OCENA REALIZACJI KRYTERIÓW KONWERGENCJI PRZEZ NOWE PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE UNII EUROPEJSKIEJ

OCENA REALIZACJI KRYTERIÓW

KONWERGENCJI PRZEZ NOWE PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE UNII EUROPEJSKIEJ

Spójność gospodarcza ramach Unii Europejskiej rozumiana jest nie tylko jako statyczne, nominalne spełnienie w określonym momencie kryteriów zbieżności, podyktowanych przez traktat w Maastricht. Należy ją traktować jako proces dynamiczny, polegający na utrwaleniu i utrzymaniu wskaźników konwergencji oraz rzeczywistym zbliżeniu struktur gospodarczych i dochodów na jednego mieszkańca. Dotyczy to przede wszystkim nowych państw członkowskich w Unii Europejskiej. Ich uczestnictwo w Unii Europejskiej stwarza w perspek- tywie możliwości wejścia do unii walutowej poprzez przyjęcie wspólnej waluty.

Jednocześnie należy podkreślić, że kryteria kopenhaskie wyraźnie określają jako obowiązek przyszłe przystąpienie nowych członków do Unii Gospodarczej i Walutowej. Stąd prędzej czy później są oni zobowiązani do wprowadzenia wszelkich europejskich rozwiązań prawnych, jak również winni wypełnić wa- runki, wynikające z koncepcji optymalnego obszaru walutowego¹.

Perspektywiczne poszerzenie strefy euro o nowe państwa UE nakłada na nie spełnienie określonych warunków, sprzyjających realizacji koncepcji integracji gospodarczej, wynikających z art. 121 TWE oraz protokołu dołączonego do traktatu z Maastricht (dotyczącego kryteriów zbieżności). Jednak, jak już wcześ- niej wspomniano, członkostwo w strefie wspólnej waluty winno gwarantować uzyskanie wysokiego poziomu nominalnej i realnej konwergencji. Jak wynika z doświadczeń „starych” członków UE, spełnienie tych kryteriów nie jest czymś automatycznym i wiąże się z procesem stałego monitorowania przebiegu zja- wisk gospodarczych. Ponadto należy pamiętać o możliwościach występowania sprzeczności między nominalną a realną konwergencją.

1 J. Żabińska, Realizacja kryteriów konwergencji warunkiem uczestnictwa Polski w stre- fie euro, w: Polska w strefie euro, red. B. Kubska-Maciejewicz, A. Stępniak, WSB, Poznań 2005, s. 61.

Na nowe państwa członkowskie UE nakłada się de facto obowiązek reali- zowania reform strukturalnych, co stwarza dla nich w przyszłości lepsze per- spektywy w zakresie wzrostu gospodarczego czy elastyczności rynku pracy, towarów i usług. Z drugiej strony przestrzeganie nominalnych kryteriów zbież- ności poprzez stabilizację inflacji, zmniejszenie niepewności oczekiwań infla- cyjnych, uspokojenie rynków finansowych będzie sprzyjać postępom realnej konwergencji.

Niniejsze opracowanie stawia sobie za cel prześledzenie stopnia spełnienia kryteriów konwergencji przez nowe państwa członkowskie z Europy Wschod- niej i Centralnej. Jednocześnie, mając na uwadze ewentualną perspektywę wej- ścia tych państw do Unii Gospodarczo-Walutowej i różnorodność scenariuszy przystąpienia do strefy euro, przedstawiono ewolucję spełnienia kryteriów kon- wergencji w latach poprzedzających akcesję do Unii Europejskiej. Zamiarem tej prezentacji było wskazanie na różnorodność punktów startu poszczególnych państw w rozszerzonej UE. Z niniejszych rozważań wyłączono Maltę i Cypr z racji niewątpliwej odmienności ich warunków gospodarowania od państw Europy Centralnej i Wschodniej w procesach przygotowawczych do członko- stwa, jak również z uwagi na inny stopień zaawansowania gospodarki rynkowej w tych państwach.

Osiem państw Europy Wschodniej i Centralnej, mimo swoistych różnic w re- alizacji i osiągnięciach przemian transformacyjnych, tworzy grupę bardziej wew- nętrznie, historycznie homogeniczną w zakresie reform strukturalnych, zdecy- dowanie inną niż doświadczenia Malty i Cypru. W opracowaniu nie wzięto też pod uwagę Bułgarii i Rumunii, które stały się członkami UE w 2007 r., ponie- waż horyzont czasowy analizy kończył się przed urzeczywistnieniem ich człon- kostwa.

Analizą generalnie objęto lata 1996-2006. W wyjątkowych wypadkach, gdy brak było oficjalnych, zharmonizowanych danych empirycznych, horyzont cza- sowy badania był nieco krótszy. Dla realizacji zamierzonego celu badawczego w pierwszej kolejności przywołano sformułowania dotyczące kryteriów zbież- ności, wywodzące się z traktatu z Maastricht. Następnie przeanalizowano, wy- korzystując niezbędną ilustrację statystyczną, postępy każdego z nowych państw członkowskich w zakresie realizacji poszczególnych warunków konwergencji.

1. Nominalne kryteria konwergencji

We wspomnianym traktacie z Maastricht zawarte zostały ogólne kryteria konwer- gencji² (zbieżności), sprecyzowane w jednym z protokołów dołączonych do traktatu. Gospodarka każdego państwa Unii Europejskiej, które chce wstąpić do

2 Traktat o Unii Europejskiej, art. 109 J.

Unii Gospodarczej i Walutowej, musi spełnić wszystkie pięć opisanych niżej warunków:

1. Osiągnięcie wysokiego stopnia stabilności cen, wyrażającego się w tym, że średnia stopa inflacji³ nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procento- wego nieważonej średniej arytmetycznej inflacji trzech państw członkow- skich o najbardziej stabilnych cenach.

