nowej powieści Tetm ajer nie ogłosił (poza P an n ą Mery).

K O R ESPO N D E N C JA К . TETM AJERA

₂₆₉

szczerze oddany Kaz. Tetm ajer W arszawa 9 VI 1900

Adr.: Kraków, Sebastiana 10, u P. Żeleńskiej.

10

Szanowny i K ochany Panie!

Po raz już nie wiem który przychodzi mi podziękować Panu za Jego prześliczne, wspaniałe tłom aczenia, którym i mnie Pan daje poznać szlach et­ nemu swojem u Narodowi w ięcej, niż na to zasługu ję17. N iestety, nie m ogę się odwzajem nić.

D aw no już nie miałem wiadomości od Szanownego Pana, nad czym Pan pracuje, co się dzieje w świecie literackim czeskim ? U nas w szystko grupuje się koło Sienkiewicza i ze względu na ju b ileu sz18, i ze względu na tę b a ­ jeczną sławę, jakiej [sic /] chyba żaden pisarz słowiański, a w ogóle mało który miał kiedykolwiek. Ja teraz oddałem powieść T y g o d n i k o w i I l u s t r . 19, ra­ czej szkic od ręki, zam ówioną mam wielką powieść do K u r ie r a W a r s z j ° , a nadto w ydam niedługo książkę drobnych rzeczy prozą à la M elancholia21. (Mam tę satysfakcję, że mimo stosunkowo dość znacznego nakładu i M elan­

cholia, i Otchłań w ychodzą już w nowej edycji). N ie bardzo zdrów jestem ;

każą mi jechać nad morze i tam się też spodziewam posunąć nieco serię V moich w ierszy, tak aby w przeciągu roku now y, choć nieduży tom mógł w yjść na św iat. U nas się teraz bardzo świetnie rozwija m łody obóz z W yspiańskim , Kasprowiczem i Żeromskim na czele.

Gdzieś tam , da Bóg dojechać szczęśliwie, znad morza przypom nę się pam ięci Szanownego i Kochanego Pana, zasyłając tym czasem serdeczne uściski ręki i w yrazy najgłębszego szacunku oraz wdzięczności.

Kaz. Tetm ajer Kraków 14 X I 1900

D ziękuję ślicznie za przysłane książki.

11

Szanowny i K ochany Panie!

W ielce mię wzruszył dowód pam ięci Pańskiej; ja też pam iętałem dawno, a n uty, które proszę ode mnie przyjąć jako noworoczny podarek, dawno leżą

17 S l o v a n s k ÿ p r e h le d , zeszyt z listopada 1900 r., przyniósł prze­ kłady pióra Fr. K vapila następujących wierszy Tetmajera z IV serii P o e zy j:

N a szczycie, Ziem ia pierwotna, Podwodne widmo, L w y, P ieśniarz grecki, Gwiazdy.

18 Sienkiewicz obchodził jubileusz 30-lecia pracy pisarskiej.

19 P an n a Mery; powieść tę drukował T y g . I l u s t r . od nru 1 z r. 1901 począwszy.

20 A ni w r. 1900, ani w ciągu lat następnych żadnej „wielkiej powieści” Tetm ajera w K u r ie r z e W a r s z a w s k im nie znajdujemy.

270

w szufladzie. W y, Czesi, jesteście tak m uzykalni, że nie w ątpię, iż ktoś śpiewa u P aństw a w domu. Myślę, że szkoda, że Żeleński jest tak mało w Czechach znany i że się o nim nigdzie n igdy tam nie słyszało. Jest to po Chopinie i obok Moniuszki z pewnością najw iększy m uzyk polski.

Że to w szystko czekało, pow ód w tym , że 9 X II 1900 zacząłem czte- roaktow ą fantazję dram atyczną wierszem , a 31 X II już ją przepisaną od da­ łem dyrekcji teatru. Ma być graną w końcu sty c z n ia 22. Gdy będę posiadał jeszcze parę wolnych egzem plarzy, pozwolę sobie jeden Szanownemu i K o ­ chanem u Panu przesłać. Jest to na tle historycznym , ale właściwie tylko fa n ­ tazja, Zaw isza Czarny. Co to u was jest za śliczne podanie o Królu Olbrzy- chu [sic /], co się z chłopką ożenił? Gdzieby m ożna o tym się bliżej dowie­ d zie ć ? 23. Mam teraz zamiar pisać dram at za dram atem i Zaw isza jest tylko pierwszą częścią rzeczy, którą m yślę o tym rycerzu polskim zrobić. N ie będę się jednak trzym ał historii, tylko szedł za w łasną inwencją. N iestety, znowu nade m ną w isi wielka powieść zam ów ion a24.

