Tadeusz Pietrzyk
"rolegomen a d o filozofi i przyrod y
inspiracj i arystotele
-sowsko-tomistyczne j", Stanisław
Mazierski, Lublin 1969 : [recenzja]
Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 5, 358-361
1972
w a G ra b sk ie g o , te g o k t ó r y tw o r z y ł k o n k o r d a t m ię d z y P o lsk ą a S to lic ą A p o s to l ską. W a r ty k u le ,,J a k z a w ie r a łe m k o n k o r d a t" ? (T y g o d n ik P o w sz e c h n y n r 22
ifc
z dn. 30. V. 1971 r.) c z y te ln ik z n a jd z ie o c e n ę d ia m e tr a ln ie in n ą , n a p is a n ą p rze z p ro fe s o ra U n iw e r s y te tu L w ow skiego i W a rsz a w s k ie g o , e k o n o m is tę s p o łe c z n e g o , p o lity k a i h is to ry k a , z m a r łe g o w 1949 ro k u . W a r to dw a z d a n ia G ra b s k ie g o p rz y to c z y ć : a n i m ię d z y R z e c z p o sp o litą p rz e d ro z b io ra m i, a n i m ię d z y n a r o d e m p o lsk im p o r o z b io r a c h a K o ś c io łe m K a to lic k im n ie b y ło ż a d n y c h z a ta rg ó w . N ie ty lk o n a r ó d p o lsk i s ta ł zaw sze w ie r n ie p rz y K o śc ie le K a to lic k im , ale i K o ś c ió ł K a to lic k i s ta ł w ie r n ie p rz y n a r o d z ie w n a j cięż szy c h , ja k ie p rz e ż y w a liśm y te r m in a c h " .O to n ie b a g a te ln a ró ż n ic a ocen!
Ks. H ila ry G w ó źd ź
K s . S t a n i s ł a w M a z i e r s , k i , P R O L E G O M E N A D O F IL O Z O F II PR ZY R O D Y IN S P IR A C J I A R Y S T O T E L E S O W S K O -T O M IS T Y C Z N E J. L u b lin 1969, T o w a rz y s tw o N a u k o w e K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b elsk ieg o s. 240
O d k ilk u d z ie s ię c iu la t to c z y się dyskusja n a d e p is te m o lo g ic z n y m i m e to d o lo g ic z n y m s ta tu s e m filozofii p rz y ro d y , b ę d ą c e j k o n ty n u a c ją m yśli a rty s to te le s o w - s k o -to m is ty c z n e j. E c h a tej dyskusji z n a jd o w a ły d o tą d swój w y ra z n a n aszy m t e r e n i e je d y n ie w n ie lic z n y c h a r ty k u ł a c h o g ła s z a n y c h w p e rio d y k a c h n a u k o w y ch . P ierw szą p o ls k ą p u b lik a c ją książkow ą, k tó r a p o d e jm u je c a ły k o m p le k s z z a k r e s u m e to d o lo g ii filozofii p rz y ro d y je s t p r a c a ks. S ta n is ła w a M a z ie rs k ie g o pt. „ P r o le g o m e n a do filozofii p rz y ro d y in s p ira c ji a r y s to te le s o w s k o - to m is ty c z - n e j" . W p r a c y te j, ja k c z y ta m y w e w stę p ie , „ c h o d z i n ie ty le o p o le m ik ę n a t e m a t m e to d o lo g ii k o sm o lo g ii ze w s p ó łc z e s n y m i to m is ta m i, ile o k o n s tr u k ty w n ą p r ó b ę o p ra c o w a n ia m e to d o lo g ic z n e g o „ s ta t u s u ” filozofii p rz y ro d y , w k tó re g o r a m a c h p o m ie ś c iły b y się z a g a d n ie n ia n a jc z ę śc ie j p o r u s z a n e w p o d r ę c z n ik a c h k o s m o lo g ic z n y c h o raz o p rz y c z y n ie n ie się do ro z w ią z a n ia sz ereg u kw estii, g łó w n ie o c h a r a k te r z e m e to lo g ic z n y m , k tó re są p r z e d m io te m k o n tro w e rs ji w śró d to - m is tó w o d w ielu la t" (s 12).