2. Stosunek planowanego lub rzeczywistego deficytu finansów publicznych⁴ do wartości PKB nie może przekroczyć wartości referencyjnej 3%, chyba że stosunek ten, znacznie i stale malejąc, osiągnął poziom zbliżony do wartości referencyjnej lub przekroczenie tej wartości ma charakter wyjąt- kowy oraz tymczasowy i jest nieznaczne.

3. Stosunek długu publicznego do wartości PKB nieprzewyższający 60%, chyba że stosunek ten maleje w wystarczającym stopniu i zbliża się do wartości referencyjnej w zadowalającym tempie⁵.

4. Waluta danego kraju musi przez przynajmniej 2 lata uczestniczyć w mecha- nizmie stabilizowania kursów ERM (Exchange Rate Mechanism) i w tym czasie nie może dojść do jej dewaluacji względem żadnej innej waluty państwa członkowskiego UE. Ponadto wahania odchyleń kursów rynko- wych od kursu centralnego powinny się mieścić w paśmie +/–15%. Inter- wencje walutowe muszą być podjęte obowiązkowo, gdy kurs zbliży się do dopuszczalnej granicy. Chodzi o to, by w okresie przygotowań do człon- kostwa w UGW kraj kandydujący wykazał, że jest w stanie utrzymać sta- bilny kurs walutowy, nie stosując żadnych ograniczeń dewizowych⁶. Za- sady funkcjonowania ERM II zostały ostatecznie zatwierdzone przez Radę Europejską na szczycie w Amsterdamie w czerwcu 1997 r.

5. Średnioterminowe nominalne oprocentowanie rządowych obligacji dzie- sięcioletnich nie może przekraczać o więcej niż 2 punkty procentowe analogicznej stopy procentowej występującej w trzech krajach EU o naj- niższej stopie inflacji.

Żadne z państw, które weszły do UE 1 maja 2004 r., nie wynegocjowało klauzuli opt-out, która dawałaby możliwość wyboru w kwestii członkostwa w UGW (jak ma to miejsce w przypadku Danii i Wielkiej Brytanii). Oznacza to, że rządy tych krajów mają obowiązek prowadzenia takiej polityki gospodarczej,

3 Inflacja mierzona wskaźnikiem Harmonised Index of Consumer Prices (HICP).

4 Pojęcie deficytu finansów publicznych oznacza łączny deficyt budżetu centralnego, budżetów regionalnych i lokalnych oraz funduszy ubezpieczenia społecznego, czyli deficyt sektora general government.

5 Traktat o Unii Europejskiej, art. 109J.

6 L. Oręziak, Euro. Nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 76.

która gwarantowałaby w przyszłości spełnienie wyżej opisanych kryteriów⁷. A za- tem w chwili obecnej mają one status członków z derogacją (Member Country with derogation, art. 122, 124 TWA).

Zgodnie z postanowieniami Paktu Stabilności i Wzrostu z 1997 r., kraje UE nienależące do strefy euro zobowiązane są przedstawiać programy konwergen- cji, zawierające plany spełnienia wymaganych kryteriów przez dane państwo.

Programy te podlegają corocznej ocenie ze strony Rady i Komisji Europejskiej⁸. W nich znajdują się informacje dotyczące⁹:

– średniookresowego celu budżetowego, nastawionego na osiągnięcie zrówno- ważonego budżetu (bądź jego nadwyżki) oraz oczekiwanego poziomu długu publicznego, średniookresowego celu polityki pieniężnej i wzajemnego po- wiązania tych celów ze stabilnością poziomu cen i kursów walutowych, – podstawowych założeń, obejmujących makroekonomiczne wskaźniki, odgry-

wające kluczową rolę w realizacji przyjętych programów stabilizacji, takie jak:

zatrudnienie, inflacja, wzrost realnego PKB, wydatki na inwestycje publiczne, saldo bilansu płatniczego,

– charakterystyki instrumentów polityki gospodarczej, niezbędnych do realizacji celów programów konwergencji i stabilizacji,

– analizy wpływu przyjętych założeń makroekonomicznych na sytuację budżetu i zadłużenia publicznego.

W dalszych rozważaniach prześledzone zostaną osiągnięcia nowych państw członkowskich w zbliżaniu się bądź spełnianiu poszczególnych kryteriów zbież- ności.

2. Kryterium inflacyjne

Analiza nominalnych kryteriów konwergencji wskazuje na wysokie wymagania, dotyczące makroekonomicznej konwergencji nowych państw członkowskich.

Szczególnie silny stopień oczekiwań odnosi się do kryterium inflacyjnego. Cho- dzi bowiem o relatywnie wysoki poziom zabezpieczenia gospodarek przed wa- haniami cen, spowodowanymi zarówno czynnikami wewnętrznymi, jak i szo- kami zewnętrznymi, wynikającymi ze wzrostu cen surowców na rynkach świa- towych czy międzynarodowych kryzysów finansowych. Stabilizacja poziomu cen jest konieczna ze względu na zagwarantowanie przejrzystości funkcjonowa- nia rynków, realizację efektywnej alokacji kapitałów i zrównoważony wzrost

7 Ibidem, s. 33.

8 D. Sobczyński, Euro. Historia, praktyka, instytucje, KiK, Warszawa 2002, s. 38-39.

9 Ibidem; J. Żabińska, Realizacja, s. 66-67.

gospodarczy¹⁰. Inflacja w niniejszym opracowaniu została zmierzona na pod- stawie wskaźnika HICP, tj. zharmonizowanego wskaźnika cen dóbr konsump- cyjnych.