Ściskam serdecznie rękę Szanownego P ana i łączę w yrazy prawdziwego szacunku i poważania

Kaz. Tetm ajer Kraków 2 II 901

ul. Sebastiana 10

12

Szanowny, Zacny i K ochany P an ie! D ziękuję serdecznie za now y dowód pamięci. N ie wiem tylko, czy isto tn ie warto ty le rzeczy moich tłom aczyć ? Szanowny Pan oddaje mi usługę, której nigdy niczym nie będę mógł od ­ w dzięczyć.

P osyłam równocześnie H asia i M ery, Z aw iszy nie, bo zanadto mi się nie udał. To mnie jedynie tłom aczy, żem go pisał dni 11, ale to mnie tło- m aczy tylko przed sam ym sobą.

Raz jeszcze serdecznie dziękuję i najserdeczniejsze pozdrowienia zasyłam pełen szacunku i przyjaźni

Kaz. Tetm ajer Kraków 8 X I 901

Sebastiana 10

13

Szanowny i K ochany P an ie! Proszę przyjąć moją nową m ałą książkę tak dobrym sercem jak in n e 25. P y ta ł mię Pan o nowe w ydaw nictw a w Kra­

22 Prapremiera Zaw iszy Czarnego odbyła się 1 lutego 1901 r.

23 Bardzo popularne w Czechach podanie o Oldrichu i Bożenie jest z a ­ pisane w kronice W acława H a j k a z L i b o c z a n (wyd. 1541). Literacko opra­ cował je potem Józef J u n g m a n n (1773 — 1847).

24 W najbliższym czasie żadnej „wielkiej pow ieści” Tetm ajer nie n a ­ pisał.

26 P r z e w o d n ik B i b l i o g r a f i c z n y notuje w r. 1901 następujące dzieła Tetm ajera: H a sia ; Melancholia II w yd .; Otchłań II w yd.; P ann a M ery, Poezje, seria II, II w yd.; Zaw isza Czarny.

Ko r e s p o n d e n c j a к. Te t m a j e r a

₂₇₁

kowie; m ówiłem i redaktorowi I l u s t r a c j i P o l s k i e j i K r y t y k i , że powinni Panu Szanownem u, jako naszemu przyjacielowi, posyłać. Przyrzekli, ale czy tak robią — nie wiem . Adres jednej i drugiej redakcji: Radziwiłłowska 8.

Zdrowie mi się troszkę poprawiło i zacząłem znów trochę pracować: Mam w planie rzecz w iększą, bardzo trudną, i rodzaj małego eposu o Jan o­ siku, zbójniku, czy zbójcy góralskim, uosobieniu patriotyzm u Słowaków i ich oporu przeciw W ęgrom 26. Jest on zresztą słynny po obu stronach Tatr. To jest łatw e.

Ściskam rękę Szanownego i Kochanego Pana i łączę w yrazy serdecz­ nego szacunku

Kaz. Tetmajer Kraków 18 X II 1901

Sebastiana 10

14

Szanowny i K ochany P anie! Tylekrotne tak łaskawe zajęcie się moją poezją ze strony Kochanego Pana ośmiela mnie do przedstawienia wiersza, który m oże przy wolnej chwili, o ile się w yda tego godnym , raczyłby Pan wciągnąć w liczbę swoich przekładów z p olskiego27. N ie pozwoliłbym sobie nigdy o to prosić, jest to tylko przedstawienie m ateriału.

Żądają ode m nie wiersza do P r z e w o d n ik a T a t r z a ń s k i e g o , ale ja tak jestem nieusposobiony do pisania teraz, że nic w ym yśleć nie mogę. N ie­ zdrów jestem , zacząłem powieść, poem acik epicki, dramat — i w szystko m u ­ siałem odłożyć do lepszego czasu.