„ P r o le g o m e n a ” d z ie lą się n a c z te ry ro z d z ia ły , w k tó r y c h a u to r k o le jn o o m a w ia n a s tę p u ją c e te m a ty : 1. p u n k t w yjścia filozofii p rz y ro d y , 2. jej p r z e d m io t i z a d a n ia , 3. m e to d a o raz 4. s to s u n e k filozofii p r z y r o d y do in n y c h d y sc y p lin filo z o fic zn y c h i n a u k p rz y ro d n ic z y c h . D la w ięk sze j p rz e jrz y sto śc i i z w a rto śc i n in ie js z y c h w y w o d ó w , p r e z e n ta c ję p o g lą d ó w ks. M a z ie rs k ie g o ro z p o c z n ie się od z a g a d n ie n ia p rz e d m io tu i m e to d y filozofii p r z y r o d y (rozdz. I I i I I I ) . N a s tę p n ie za ś o m ó w io n y z o s ta n ie p ro b le m s to s u n k u o m a w ia n e j d y sc y p lin y z a ró w n o do p o z o s ta ły c h d y sc y p lin filozoficznych ja k ró w n ie ż d o n a u k p rz y r o d n ic z y c h (rozdz. I i IV).
P rz e d m io te m a r y s to te le s o w s k o - to m is ty c z n e j są w e d łu g ks. M a z ie rs k ie g o b y ty m a te r ia ln e z ic h o g ó ln y m i w ła ś c iw o ś c ia m i i z m ia n a m i. T a k ie ujęcie p rz e d m io tu p o z w a la k o sm o lo g ii zająć się ta k ż e „ z b io ro w isk ie m b y tó w m a te r ia ln y c h ja k o c a ło ś c ią i b u d o w ą w sz e c h św ia ta ja k o z e s p o łe m c ia ł z n a jd u ją c y c h się w p rz e s tr z e n i i cz a sie " (s 112). J e s t je d n a k rz e c z ą oczyw istą, że b a d a n ie m w ła ś c iw o śc i b y tó w m a te r ia ln y c h o ra z zjaw isk i z m ia n z a c h o d z ą c y c h w p rz y ro d z ie zajm ują się ta k ż e n a u k i p rz y r o d n ic z e . S tąd te ż istn ie je p o trz e b a u k a z a n ia r ó ż n ic w u jm o w a n iu w y m ie n io n y c h w ła ś c iw o ś c i p rze z pow yższe d y sc y p lin y . A u to r n ie sto s u je tu je d n a k tr a d y c y jn e g o r o z r ó ż n ie n ia n a p r z e d m io t m a te r ia ln y i fo rm aln y .
Swe w yw ody n a to m ia s t p rz e d s ta w ia w o p a rc iu o r o z r ó ż n ie n ie n a p rz e d m io t w se n sie o g ó ln y m i p r z e d m io t w se n sie śc isły m . A n a liz u ją c sp o só b u ję c ia w ła ś ciw ości g a tu n k o w y c h — a w ięc ty c h , k tó re p rz y s łu g u ją b y to m sta n o w ią c y m o k re ślo n y g a tu n e k — p rz e z filozofa i p rz y r o d n ik a , ks. M a z ie rs k i przy jm u je w za sad zie p o g lą d y A. G . v a n M e ls e n a . N a u k i p rz y r o d n ic z e w o p a rc iu o z a ło ż e n ie , że istn ie ją p rz e d m io ty m a te r ia ln e te g o sam eg o ro d z a ju i że w ty c h sa m y c h w a r u n k a c h id e n ty c z n ie s ię za ch o w u ją , m o g ą d o k o n y w a ć w sz e lk ic h u o g ó ln ie ń d ro g ą in d u k c ji o raz k la sy fik ac ji k o n k r e tn y c h tr e ś c i d o św ia d c z e n ia . S am ego je d n a k z a ło ż e n ia p rz y r o d n ic y n ie a n a liz u ją i d la teg o z a g a d n ie n ie m s tr u k tu r y g a tu n k o - w o -je d n o stk o w e j c ia ł w in n a się zająć d y sc y p lin a filozoficzna. F u n k c ję tę p rz e j m uje filozofia p rz y ro d y .