Referencyjne wskaźniki wartości HICP zostały obliczone zgodnie z posta- nowieniami traktatu z Maastricht – jako nieważone stopy inflacji trzech krajów UE o najbardziej stabilnych cenach. Dla ich wyznaczenia w 2004 r. wzięto pod uwagę sytuację cenową Finlandii, Danii i Szwecji, z kolei dla 2005 r. – Finlan- dii, Szwecji i Holandii.

Z danych zawartych w tabeli 1 można wyprowadzić wniosek, że badane no- we kraje członkowskie w okresie przedakcesyjnym miały różne warunki startu dla osiągnięcia kryterium inflacyjnego. Generalnie można by je zaklasyfikować (w umowny sposób) do trzech grup państw:

– o inflacji powyżej 20% – Litwa , Węgry,

– o inflacji w przedziale 10-19% – Estonia, Polska, Łotwa, – o inflacji poniżej 10% – Czechy, Słowenia, Słowacja.

Tabela 1 Zmiany wielkości wskaźników cen konsumpcyjnych nowych państw

członkowskich (na podstawie wskaźnika inflacji HICP)^a

Kraj 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006^b Czechy (8,8) 8,0 9,7 1,8 3,9 4,5 1,4 -0,1 1,8 1,6 2,9

Estonia 19,8 9,3 8,8 3,1 3,9 5,6 3,6 1,4 2,0 4,1 3,3

Litwa 24,7 8,8 5,0 0,7 0,9 1,3 0,4 -1,1 -0,2 2,7 2,7

Łotwa (17,0) 8,1 4,3 2,1 2,6 2,5 2,0 2,9 4,9 6,9 6,0

Polska (19,8) 15,0 11,8 7,2 10,1 5,3 1,9 0,7 2,5 2,2 2,3 Słowenia 9,9 8,3 7,9 6,1 8,9 8,6 7,5 5,7 4,1 2,5 2,5 Węgry 23,5 18,5 14,2 10,0 10,0 9,1 5,2 4,7 6,5 3,5 3,0 Słowacja 5,8 6,0 6,7 10,4 12,2 7,2 3,5 8,5 8,4 2,8 3,6

wartość referencyjna 2,4 2,5 2,6

a Dane w nawiasach zaczerpnięto z EBC Monthly Bulletin; ^b Prognoza

Ź r ód ł o: Convergence Report 2004, EBC, Frankfurt a. M. 2004, s. 22; dla lat 2005-2006 Eu- roframe – EFN, Spring 2006 – C. Mathieu, H. Sterdyniak, The New Member States and the Stabi- lity and Growth Pact: Needs for Adapting in the Prospekt of Euro Area Membership.

Na przestrzeni ośmiu lat poprzedzających akcesję zdecydowana większość kandydatów do Unii Europejskiej znacząco poprawiła poziom stabilności ceno-

10 J. Żabińska, Realizacja, s. 64.

wej¹¹. Jednocześnie proces konwergencji stóp inflacji w tym czasie wymagał uwzględnienia różnorodnych uwarunkowań, takich jak¹²:

– orientacja polityki pieniężnej na stabilność cenową,

– dostosowanie legislacji krajowych do standardów unijnych, – przyjęcie ram regulacyjnych UE (acquis communautaire), – wzrost mobilności czynników produkcji,

– odparcie skutków liberalizacji cen w niektórych sektorach, – właściwa polityka kursowa.

Szczególnie wyraźne rezultaty w zakresie spadku wskaźników cen konsump- cyjnych wśród państw kandydujących zaobserwowano w ostatnim roku przed akcesją (2003). Równocześnie należy stwierdzić, że proces dezinflacji nie prze- biegł jednolicie wśród badanych krajów, a relatywnie najsłabsze wyniki w obni- żaniu inflacji były w kolejności udziałem: Słowacji, Węgier i Łotwy.

Jak można było oczekiwać, poszerzenie Unii Europejskiej od 1 maja 2004 r.

spowodowało wzrost poziomu cen konsumpcyjnych wewnątrz nowych państw pod wpływem czynników psychologicznych i spekulacyjnych oraz wzrostu po- datków pośrednich, a także wskutek szoku podażowego na rynku paliw. Wyjąt- kiem była sytuacja w Słowenii i Słowacji, gdzie proces dezinflacji udało się kontynuować bez przeszkód. Szczególny wzrost cen w 2004 r. odnotowały Łot- wa i Węgry. Natomiast najwyższą stopę inflacji wśród nowych państw człon- kowskich w roku akcesyjnym miała Słowacja (8,4%).

Średnia wielkość wskaźnika HICP dla nowych członków UE w 2004 r. wy- niosła 4%, podczas gdy w strefie euro średnio sytuowała się na poziomie 2,1%¹³. Spośród analizowanych państw Europy Wschodniej i Centralnej jedynie trzy kraje miały wielkość wskaźników inflacji poniżej wartości referencyjnej dla 2004 r. Były to Litwa, Czechy i Estonia. Inflacja w Polsce nieznacznie przekro- czyła wartość referencyjną. Pozostałe kraje – Słowacja, Węgry i Łotwa – znacz- nie odbiegały od wartości progowej.

Obserwując ruchy cenowe w 2005 r., wyraźnie odczuwalna jest presja infla- cyjna na rynkach państw członkowskich, spowodowana (od 2003 lub 20004 r.) gwałtownym wzrostem popytu krajowego (który znalazł odbicie w wysokim wzroście płac i kredytu we wszystkich krajach, z wyjątkiem Polski), podwyż- kami podatków pośrednich i cen regulowanych, wahaniami cen ropy oraz rosną- cymi cenami żywności (późna wiosna i słabsze urodzaje w rolnictwie) w Polsce

11 H. Remsperger, Comments on the Enlargement of the EU and EMU, Deutsche Bun- desbank, External Communication at Johannes Gutenberg University in Mainz, 6.07.2005;

www.bundesbank.de.