N ie śm iem do Pani Maternovej pisać, aby jej się narzucać, ale podjęła się ona dawno przekładu Otchłani, niedawno zaś doniosła mi, że go odłożyła, a ja tym czasem odmówiłem innym czynionym mi z Czech propozycjom, jej dawszy upoważnienie; w yśw iadczyłby mi Szanowny i Kochany Pan wielką przysługę, jeżeli, o ile to jest dla Niego możliwe, m ógłby mi w tym w zglę­ dzie donieść słowo. Przepraszam bardzo za moją p rośbę28.

W ielką mam ochotę zajechać do Pragi, co by mi m oże było możliwym w marcu lub początku kwietnia, jak będę wracał znad morza, dokąd mam teraz zamiar jechać; cieszyłbym się bardzo na chwile spędzone w towarzystwie Szanownego i Kochanego Pana, którego przyjaźń ty le sobie cenię, a którego listy zawsze są dla mnie pokrzepieniem i zachętą. N ie otrzym uję znikąd w P o l­ sce podobnych, ale za to wiele pism w mocno przeciwnym kierunku. Po prostu jestem tak sam w naszej literaturze, jak gdybym zrobił coś bardzo złego i szkodliwego. Ale mniejsza o to.

26 Prawdopodobnie mowa tu o wierszach, które pt. Janosik (O Janosi-

kowym turnieju, Ballada o Janosiku i Szalamonównie Jadwidze, Legenda o Ja- nosikowej śmierci) w eszły w skład wydanej w r. 1905 Y serii Poezyj.

27 W korespondencji wiersz ten się nie dochował, nie m ożna w ięc roz­ strzygnąć, który to był.

28 Paula M a t e r n o v â , tłum aczka literatury polskiej i rosyjskiej, w iel­ bicielka tw órczości Tetmajera, o którego dziełach zam ieszczała często recenzje w S l o v a n s k i m p r e l i l e d z i e A. Ć e r n e g o . Jej przekład Otchłani (P ropast) ukazał się w Pradze w r. 1902 nakł. J. Yilimka.

272

Proszę p rzyjąć w yrazy m ego najszczerszego szacunku i najszczerszej przyjaźni, Pani K vapilow ej i Córce Państw a najuprzejm iejsze w yrazy

oddany i w ierny Kaz. Tetm ajer Kraków 31 I 1902

Sebastiana 10

16

Kraków 12 III 03 W ielce Szanowny, K ochany Panie!

W inszuję przede w szystkim debiutu Córki Pańskiej i życzę pow odze­ n ia 29! Z daleka szczere koleżeńskie życzenia przesyłam . Cieszę się bardzo, że Szanowny i K ochany P an znajduje m oją ostatnią książkę nienajgorszą — ale to, co mi Pan donosi o m oim koledze, to naprawdę w ysoce interesujące. Czy to już wyszło w książce, czy tylk o się po pism ach drukuje ? Czy on tak samo jak ja cofa się w stecz trochę, czy też opisuje współczesne rzeczy ? Z p ew no­ ścią będą u nas tło m a c z y ć 30.

Oldrzycha i Bożeną zan iech ałem 31. Długo chorowałem w zeszłym roku,

w szystkie moje zam iary spełzły na niczym , a potem napisałem w jesieni i w zi­ m ie w Zakopanem 1 tom nowel góralskich32. Do drugiego mam zam iar zaraz się zabrać. Chcę też w^ydać już tom Y poezyj — i cieszę się, że będę mógł K ochanem u P anu książkę posłać. Już mię to mierzi, że tak długo tr w a 33.