O p ró c z g a tu n k o w y c h , w y ró ż n io n o te ż w ła ś c iw o śc i m ię d z y g a tu n k o w e , p rz y s łu gujące w szy stk im b y to m m a te r ia ln y m . R e a ln o ść i is to ta ty c h w ła ś c iw o śc i je s t w e d łu g a u to ra g łó w n ą d o m e n ą b a d a ń k o sm o lo g ic z n y c h . D o w ła ś c iw o ś c i m ię d zy - g a tu n k o w y c h z a lic za o n ro z c ią g ło ś ć , p rz e s trz e n n o ś ć , c z a s o w o ś ć · i z m ien n o ść, św ia d o m ie p rz e c iw sta w ia ją c się s ta n o w is k u M a rita in a , k tó r y m ów i je d y n ie o z m ie n n o ś c i ja k o z a sa d n ic z e j w ła ś c iw o śc i b y tu m a te r ia ln e g o . F ilozofia p rz y ro d y w ła ś c iw o śc i te b a d a je d n a k w o d m ie n n y n iż n a u k i p r z y r o d n ic z e sposób. 0 ile te o s ta tn ie p y ta ją p rz e d e w szy stk im czy n p . czas i p r z e s tr z e ń dają się m ie rzyć, to filozof p r z y r o d y p y ta o ic h re a ln o ś ć i is to tę . D alsza ró ż n ic a m iędzy filozofią p rz y ro d y a n a u k a m i p rz y ro d n ic z y m i u ja w n ia się w u jm o w a n iu zjaw isk 1 z m ia n w p rz y ro d z ie . ,,W p rz e c iw ie ń s tw ie do n a u k p r z y r o d n ic z y c h — c z y ta m y w „ P r o le g o m e n a c h ” — k tó r y c h z a sa d n ic z y m ce le m je s t o p isy w a n ie , p rze w id y w a n ie i o d k ry w a n ie n o w y c h zjaw isk p rz y p o m o c y m e to d e m p ir y c z n y c h i ję z y k a m a te m a ty c z n e g o , filozofia p rz y ro d y zm ie rz a do o p isu i w y ja ś n ia n ia zm ian za p o m o c ą ję z y k a filozoficznego. J ę z y k te n z a w ie ra . e le m e n ty w ła ś c iw e filozofii p r z y ro d y — n a co w sk a z u je jej o d m ie n n y sp o só b d e fin io w a n ia p o jęć — a n a d to z a p o ży c za w p ew n e j m ie rz e m e ta fiz y c z n ą a p a r a tu r ę p o ję ć ap lik u ją c j ą do by tó w m a te r ia ln y c h , a w sz c z e g ó ln o śc i do ic h z m ia n " (s. 124). Ks. M a z ie rs k i w yjaśnia, że ,,gdy k o sm o lo g ia k o rz y s ta n ie ra z z p o ję ć m e ta fiz y c z n y c h , n ie tr a c i sw e g o o d rę b n e g o s ta tu s u n a u k o w e g o , p o d o b n ie ja k w s p ó łc z e s n e p rz y ro d o z n a w s tw o p o słu g u ją c się m a te m a ty k ą n ie p rz e s ta je być p rz y r o d o z n a w s tw e m " (s. 89— 90). T ym sam ym z r e z y g n o w a ł o n z p ie rw o tn ie z a jm o w a n eg o s ta n o w is k a tra k tu ją c e g o filozofię p rz y ro d y ja k o m e ta fiz y k ę sto s o w a n ą (por. Przedmiot filozofii przyrody
inspiracji a r y s t o t e l e s o w s k o - t o m i s t y c z n ^ o c z n i k i F ilo z o fic z n e 15 (1967) z 3,23)