12 Raport o konwergencji. Wprowadzenie i streszczenie, EBC, Frankfurt a.M. 2004, s. 17.

13 H. Remsperger, Comments.

i Czechach. Ponadto dewaluacja waluty wywołała presję na ceny dóbr importo- wanych w Polsce¹⁴.

Średnia wielkość wskaźników inflacji dla nowych członków UE wyniosła 3,3% w 2005 r. Gdy chodzi o utrzymanie dyscypliny w zakresie kryterium infla- cyjnego w analizowanym roku, najlepiej wyglądała sytuacja w Czechach, Polsce i Słowenii. Powyżej natomiast wartości referencyjnej w 2005 r. kształtowały się wskaźniki cenowe na Łotwie, w Estonii i na Węgrzech.

W najbliższej przyszłości nowe państwa UE napotkają bez wątpienia bariery, utrudniające im realizację stabilności cenowej. Jak wynika z opinii europejskich specjalistów, proces dezinflacji nie został jeszcze zakończony wśród kandyda- tów do UGW. Mogą oni spodziewać się wzrostu cen wskutek dążenia do pełnej realizacji mechanizmu działania cen rynkowych, a także dzięki utrzymaniu się wysokich cen ropy naftowej na światowych rynkach oraz działania efektu Ba- lassy-Samuelsona. Do tych przyczyn można także dodać czynniki polityczne (np. w Polsce), gdy nowe elity władzy na fali taniego populizmu rozluźnią poli- tykę fiskalną i dynamikę płac oraz będą działać na rzecz osłabienia niezależności ich banku centralnego¹⁵. Z drugiej strony presja inflacyjna w tych krajach może wzrastać poprzez procesy „doganiania płac” do poziomu wynagrodzeń starych państw Unii Europejskiej.

Prognozy opracowane przez EBC na 2006 r. wskazują na przejściowe, jak można sądzić, pogorszenie się wskaźników inflacji, z wyjątkiem Estonii¹⁶. Z uwagi na dotkliwą suszę latem 2006 r. na wzrost wskaźników cenowych HICP wpłynie niewątpliwie wzrost cen żywności.

Stopień spełnienia kryterium inflacyjnego będzie w przyszłości zależeć przede wszystkim od uporania się z ryzykiem podwyżek cen kontrolowanych i podatków pośrednich oraz przejściowych podwyżek cen ropy naftowej.

3. Kryterium deficytu budżetowego

Pomyślna realizacja kryterium inflacyjnego jest bez wątpienia zależna nie tylko od korzystnego układu wyżej wspomnianych czynników, woli politycznej i kon- sekwencji w realizacji stabilizacyjnie ukierunkowanej polityki pieniężnej. Wła- ściwa polityka budżetowa, polegająca na utrzymywaniu niskiego deficytu bud- żetowego i niskich wielkości długu publicznego, pozwala także na stabilizowa- nie oczekiwań inflacyjnych.

14 Raport o konwergencji, s. 18.

15 Por. nieodpowiedzialne propozycje w programach wyborczych PiS, Samoobrony i LPR w Polsce.

16 Wyjątkiem jest tu sytuacja w Słowenii, gdzie szacunki zakładają utrzymanie wskaźni- ków inflacji.

Tabela 2 Zmiany wielkości wskaźników deficytu finansów publicznych nowych państw członkowskich UE (w % PKB)

Kraj 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006^* Czechy –3,1 –2,4 –5,0 –3,6 –3,7 –5,9 –6,8 –12,6 –5,0 –3,2 –3,7 Estonia –1,7 1,7 –0,3 –3,7 –0,6 +0,3 +1,4 +3,1 +0,3 +1,1 +0,6 Litwa −3,6 –1,2 –3,0 –5,6 –2,5 –2,0 –1,5 –1,9 –2,6 –2,0 –1,8 Łotwa –0,5 1,5 –0,6 –4,9 –2,8 –2,1 –2,7 –1,5 –2,0 –1,2 –1,5 Polska –3,6 –4,0 –2,1 –1,4 –0,7 –3,8 –3,6 –3,9 –5,6 –3,6 –3,6 Słowenia • • • –2,1 –3,5 –2,8 –2,4 –2,0 –2,3 –1,7 –1,9

Węgry • • • • –3,0 –4,4 –9,2 –6,2 –5,5 –6,1 –6,7

Słowacja –7,4 –6,2 –3,8 –7,1 –12,3 –6,0 –5,7 –3,7 –3,9 –4,1 –3,0

wartość referencyjna 3,0 3,0 3,0 3,0

* Prognoza.

Ź r ód ł o: Convergence Report, s. 22; dla lat 2005-2006 European Commission Autumn 2005 forecasts, Eurostat.

Zgodnie z postanowieniami traktatu z Maastricht stosunek planowanego rze- czywistego deficytu finansów publicznych do PKB nie może przekraczać 3%

PKB, która to wielkość traktowana jest jako wartość referencyjna. Wyjątkowo dopuszczalne są dwie sytuacje, scharakteryzowane szczegółowo w traktacie¹⁷. W tych dwu okolicznościach Komisja Europejska zobowiązana jest przygoto- wać raport, stwierdzający występowanie nadmiernego deficytu. Komisja ta mo- że także przygotować raport bez względu na spełnienie kryteriów, gdy w danym państwie istnieje ryzyko nadmiernego deficytu.

Zgodnie z traktatem także Europejski Bank Centralny ma możliwość wyra- żenia swojej opinii na temat sytuacji budżetowej w średnim okresie, oceniając perspektywy sytuacji budżetowej, określając wyzwania dla finansów publicz- nych i badając relacje między zmianami deficytu i długu publicznego. Zgodnie z art. 104, EBC nie odgrywa jednak żadnej roli w procedurze stwierdzania nad- miernego deficytu.