Ale co najw ażniejsze: co Kochanem u Panu dolega? N a co Pan cierpi i jaki stan zdrowia obecnie ? B ędę w dzięczny za słówko wiadom ości. Sądzę, że przecie nic poważnego ? Ja teraz ze zdrowiem — dziękuję za pam ięć — jestem nieźle; w zim ie byłem przem ęczony, bom pisał równocześnie nowele i robiłem korekty z nich do pism , do drukarni (spieszyłem się, w ięc książka zaczęła się drukować, nim ją skończyłem ) oraz korekty z tłom aczeń niem iec­ kich Melancholii, W rażeń i tych że nowel góralskich. Jak one w yjdą po nie­ miecku ? B óg raczy wiedzieć. Moja tłom aczka, hr. Castell (Imm endorf), i w y ­ dawca, Polak, Marchlewski w Monachium, napocili się dosyć, aby Smasiów, Kóslów i Chrońców poniem czyć — ale oni się nie dali, co im wprawdzie chw a­ lić trzeba, ale na czym ich autor dobrze nie w y jd zie34.

28 Córka Fr. K vapila, Bożena, zajm owała się m alarstwem .

80 Nie m ożna odgadnąć, kogo Tetmajer ma na myśU. Pisarzy i poetów czeskich, których twórczość można by uznać za pokrewną Tetm ajerowi, jest w pokoleniu m odernistycznym kilku.

31 Zob. przypis 23. 32 N a skalnym Podhalu.

83 Seria У P oezyj w yszła dopiero w r. 1905.

34 Ciekawy szczegół o polskim rewolucjoniście. W jego w ydaniu uka­ zało się po niem iecku N a skalnym Podhalu w r. 1903 jako A u s der Tatra.

Erzählungen, autorisierte Übersetzung von J. v. I m m e n d o r f , München, dr J. Marchlewski u. Co, I n t e r n a t i o n a l e N o v e l l e n - B i h l i o t h e k , n r 2,

K O R ESPO N D EN C JA К . T E TM A JER A

273

N iem ców nie cierpię w ogóle (znam pryw atnie bardzo sym patycznych) i te przekłady niem ieckie uważam za przedpokój do salonu Zachodniej Europy, przez który albo uda mi się wejść, albo n i e . .. Moim m arzeniem jest Anglia i Am eryka; na Francji — to dziwne i wbrew naszej polskiej tradycji — nie zależy mi, mam jakąś an typ atię do suchego esprit francuskiego. Ale to w szystko może są tylko „próżne sn y ” — i najpewniej tak.

Serdeczne pozdrowienia i uściski ręki. Z praw dziwym i w ysokim sza­ cunkiem

Kaz. Tetm ajer 16

Kraków 3 III [? IV ?]04 W ielce Szanowny i K ochany Panie !

Serdecznie dziękuję wraz z całą rodziną za w yrazy w spółczucia z powodu niespodzianej śmierci mojej biednej ciotki; prosim y podziękow anie nasze wyrazić żonie i córce. Dow ód pamięci Czcigodnych P aństw a w takiej chwili wzrusza nas głęboko.

Zawsze najszczerzej Szanownemu Panu oddany i za jego łaskaw ą przy­ jaźń w dzięczny

Kaz. Tetmajer 17

R edakcja D ziału Literackiego G o ń c a , W arszawa, Zgoda nr *5.

Szanowny i K ochany Panie! Szczęśliwy b yłbym m ogąc wydrukować oryginalnie po polsku napisaną rzecz jaką Pańskiego pióra, szkic jaki literacki. Drobne usterki pozw olę sobie poprawić. W arunki m oje n iestety m uszą być skromne: 6 kop. od wiersza druku.

Jestem po prostu z a w a l o n y rob otą35 — piszę więc z konieczności tylko te parę słów licząc na łaskaw ą i przychylną odpowiedź.

Serdeczne pozdrowienia i w yrazy najszczerszego szacunku

Kaz. Tetmajer 16 III 05

18

Kraków 29 IV 05 Smoleńska 19 Szanowny i K ochany Panie! Odebrałem teraz książkę Pańską K dyS

kvetly т а к у36, za którą bardzo serdecznie K ochanem u P anu dziękuję. Pism o

m oje w niedługim czasie pom ieści sylw etkę drogiego Pana; będzie to moją największą przyjem nością redaktorską, jaką dotychczas m iałem. A teraz cze­ kać będę, aż mi, K ochany Przyjacielu, sam co przysłać raczysz w Twojej pięk ­ P o l n i s c h e A u t o r e n . Melancholia w yszła w roku n astępn ym : Melancholie, deutsch von J. v. I m m e n d o r f , München 1904, dr J. Marchlewski u. Co. Drugie w ydanie: München 1906, E tzold u. Co.