Z a ry so w a n e w yżej p o g lą d y n a p rz e d m io t filozofii p r z y r o d y p r z e d s ta w ił ks. M a z ie rsk i n a tle n ie to m is ty c z n y c h k o n c e p c ji tej d y sc y p lin y . R z e c z n ic y ty c h k o n c e p c ji u ja w n iają s k ło n n o ś c i do tr a k to w a n ia filozofii p rz y r o d y ja k o n a u k i zajm ującej się k r y ty c z n ą o c e n ą p o d s ta w o w y c h p o ję ć i z a ło ż e ń n a u k p r z y r o d n i czych, a n a liz ą fo rm p o z n a n ia u w z g lę d n ia n y c h w w y m ie n io n y c h n a u k a c h lu b sy n te z ą r e z u lta tó w ty c h n a u k . M o ż n a w ięc u n ic h za u w aż y ć te n d e n c ję r e d u k o w a n ia filozofii p r z y ro d y do filozofii p rz y ro d o z n a w s tw a . A u to r ,,P r o le g o m e n ó w ” p o le m iz u ją c z r e p r e z e n ta n ta m i z a s y g n a liz o w a n y c h sta n o w isk , zdaje się być św ia dom ty c h te n d e n c ji. T ru d n o je d n a k u z n a ć w p ro w a d z e n ie p rz e z n ie g o p o ję c ia z a d a ń filozofii p r z y r o d y do jej ra m o w e j k o n c e p c ji z a ro z s trz y g n ię c ie z a d o w a la ją c e . ,, M ó w ią c o· z a d a n ia c h filozofii p r z y ro d y — pisze ks. M a z ie rs k i — m a m y n a u w ad z e to ,, czym o n a się in te re s u je d ru g o p la n o w o , p o z a z a g a d n ie n ia m i n a le ż ą c y m i do jej tr z o n u , ja k ie p e ł n i o n a d o d a tk o w e fu n k cje p o z n a w c z e " (s. 128). D o ta k ro z u m ia n y c h z a d a ń z a lic za e p iste m o lo g ię i m e to d o lo g ię p r z y r o d o zn a w stw a (np. a n a liz a lo g ic z n a p o d st. p o jęć i m e to d p r z y ro d n ic z y c h ), b a d a n ie
i fo rm u ło w a n ie k ryteriów jak ie są sto so w a n e przez te n auk i przy rozstrzyganiu sp orn ych problem ów · oraz szereg in n y ch funkcji. A utor w yraża p rzek o n a n ie, że takie rozw iązan ie w prow adza ła d system atyzu jący do szerok iego w ach larza z a g a d n ień p o d ejm o w a n y ch w p o d r ęcz n ik a c h k osm ologii, pozw alający u strzec tę d y scyp lin ę przed zarzu tem n iejed n o lito ści ep istem o lo g iczn ej i m e to d o lo g ic z
nej (m ozaika p rob lem ów z różn ych d zia łó w w ied zy ). R ozw iązanie tak ie budzi jed n a k zastrzeżen ia. O k reślen ie p rob lem atyk i n ależącej do filozofii p rzy ro d o znaw stw a m ianem zad ań filozofii przyrody rodzi bow iem d odatkow e za m iesza n ie ter m in o lo g ic z n e oraz zaciera od ręb n ość m ięd zy tym i dwiem a d yscyp lin am i i p rzez to potęguje raczej niż usuw a w ra żen ie n ie je d n o lito śc i filozofii przyrody. N a le ż a ło b y w ię c sobie życzyć — w brew su gestiom ks. M aziersk iego — by w p o d r ęcz n ik a c h k osm ologii filozoficznej zd ec y d o w a n ie w y o d r ęb n io n o zagad n ien ia n a leż ą ce do ty ch dwu od ręb n ych d zied zin i w yraźn ie w yjaśnian o na czym p o leg a różn ica m ięd zy nim i.