Zaprezentowane w tabeli 2 wskaźniki deficytu budżetowego nowych państw członkowskich pozwalają na poczynienie następujących spostrzeżeń.

17 Treaty on European Union, ECSC-EEC-EAEC, Brussels, Luxembourg 1992, art. 121 (1) (2): wówczas gdy stosunek ten, znacznie i stale malejąc, osiągnął poziom zbliżony do wartości referencyjnej, lub gdy przekroczenie wartości referencyjnej jest wyjątkowe i tymczasowe, a wskaźnik pozostaje na poziomie zbliżonym do wartości referencyjnej.

W początkowym okresie analizy (1996 r.) wszystkie państwa kandydujące charakteryzowały się deficytem budżetowym, niemniej sytuacja finansów pu- blicznych w poszczególnych krajach nie była jednakowa. Najniższy deficyt bud- żetowy miały Łotwa i Estonia, i co ciekawe – ich deficyt był znacznie niższy niż wymagana wartość referencyjna.

Drugą grupę krajów o zbliżonych problemach w zakresie równowagi finan- sowej tworzyły Polska, Litwa i Czechy, których deficyt w umiarkowanym stop- niu przekraczał wielkość referencyjną 3% PKB. Największe kłopoty z nieko- rzystną sytuacją finansów publicznych miała Słowacja, która przeszło dwukrot- nie przekraczała wielkość progową deficytu budżetowego.

W ocenie EBC konsolidacja fiskalna nowych członków z Europy Centralnej i Wschodniej realizowana jest dość powolnie, a większość państw UE w okresie przedakcesyjnym nie uzyskała stanu finansów publicznych, który mógłby być oceniony jako trwały¹⁸. Zgodnie z wymaganiami Paktu Stabilności i Wzrostu konieczna jest zgodność kryteriów fiskalnych i średniookresowego celu salda budżetowego, które winno być zrównoważone lub wykazywać nadwyżkę¹⁹.

Analizując postępy w realizacji kryterium deficytu budżetowego w okre- sie przedakcesyjnym, można stwierdzić, że ze zmiennym szczęściem i różnymi rezultatami u schyłku lat dziewięćdziesiątych państwa Europy Centralnej i Wschodniej podejmowały próby naprawy sytuacji finansów publicznych.

W osiągnięciu bardziej wyraźnych postępów w pokonywaniu barier budżeto- wych przeszkodziły niewątpliwie niekorzystne ogólne warunki gospodarowania w początkach XXI w., wynikające ze spowolnienia wzrostu gospodarczego.

Spowodowało to w zasadzie w większości państw kandydujących pogorszenie wskaźników deficytu budżetowego. Wyjątkami okazały się rezultaty uzyskane w Estonii (nadwyżka budżetowa) oraz spadek deficytu poniżej wartości referen- cyjnej na Litwie, Łotwie i w Słowenii.

W 2003 r., poprzedzającym akcesję, siedem państw kandydujących charakte- ryzowało się deficytem budżetowym o zróżnicowanym poziomie, a Estonia na- dal wykazywała nadwyżkę budżetową. W najtrudniejszej sytuacji finanse pu- bliczne znajdowały się w Czechach i Węgrzech, cztero- i dwukrotnie przekra- czając wartość referencyjną. Jak już wcześniej podkreślono, deficyt mniejszy od kryterium budżetowego w 2003 r. wykazywały Łotwa, Litwa i Słowenia.

W trzeciej grupie znalazły się państwa kandydujące o niewielkim przekroczeniu kryterium 3%, jak Polska i Słowacja.

Rok akcesji charakteryzował się generalną tendencją pogorszenia sytuacji budżetowej u wszystkich nowych członków, z wyjątkiem Węgier, którym udało

18 Raport o konwergencji, s. 13.

19 J. Żabińska, Finanse publiczne a stabilność euro, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2000, s. 47.

się nieco obniżyć dotychczasowy deficyt, ale nadal nie spełniały kryterium zbieżności. Nadwyżkę budżetową, choć relatywnie niewielką, udało się utrzy- mać konsekwentnie już czwarty rok z rzędu Estonii.

W 2005 r. po raz kolejny Estonia była liderem pod względem sytuacji finan- sów publicznych, gdyż uzyskała nadwyżkę w wysokości 1,1% PKB. Najlepsze rezultaty w obniżeniu deficytu finansów publicznych, bliskiego już wartości progowej, wykazały Polska i Czechy. Natomiast dalsze zmniejszanie deficytu budżetowego poniżej wartości referencyjnej zrealizowały Słowenia, Litwa, Łot- wa. Z kolei pogorszenie sytuacji finansów publicznych w 2005 r. było udziałem Węgier i Słowacji.

Z prognoz zakładanych przez Komisję Europejską na 2006 r. wynika, że Estonia utrzyma nadwyżkę budżetową. Natomiast pozostałe państwa obniżą w różnym stopniu deficyt budżetowy. Na Litwie, Łotwie i w Słowenii spodzie- wany deficyt budżetowy w 2006 r. ma być niższy od wartości referencyjnej, co korzystnie wyróżnia te kraje. Natomiast w Polsce deficyt prawdopodobnie się utrzyma na poziomie 2005 r., a w Czechach i na Węgrzech wzrośnie powyżej wartości progowej.

4. Kryterium długu publicznego

W myśl postanowień traktatu z Maastricht (art. 121 (1) (2-3)) oraz Paktu Stabili- zacji i Wzrostu państwa członkowskie zobowiązane są do utrzymania stabilności finansowej, co nakłada na nie rygory dotyczące wielkości długu publicznego.