35 Podkreślenie Tetm ajera.

88 Ody kw itły m aki, zbiorek poezji Fr. K vapila.

274

nej (bez kom plem entów) polszczyźnie. Ja na parę tygodni opuściłem W ar­ szawę, po prostu trochę odetchnąć. Oby się tam już jakoś życie m ożliwym stało ! Ja nie mam nadziei na szybkie reformy, chyba że wojna stanie się zu ­ pełną klęską M oskali... Są m iędzy nim i ludzie, ale ogół to „tołp a” , ciem na masa, a rząd od góry do dołu łotry. Czy czytał Pan Czerwony śmiech Andre- jewa ? Genialna rzecz. Więcej warte niż cały G orki37.

Serdecznie drogiego Pana pozdrawiam i jeszcze raz za książki dziękuję najszczerzej oddany

Kaz. Tetm ajer 19

W iedeń V II Siebensterng. 15

bei Frau Ziffer

Drogi i K ochany P anie! Pod moją niebytność wprawdzie, ale z mego polecenia wydrukowano sylw etkę, którą Panu posyłam .

Serdeczne pozdrowienia od szczerego oddanego

Kaz. Tetm ajera 5 У 05

20

Szanowny, K ochany i najlepszy P an ie!

N ie odpowiadałem, nie podziękowałem za list Pański z powodu Rewolucji, bo w tym że sam ym czasie ukazała się pierwsza jej krytyka (w K r y t y c e ) , gdzie zm ieszano ją z błotem , nazwano śm ieszną, sprofanowano i wyrażono życzenie, aby o niej jak najprędzej zap om nieć38. Myślałem w ięc: jeżeli to jest naprawdę tak złe, to lepiej cicho siedzieć. Ale otóż pokazała się w W ar­ szawie jedna recenzja, potem druga: Rewolucję nazwano dziełem „olbrzym im ” , przyznano mi „geniusz” , jedna z recenzji nosi ty tu ł Obole Dziadów i Nieboskiej i obok nich ją sta w ia 39, więc list Pański nie jest już jedynym głosem pochwały. Ja, drogi i szanow ny Panie, doskonale wiem, jak daleko mojej pracy do dzieł naszych wielkich poetów, ale zawsze pam iętać będę, że pierwsze słowo u zn a­ nia dla mojej nowej „kariery literackiej” , która się z Rewolucją zaczęła, wyszło od Pana. Pan jest dla mnie jak jakiś dobry duch, nie dający mi wątpić. Ale

37 Leonid A n d r e j ew (1871 — 1919), powieściopisarz, nowelista i dra­ m aturg; głosił zasady liberalne. W obec Rewolucji Październikowej zajął sta ­ nowisko wrogie. W tych latach b ył w Polsce tłum aczony i popularny, jego

Czerwony śmiech, fragmenty z odnalezionego rękopisu, ukazał się właśnie po

polsku w r. 1905 w przekładzie Amico A lb a n i( ? ) ; tę wersję zapewne T et­ majer poznał.

38 W t. I K r y t y k i z r. 1906 jest artykuł Jana S t e n a p t. Poezja re­

wolucji (m. in. o Rewolucji T e t m a j e r a ) .

39 Bibliografie nie notują recenzji pod takim tytu łem ; wśród znanych ocen Rewolucji są rzeczywiście bardzo pochlebne (np. w T y g . I lu s t r ., w Ś w ie c ie ) .

K O R E SPO N D E N C JA К . TETM AJERA

₂₇₅

Jestem w Zakopanem i proszę zgadnąć, czym się zajmuję ? Oto w y ­ chow yw aniem mego czteroletniego synka, tak zwany owoc grzechu, k tóry ma tak rozw iniętą czaszkę, że na niego kapelusza trudno dohrać, i fenom enalnie rozw inięty um ysł. I m yślę sobie — bo to dziecko ma jakiś olbrzymi podkład fantazji i tem peram entu, i inteligencji — że to może będzie ten Tetm ajer, na którego się Karol, Józef, W ładysław, Adolf, Włodzimierz i Kazimierz T e t­ m ajerowie złożyli pośrednio i- bezpośrednio, bo to w szyscy byli ludzie, którzy coś robili i zrobili. Oby tak było !