O m aw ianą d yscyp lin ę w yróżn ia także ch ara k tery sy czn y dla niej sposób ab strah ow an ia i definiow an ia. Z agad n ien ie to p rzed sta w io n e na tle rozw ażań o cha rakterze h istoryczn ym , u kazujących jak p o jęcie abstrakcji k sz ta łto w a ło się k o lejno w filozofii jo ń sk ie j, u Sokratesa, A ry sto tele sa i św. T om asza. R ozw ażania te z o s ta ły u w ie ń c z o n e stw ierd zen iem , że „ jed y n y m z k ryteriów w yodrębniają cych" filozofię przyrody spośród in n ych d yscyp lin filozoficznych, jest ch arak te ry sty czn y dla niej z e s p ó ł czy n n o ści abstrahow an ia, k tóre prow adzą do p ozn an ia isto ty w ła śc iw o śc i cia ł, do pojęć ogóln ych , k tórych tre ścią jest m ateria p odp a dająca p od zm ysły" (s. 175). W ram ach tak rozum ian ej abstrakcji zw anej fizycz ną, pom ija się m aterię indyw idualną, ale n ie m a terię zm ysłow ą. P ogląd y ks. M a ziersk iego wydają się tym sam ym p o k r y w a ć w tym zak resie ze stan ow isk iem ta k ic h z w o le n n ik ó w od ręb n ości ep istem o lo g iczn ej p o zn a n ia k osm o lo g iczn eg o jak J. M aritain czy ks. K. K łósak.
O prócz om ów ionej wyżej k on cen tracji p rzed m iotu i m eto d filozofii p rzyrody inspiracji a r y sto te le so w sk o -to m isty c z n e j, autor „ P rolegom en ów '' p rzed sta w ił tak że swój punkt w id zen ia na zagad n ien ia lokalizacji tej nauki w śród in n ych d yscyp lin filozoficznych. W śród n eo sc h o la sty k ó w m ożna, w e d łu g n iego, w y ró ż n ić p rzed sta w icieli trzech zasa d n iczy ch stanow isk: jed n i um ieszczają om aw ianą d y scyp lin ę na pierw szym stop n iu abstrakcji (razem z n auk am i sz cz eg ó ło w y m i); drudzy na trzecim sto p n iu abstrakcji razem z m etafizyką; w reszcie w e d łu g przed sta w icie li tr z e c ie g o stanow isk a, filozofia p rzyrod y jest tzw. „n auk ą pośrednią". Ks. M aziersk i p rzeciw staw ia się w szystkim w y m ien io n y m p ogląd om opartym na zasadzie trzech stop n i abstrakcji, stw ierdzając, że „grad u alizm obstrahow ania n ie da się p o g o d zić z p ostaw am i m eto d o lo g icz n y m i filozofii ary sto teleso w sk o - to m isty czn ej" (s. 208). Sam jed n ak nie określa bliżej w ła sn e g o stanow iska.
W iele m iejsca „P rolegom en a" p ośw ięcają p ro b lem a ty c e stosun k u filozofii przyrody do e k sp er y m e n ta ln y ch nauk p rzyrod n iczych . A utor na p o sta w io n e sobie p y ta n ie czy filozofia T om asza z A kw inu jest system em zam k niętym od p o w ie d z ia ł, że filozofia ta p od lega rozw ojow i w ew n ętrz n e m u i w tym sen sie jest system em otw artym . N ie m ożna jed n ak w ram y tej filozofii w łą c z a ć ob cych jej e le m e n tó w z in n y c h system ów filozoficznych, z w ła szc za zaś n ie m ożn a p rze
n o sić na jej grunt rezu lta tó w nauk sz c z e g ó ło w y c h . T w ierd zen ie to jed n ak n ie oznacza, że filozofia przyrody w ogóle nie p o w in n a u w zględ n iać dorobku tych nauk. W p rze ciw ień stw ie do tego co m ów ią n iek tó r zy n e o sc h o la s ty c y , ks. M a zierski uważa, że p un kt w yjścia filozofii przyrody p o w in n o stan ow ić nie tylko d o św ia d czen ie p o to c z n e , ale tak że d o św ia d czen ie n au k ow e. W praw dzie doś
w ia d c z e n ie p o to c z n e je s t dla filozofa d o św ia d c z e n ie m f u n d a m e n ta ln y m ,