W przypadku nadmiernego zadłużenia Komisja Europejska ma obowiązek zwrócenia uwagi na konieczność zwiększenia przez dany kraj dyscypliny finan- sowej. W przypadku nowych państw UE chodzi o działania prowadzące do stopniowego obniżania wielkości długu i zbliżania się do wartości referencyjnej.

Problematyka kryteriów budżetowych jest przedmiotem opinii wydawanych zarówno przez Radę ECOFIN, jak i EBC. W ramach oceny sytuacji budżetowej nowych państw członkowskich analizowane są zarówno zmiany wskaźnika dłu- gu publicznego, czynników wywołujących te zmiany, jak też struktury zadłuże- nia²⁰.

Sytuację w zakresie deficytu budżetowego określa się na ogół w kontekście zmian otoczenia makroekonomicznego. W ocenie wskaźników deficytu budże- towego bierze się pod uwagę działania różnych czynników. Najczęściej wyod- rębnia się wpływ „efektów cyklicznych”, będących reakcją deficytu na zmiany luki popytowej, oraz „efektów niecyklicznych”, wynikających ze strukturalnych lub trwałych zmian w polityce fiskalnej. W tych ostatnich mogą wszakże znaj-

20 Bierze się pod uwagę kryterium czasu, waluty i zmian tych wielkości w czasie.

dować odbicie także skutki innych czynników czy decyzji o krótkotrwałym cha- rakterze.

Raport o konwergencji zawiera również oceny trendów w zakresie przycho- dów i wydatków publicznych, wskazując na szerokie spektrum przyszłych dzia- łań w sferze finansów publicznych.

W programach konwergencji eksponowane są długoterminowe zadania, do- tyczące trwałości sald budżetowych, szczególnie związane z problemem nieka- pitałowych publicznych systemów emerytalnych i zmian demograficznych²¹.

Tabela 3 Zmiany wielkości długu publicznego nowych państw członkowskich EU

(dług brutto instytucji rządowych i samorządowych; w % PKB) Kraj 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006^* Czechy 13,1 12,7 15,0 16,0 18,2 25,3 28,8 37,8 37,9 36,2 36,6

Estonia 7,5 6,3 5,6 6,0 4,7 4,4 5,3 5,3 4,8 5,1 4,0

Litwa • 15,8 16,8 23,0 23,8 22,9 22,4 21,4 21,4 20,7 20,2 Łotwa 13,8 11,1 9,8 12,6 12,9 14,9 14,1 14,4 14,7 12,8 13,0 Polska • • • 40,1 36,8 36,7 41,1 45,4 47,2 46,3 47,0 Słowenia • • 23,6 24,9 27,4 28,1 29,5 29,4 30,8 29,3 29,5 Węgry 73,6 63,9 61,6 60,9 55,4 53,5 57,2 59,1 59,9 57,2 58,0 Słowacja 30,3 33,0 34,0 47,2 49,9 48,7 43,3 42,6 44,5 36,7 38,2

wartość referencyjna 60,0 60,0 60,0 60,0

* Prognoza.

Ź r ód ł o: Convergence Report 2004, s. 21; dla lat 2005-2006 European Commission Autumn 2005 forecasts, Eurostat.

W ciągu ośmiu lat poprzedzających akcesję w zakresie realizacji kryterium długu publicznego sytuacja wśród państw kandydujących była zróżnicowana.

W najtrudniejszych warunkach znajdowały się Węgry, które do 1999 r. przekra- czały wartość referencyjną (blisko o 14 pkt w 1996 r.). W latach 2000-2001 udało im się obniżyć poziom zadłużenia poniżej 60% PKB, lecz w kolejnych la- tach współczynniki te ponownie zbliżyły się do wartości progowej.

Pozostałe kraje pod względem zadłużenia publicznego znajdowały się poni- żej wartości referencyjnej i można zaliczyć je do trzech grup. W grupie obej- mującej państwa kandydujące o relatywnie wysokim zadłużeniu (ponad 40%

PKB) należy wymienić Polskę i Słowację. Dług publiczny tych krajów zmieniał się różnokierunkowo na przestrzeni analizowanych lat, niemniej nie odnotowały

21 J. Żabińska, Finanse publiczne, s. 9.

one w miarę upływu czasu znaczącej poprawy finansów publicznych. W roku akcesji wielkość długu nawet wzrosła, a prognozy na 2006 r. nie przewidywały żadnej istotniejszej poprawy.

W drugiej grupie o średnim poziomie zadłużenia – w granicach 20-30%

PKB – znajdowały się Litwa, Czechy i Słowenia. Sytuacja tych krajów ze względu na wysokość długu była zróżnicowana. Na Litwie wskaźniki długu uległy przejściowemu pogorszeniu, ale w ostatnich latach poziom zadłużenia jest ustabilizowany i stanowi około 1/3 wartości referencyjnej. W Czechach i Słowenii z kolei zadłużenie publiczne wzrosło wraz z upływem lat do około 36 i 30% PKB. Prognozy na 2005 r. nie wskazują na poprawę sytuacji w tym za- kresie.