Gdzie Szanowny Pan lato spędza ?

Proszę przyjąć w yrazy mego najgłębszego szacunku i najszczerszej p rzy­ jaźni.

Kaz. Tetm ajer Zakopane 26 VI 06

21

W ielce Szanowny i K ochany P anie! Tłomaczenia dziś otrzym ałem — serdecznie i szczerze dziękuję. Polecam w ysłać z Krakowa V II, ostatni, tom moich p o ezy j41. Jestem zawsze niezmiernie w dzięczny Szanownemu P anu za ty le łaskawą pam ięć o mnie. Proszę przyjąć w yrazy szczerej i prawdziwej p rzy­ jaźni oraz najw yższego szacunku i poważania

Kaz. Tetm ajer Zakopane 10 I 13

P. S. W tej chwili także spostrzegam życzenia Państw a noworoczne — byłbym je w ysłał do Pragi, gd yb y w moich przejazdach z W arszawy do Zako­ panego i z powrotem adres — który, jak mi się zdaje, jest obecnie zm ieniony — nie b ył mi wraz z innym i zginął. Dziękuję i proszę przyjąć dla Siebie i Ko- dziny Swojej najżyczliwiej przesłane życzenia wszelkich pomyślności.

O m istrzostw ie przekładów mówić jest zbytecznym — czytając wiersze m iałem w rażenie, że je czytam po polsku.

22 W ielce Szanowny Panie!

Na list Pański dopiero teraz odpisać mogę. Przez całe życie nie byłem tak zajęty jak teraz. Od 15 VI prowadzę dwutygodnik założony przez nasz N aczelny K om itet N arod ow y42, a choć to jest dwutygodnik, hędąc zarazem redaktorem, w ydaw cą, współpracownikiem i administratorem , mam wyżej uszu roboty.

40 Podkreślenie Tetmajera. 41 W yszedł w r. 1912.

42 P r a c a N a r o d o w a . D w utygodnik poświęcony sprawom Naczelnego K om itetu Narodowego. Zakopane.

276

Serdecznie W . Szanownem u Panu dziękuję za przesłanie mi pism a z k rytyką tłum aczeń, również za w iadom ości w liście. N ie w ątpię, że piękny przekład otwiera drogę tym rzeczom do um ysłów czeskich. Jestem W. Szanownem u Panu niezm iernie w dzięczny za podjęcie tej pracy. Żałuję tylko, że się niczym odw dzięczyć nie m o g ę43.

U nas w szystk o w ojną żyje. W ażą się nasze losy, ale najstraszniejszą m yślą h y b yło, gd yby się nie w ażyły. N ie powinno wrócić ani to, co Polska przeszła, ani nie powinno b yć dalszego ciągu jej dotychczasow ego życia. Że jednak nic nie jest jeszcze w yraźnie pewnego, błądzim y — no i w ym yślam y sobie po polsku.

I m oja akcja napotkała już tego gatunku opozycję i niezadow olenie, że pom yślałem sobie: gd y kto w tłum ie krzyknie: złodziej! — to się prze­ cież tylk o złodziej obrazić powinien. Ale trudno: co będzie, to będzie.

Raz jeszcze serdeczne podziękow anie składam W . Szanownemu Panu i proszę przyjąć m oje najszczersze pozdrowienia dla Siebie i Swojej R odziny.

Szczerze oddany i pełen w ysokiego szacunku Kaz. Tetm ajer Zakopane 8 V III 15

23 W ielce Szanowny i K ochany Panie ! 44

Już drugi rok w tych „sztrapacach” w ojennych o niczym się nie m yśli i nie p am ięta zw yczajnym . L ist Pański mi tu przysłali, gdzie bawię chwilowo; serdecznie dziękuję za życzenia i niemniej serdeczne dla W. Sz. Kochanego Pana i całej Jego R odziny przesyłam .