niemniej
je d n a k n ie k tó r e o s ią g n ię c ia n a u k d o ś w ia d c z a ln y c h m o g ą m ie ć w p ły w n a m o d y fikację tw ie rd z e ń filo zo ficzn y ch . T y lk o ś le d z e n ie d o r o b k u ty c h n a u k m o ż e u s trz e c filozofię p rz e d z a s to je m i s k o s tn ie n ie m . K o sm o lo g u w z g lę d n ia ją c d a n e d o św ia d c z e n ia n a u k o w e g o , m u si m ie ć je d n a k n a u w a d z e to , ż e fakt n a u k o w y n ig d y n ie w y stę p u je w s ta n ie czy sty m . E le m e n ty e m p ir y c z n e z a z ę b ia ją się w nim z e le m e n ta m i te o r e ty c z n y m i. F a k t n a u k o w y tr z e b a w ię c „ o c z y ś c ić " z z a ło ż e ń te o rii, w r a m a c h k tó r e j z o s ta ł z in te r p r e to w a n y . D o p ie ro w te d y , g d y d o trz e się i o sa m y c h e le m e n tó w e m p iry c z n y c h , u ja w n io n y c h p rz y p o m o c y te rm in ó w s p o strz e ż e n io w y c h , o tr z y m a m y m a t e r i a ł s ta n o w ią c y dla filozofii p u n k t w yjścia, k tó r y n a le ż y z k o le i w y ja ś n ić , czyli p o w tó rn ie u te o r e ty z o w a ć , w św ie tle za sa d filozoficznych. T a k r o z u m ia n a in te r p r e ta c ja k o s m o lo g ic z n a fak tó w d o św ia d c z e n ia n a u k o w e g o d o k o n y w a n a je s t p rz y p o m o c y z e s p o łu p o ję ć k o s m o lo g ic z n y c h i m e ta fiz y c z n y c h , b ez k o r z y s ta n ia z p rz y r o d n ic z y c h z d a ń w y ja ś n ia ją c y c h . N ie z a c h o d z i w ięc o b aw a p o m ie s z a n ia ję z y k a filozoficznego z n a u k o w y m . P ra c a ks. M a z ie rs k ie g o n ie ty lk o w p ro w a d z a w a k t u a ln ą p r o b le m a ty k ę e p iste - m o lo g ic z n o -m e to d o lo g ic z n ą w s p ó łc z e s n e j filozofii p r z y r o d y w u ję c iu a r y s to te le - so w sk o -to m is ty c z n y m , ale ta k ż e sta n o w i n a n a s z y m t e r e n i e p e w n e g o ro d z a ju p la tfo rm ę dla d a lsz y c h p o s z u k iw a ń , z m ie rz a ją c y c h do p e ł n e g o w y o d rę b n ie n ia filozofii p r z y r o d y o d m e ta fiz y k i. P o s łu ż y te ż z a p e w n e , z g o d n ie z r e s z tą z in te n c ją a u to ra , ja k o p o m o c s tu d iu ją c y m w w y ższ y ch z a k ła d a c h te o lo g ic z n o -filo z o fic z n y ch .
T a d e u s z P ie trz y k
P O L S K I P R O B LEM N r 1, W a rs z a w a 1972, P IW s. 269
T a n ia ta k siążk a, k o s z tu ją c a 2 0 .— z ł, w y d a n a n a d o b ry m p a p ie r z e , z a w ie ra b a rd z o cie k a w e r o z p r a w y w lic z b ie 13. T r u d n o p o w ie d z ie ć , k tó r e m u z a rty k u łó w s ta n o w ią c y c h tr e ś ć k sią ż k i p rz y p is a ć p ie rw s z e ń s tw o ? 1
C z y te ln ik n ie o b e z n a n y z p r o b le m a ty k ą g o s p o d a rc z o - s p o łe c z n ą , r o z p o c z y n a ją c le k tu r ę te j k sią żk i, n a p o t y k a n a p e w n e tr u d n o ś c i. J e d n a z p ie rw sz y c h b ę dzie tk w iła w b r a k u p o g łę b io n e j z n a jo m o ś c i o m a w ia n y c h z a g a d n ie ń ; n a s u n ą je ta k ż e te rm in o lo g ia i sty l p u b lic y s ty k i o s p ra w a c h g o s p o d a rc z y c h , s p o łe c z n y c h itp . P o k o n a w sz y je d n a k tę p rz e s z k o d ę ,