Rys. 1. Stopień spełnienia kryteriów budżetowych konwergencji przez Polskę w latach 1999-2006

Rys. 2. Stopień spełnienia budżetowych kryteriów konwergencji przez Węgry w latach 2000-2006

Deficyt budżetowy (w % PKB)

–6 Dług brutto instytucji rządowych i samorządowych (w % PKB)

0 10 20 30 40 50

–5 –4 –3 –2 –1 0

2000 1999

2001 20022006^* 2003 2005 2004

Deficyt budżetowy (w % PKB)

Dług brutto instytucji rządowych i samorządowych (w % PKB) –10

61 60 59

58 57 56

54 55 0 53

–1 –2 –3 –4 –5 –6 –7 –8 –9

2001

2002 2000

2005

2006^* 2003 2004

Rys. 3. Stopień spełnienia budżetowych kryteriów konwergencji przez Słowację w latach 1996-2006

Rys. 4. Stopień spełnienia budżetowych kryteriów konwergencji przez Estonię w latach 1996-2006

Trzecią grupę stanowią dwa kraje – Estonia i Łotwa – gdzie poziom zadłuże- nia jest niski. Estonia jest pod tym względem wyjątkiem, gdyż dług stanowi obecnie około 5% PKB. W okresie przedakcesyjnym notowała ona również relatywnie najniższe wskaźniki zadłużenia. Na Łotwie dług publiczny w zasa- dzie w całym okresie poprzedzającym akcesję był mniej więcej podobnej wiel- kości i sytuował się na poziomie 14% PKB. W obu krajach prognozy zakładają niewielkie obniżenie dotychczasowej wielkości długu w 2006 r.

Deficyt budżetowy (w % PKB)

Dług brutto instytucji rządowych i samorządowych (w % PKB) 0

–14 –12 –10

0 10 20 30 40 50 60

1998 2005 2006^*2004 20032002 1997

1996

2001 1999

2000 –8

–6 –4 –2

Deficyt budżetowy (w % PKB)

Dług brutto instytucji rządowych i samorządowych (w % PKB) –5

–4 –3 –2

–10 1 2 3 4

2000^{5 6 7 8}

2006^* 2001

2005

2003

2002 2004 1998

1997

1996

1999 0

1 2 3 4

Głównymi czynnikami utrzymania się wskaźników długu były wysoki defi- cyt budżetowy i dostosowanie deficytu do długu, a także w niektórych krajach niekorzystny poziom stóp procentowych²².

Graficzną prezentację stopnia realizacji kryteriów budżetowych przez naj- lepiej i najgorzej wywiązujące się nowe państwa członkowskie ilustrują rysun- ki 1-5.

Rys. 5. Stopień spełnienia budżetowych kryteriów konwergencji przez Łotwę w latach 1996-2006

Ź r ód ł o do rys. 1-5: według tab. 2 i 3

5. Kryterium kursu walutowego

W 1993 r. w Kopenhadze zostały określone warunki dla państw z krajów Europy Wschodniej i Centralnej, aspirujących do członkostwa w Unii Europejskiej. Jak już wcześniej zaznaczono, kryteria kopenhaskie nałożyły na nowych członków obowiązek uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej, gdy spełnione zo- staną w sposób wymagany i na zadowalającym poziomie kryteria konwergencji, zweryfikowane przez Europejski Bank Centralny i Komisję Europejską. Człon- kostwo w UE zobowiązuje zatem nowe państwa do działań, polegających na unikaniu zbyt dużych wahań kursu waluty krajowej, a także monitorowaniu sytuacji na rynkach wschodzących, stabilizując tym samym oczekiwania rynków finansowych.

22 Raport o konwergencji, s. 20.

Deficyt budżetowy (w % PKB)

–5

Dług brutto instytucji rządowych i samorządowych (w % PKB) 1999

2000 2002

–6 –4 –3 –2 –1

0 0 2 4 6 8

1998

10 121996 14 1997

20052006^*

16 20032004

2001 1

2

Analizując stanowisko Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Central- nego w zakresie realizacji kryterium kursowego, należy stwierdzić, że nie miało ono charakteru restrykcyjnego, narzucającego precyzyjny kalendarz przystąpie- nia do mechanizmu kursowego. Opinie obu instytucji wyrażały raczej akceptację dla autonomicznych decyzji poszczególnych krajów, zwracając przede wszyst- kim uwagę na konieczność: realizacji reform finansów publicznych, restruktury- zacji gospodarek, zagwarantowania harmonizacji krajowej polityki pieniężnej z rozwiązaniami Eurosystemu oraz spełnienia nominalnych i realnych kryteriów konwergencji.

Ukształtowanie trwałej stabilności kursu walutowego jest w zasadzie głów- nym wyznacznikiem wejścia do mechanizmu ERM II. Jednocześnie podjęciu tej decyzji musi towarzyszyć świadomość skutków tego kroku, polegających na rezygnacji z możliwości sterowania kursem, a zatem wyłączenia jednego z in- strumentów polityki gospodarczej. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że usztyw- nienie kursu powoduje zmniejszoną odporność gospodarki na szoki zewnętrzne i zagraża stabilności fiskalnej.

Kryterium kursu walutowego ma przeciwdziałać nieformalnemu, pozorowa- nemu wzrostowi zdolności konkurencyjnych gospodarek nowych państw człon- kowskich za pomocą dewaluacji własnej waluty.

W momencie akcesji do struktur Unii Europejskiej żaden kraj Europy Cen- tralnej i Wschodniej nie uczestniczył w mechanizmie ERM II przez wymagane dwa lata, umożliwiające wejście do Unii Gospodarczej i Walutowej. Od 28 czerw- ca 2004 r. trzy kraje – Estonia, Litwa i Słowenia – uczestniczą w mecha- nizmie kursu walutowego (w 2005 r. dołączyły do nich Łotwa i Słowacja). Obec- nie ich czas pozostawania w ERM II przekroczył już dwuletni okres referencyj- ny. Charakteryzując sytuację trzech walut uczestniczących w mechanizmie ERM II, można stwierdzić, że estońska korona, litewski lit i słoweński tolar utrzymywały swoje kursy na poziomie kursów centralnych lub bardzo do nich zbliżonych.