II. T y g o d n . P o l s k i w ychodzić od stycznia przestał. Ja też już refe­ rentem N. K. N . nie jestem — złożyłem tę godność ze względu na stosunki zakopiańskie. U nas ciągle to samo. O W arszawie mało się wie. Książki jed ­ nak po trochu w ychodzą, powieści i poezje, tylko mniej.

Czy nie b yłoby dobrze pierwszego tom u przekładów Pańskich np. do C z a su , do R e f o r m y etc. przesłać. Bo tu o nich nikt nic nie w ie 45.

Serdeczne w yrazy przyjaźni i w yrazy wysokiego poważania, także dla obu Pań Ł a sk a w y ch 48 w yrazy w ysokiego poważania przesyłam

Kazimierz Tetmajer Kraków 7 I 16

43 W r. 1915 ukazał się nakładem Czeskiej Akadem ii w w ydaw nictw ie Z b ió r P o e z j i Ś w i a t o w e j I tom wyboru poezji Tetm ajera (.Poesie I) w prze­ kładzie Fr. K vapila.

44 L ist ten napisany jest bardzo niewyraźnym , nerwowym pismem. 45 Mowa tu o pierwszym tom ie wspom nianego już przekładu wyboru poezji Tetm ajera, który p t. Poesie w yszedł w r. 1915.

K O R E SPO N D E N C JA К . TE TM AJERA

₂₇₇

W ielce Szanowny, drogi Panie!

Tom drugi m oich poezyj w przekładzie Pańskim o trzym ałem 47. Spra­ wił mi on prawdziwą niespodziankę, gdyż nie oczekiwałem go w czasie w ojny. Serdecznie dziękuję. Ten w ysoki honor, że w zbiorze poezji światowej się zn a­ lazłem , iż w idzę się tam obok pierwszych im ion naszej poezji narodowej, obok — aż m oże zabawnie powiedzieć — pierwszych im ion poezji św iata, mam Panu do zawdzięczenia. Umiem to ocenić — zarówno dobrze, jak dobrze wiem , że miara w ty m w ypadku jest bardzo rozciągła.

Nie odpisałem zaraz po otrzym aniu książek, za które ślicznie dziękuję, gdyż byłem niezdrów — zdawało mi się, że zanosi się na jakąś złą chorobę. W ogóle zdrowie moje jest mi straszną przeszkodą w e w szystk im ; dziś do­ piero mogę list pisać, a piszę go bezpośrednio po rzuceniu pierwszych stu wierszy dram atu biblijnego z Nowego Testam entu48. Przyślę go W . Sz. Panu, o ile napiszę i wydrukuję — tym czasem w yjdzie moja książka m ała, dotycząca bieżącej chwili — tę prześlę zaraz po w y jściu 49. N iestety, przy przekładach moich muszę w ierzyć Panu ,,na słow o” , że są dobre, ale słowo to z u p e ł n i e 50 mi w ystarcza. Czasem przerzucając wiersze m oje po czesku, mam obawę, że przekład ich jest podobny do przekładów Słowackiego, gdzie tłom aczenie często gęsto było lepsze niż oryginał. Nie piszę dla żadnego kom plem entu — język czeski w ydaje m i się mieć więcej jędrności niż polski, tonów krótkich, k tó ­ rych m y jesteśm y w pewnej mierze pozbawieni, a które dają dźwięk, p odo­ bnie jak swój nieporównany dźwięk daje akcent rosyjski. N asz język jest inaczej, m onotonniej skonstruowany.

Z ciekawością dowiem się, jakie przyjęcie spotkało drugi tom mojej p o­ ezji w Czechach; tym czasem proszę przyjąć m oje gorące, szczere podzięko­ wanie za ty le trwałej pracy, ty le dobrej woli i chęci. D odam , że rozm awia­ jąc kiedyś z prof, literatury polskiej, Ignacym Chrzanowskim (nie poetą), przekonałem się, że on nie w iedział nie tylko o w ydaw nictw ie polskiej poezji przez Czeską Akadem ię, ale w ogóle o w ydaw nictw ie danym nie wiedział. B y ­ łob y dobrze polskie przekłady Z b io r u Ś w i a t o w e j P o e z j i ’przesłać kra­ kowskiej A kadem ii U m iejętności i B ibliotece Jagiellońskiej. Ja tego sam nie czynię, gdyż będąc w zupełności ignorow any przez uczony św iat krakowski nie chcę tego uczynić.

Proszę przyjąć w yrazy mego głębokiego szacunku i poważania wraz z ser­ decznym i uściskam i dłoni

bardzo wdzięczny Kazimierz Tetm ajer Kraków 20 V 16

Loretańska 3

47 Poesie, t. II ukazał się właśnie w r. 1916. 48 Judasz.

49 „Bieżącej chw ili” dotyczą: O żołnierzu polskim (1915), W czas wojny.

Nowele (1916) i Cienie (1916).

278

W ielce Szanowny, Zacny i K ochany P anie!

Pism a z recenzjam i otrzym ałem , dziękuję bardzo. Żałuję niezmiernie, że w skutek mego w yjazdu z Zakopanego w lu tym , a przywiezienia stam tąd m oich rzeczy dopiero w kwietniu, zginęły m i poprzednio łaskaw ie nadesłane pism a pragskie. W ostatnim liście sw ym w zm iankuje Szanowny Pan Erotyki.

E rotyki b yły tylko wyborem z kilku tom ów poezyj — nie zawierały ani jed ­

nego nowego wiersza.

W obec zapowiedzi przekładu Qui amant i P our passer le temps oktawą — mam jedną prośbę: A m ianowicie, czyby Szanowny Pan nie wcielił do tego zbiorku Listów H anusi, chociażby tylk o sczeszczonych. W danym razie p rzy­ słałbym objaśnienie niezrozum iałych wyrażeń (Poezje VI). Te listy są o całe niebo lepsze od nie łubianego przeze mnie Qui am ant (marmolada), także od lekkiego Pour p a sse r... Niedawno ktoś tu najwyżej je staw iał z całej mojej liryki.

Obecnie pracuję nad w ielką rzeczą wierszem o tem acie ogólnoludzkim. Poniew aż częściowo drukuję, mam nadzieję skończyć we w rześn iu 61.

W ty ch dniach uczyniono m i propozycję w ydania wyboru p o ezy j62 — po dwu w yczerpanych — cieszę się wielce, że poświęcając ten w ybór Szanow­ nem u Panu złożę publiczny wyraz, jak w ysoko sobie cenię św ietną i znakom itą pracę Szanownego Pana nad m oją poezją. D laczego nikt nie przyswaja literaturze polskiej poezji czeskiej (po krótkich usiłowaniach) — nie rozum iem. Jest to nasza strata i jeden z naszych kulturalnych błędów.

Proszę przyjąć w yrazy mego w ysokiego szacunku i poważania oddany i obowiązany

Kaz. Tetmajer Kraków 9 V II 16

P . S. Pod sczeszczeniem rozum iem pozostaw ienie tek stu góralskiego, bliższego słowaczyźnie niż nasz język książkowy, a zatem i czeskiemu, z ułatwieniem zrozumienia. Jestem m oże zb yt śm iały w nasuw aniu Sz. Panu tej m yśli; ośmiela mnie ty le już łaskawej uwagi, poświęconej ze strony Sz. Pana m oim pracom.

26 W ielce Szanowny i K ochany Panio!

Miło mi bardzo, że W. Sz. P an przyjął m oją ofiarę trzeciej antologii moich wierszy.

Co do p. B u nikiew icza63, po powtórnej wzm iance w liście W. Sz. Pana, napisałem do mego „przyjaciela” , redaktora C z a s u , że w skutek zapytania

61 Judasz. Tragedia w 4 aktach.

62 W r. 1916 w yszły tylko poezje Tetm ajera p t. Cienie; Poezje wybrane (wyd. jubileuszowe) ukazały się w r. 1917.

63 W itold B u n i k i e w i c z , literat-poeta, w czasie pierwszej w ojny świa­ towej przebywał w Pradze i nawiązał k ontakt z literatam i czeskimi. Owo­ cem tego b yły artykuły Bunikiew icza o tej literaturze oraz przekłady z niej. W r. 1924 w yszła w jego tłum aczeniu antologia, Współczesna liryka czeska.