Trwałość funkcjonowania izb walutowych w Estonii i na Litwie umożliwiła przystąpienie obu krajów z istniejącymi instytucjonalnymi rozwiązaniami do systemu ERM II, bez specjalnych działań ze strony EBC²³. Zarówno korona, jak i lit nie zanotowały żadnego odchylenia od stałego kursu, a w okresie referen- cyjnym różnice stóp procentowych wobec strefy euro były niewielkie. Z bardziej niepokojących zjawisk odnotowanych w 2003 r. należy wskazać wzrost deficytu na rachunku obrotów bieżących i kapitałowych w Estonii (stanowiących 12,7%

PKB) i na Łotwie (wzrost do poziomu 6,5% PKB). Oba kraje zobowiązały się do działań sanacyjnych w zakresie wspomnianego deficytu czy polityki fiskalnej oraz kreacji skutecznego nadzoru finansowego. Estonia dodatkowo podjęła się przeciwdziałania szybkiemu wzrostowi płac.

23 Ibidem, s. 23.

W Słowenii stabilność kursu walutowego była wspomagana przez politykę pieniężną po przystąpieniu do mechanizmu ERM II. Działania te miały przeciw- działać przede wszystkim deprecjacji tolara wobec euro. Jednocześnie tolar, podobnie jak wyżej scharakteryzowane waluty, utrzymywał swój kurs w grani- cach parytetu centralnego. Zmienność jego kursu była bardzo niska. Jeśli chodzi o krótkookresowe stopy procentowe, charakteryzowała je wciąż znaczna różnica w stosunku do strefy euro (o 1,9 punktu procentowego w III kwartale 2004 r.).

Słowenia uzyskała akceptację przestąpienia do ERM II pod warunkiem podjęcia energicznych działań na rzecz obniżenia inflacji, liberalizacji cen kontrolo- wanych, uregulowania kwestii deindeksacji oraz kontroli relacji kosztów płac i wzrostu wydajności pracy. Jednocześnie zwrócono uwagę, że popyt krajowy musi podlegać znaczącej kontroli²⁴.

Pozostałe trzy kraje nadal są poza mechanizmem kursu walutowego. Więk- szość tych walut zarejestrowała osłabienie w stosunku do euro w porównaniu do ich średnich kursów z października 2002 r., których używa się jako kursów od- niesienia (benchmarki) ze względu na brak kursu centralnego ERM II²⁵. Ge- neralne osłabienie walut nowych państw członkowskich w stosunku do euro w 2004 r. wynikało z różnych przyczyn, o charakterze strukturalnym lub opera- cyjnym. Przesłankami tymi były:

– niepewność perspektyw polityki fiskalnej i stanu finansów publicznych (Wę- gry, Polska),

– deficyt obrotów bieżących i kapitałowych (Czechy, Węgry, Polska),

– duży stopień zmienności kursu walutowego, spowodowany specjalnym pra- wem ciągnienia (Łotwa) lub gwałtownymi interwencjami banku centralnego na rynku walutowym (Słowacja).

Jeśli chodzi o rozpiętość krótkoterminowych stóp procentowych w stosunku do strefy euro w przypadku trzech państw Europy Centralnej i Wschodniej, po- zostających poza mechanizmem ERM II, należy stwierdzić, że były one zróżni- cowanie. Minimalne różnice między tymi stopami odnotowały Czechy w latach poprzedzających akcesję. Natomiast znaczne różnice były udziałem Polski, Węgier i Słowacji.

Analizując aktualnie zgłaszane przez nowe kraje członkowskie deklaracje, dotyczące spełnienia nominalnych i realnych kryteriów zbieżności, umożliwia- jących wejście do strefy euro, można stwierdzić, że stanowiska tych krajów są zróżnicowane. Z wypowiedzi komisarza unijnego Joaquina Almunii²⁶ oraz pro- gnoz realizacji kryteriów zbieżności z całą pewnością wynika, że w pierwszej

24 Ibidem, s. 24.

25 Ibidem.

26 http://www.euractiv.com/Article?tcmuri=tcm:29-129655-16&type=Overview.

kolejności w strefie euro znajdą się państwa uczestniczące aktualnie w mechaniz- mie ERM II. Członkostwo Estonii, Litwy i Słowenii w UGW przewidywane było od 1 stycznia 2007 r., niestety objęto nim tylko Słowenię. Estonia przesu- nęła datę swego członkostwa na 2008 r. Natomiast Litwa, ze względu na mini- malne przekroczenie kryterium inflacji (2,7 wobec wartości progowej 2,6), w maju 2006 r. została decyzją Komisji Europejskiej skreślona z potencjalnej listy nowych członków UGW. Jeśli chodzi o pozostałe państwa, to kalendarz wejścia do strefy euro stoi pod znakiem zapytania, a poszczególne kraje wska- zały różne daty, aktualizowane już wcześniej: Łotwa i Słowacja – 2009 r., Cze- chy – 2010 r., Węgry – 2010-2012 r.

Oficjalnie władze polskie jako jedyne nie zgłosiły Komisji Europejskiej pro- wizorycznej daty swego członkostwa w UGW, niemniej, sądząc z dyskusji wśród polskich ekonomistów i środowisk opiniotwórczych, można ją określić na 2011-2012 r. Joachim Almunia przypisał Polsce datę wejścia do strefy euro na 2010 r. Czas realizacji nominalnych i realnych kryteriów zbieżności pokaże, na ile obecne prognozy okażą się słuszne. Wiele też zależy od woli partii rządzą- cych, a idei członkostwa np. w Polsce przeszkadzają eurosceptycy i nieodpo- wiedzialni politycznie i gospodarczo działacze.

6. Kryterium długoterminowych stóp procentowych

Zgodnie z postanowieniami traktatu z Maastricht (art. 121 (1)(4)) państwa, ma- jące zamiar wejść do UGW, powinny w ciągu roku przed oceną dokonywaną przez Komisję Europejską i EBC uzyskać średnią długookresową stopę procen- tową nieprzekraczającą wartości referencyjnej. Wartość referencyjna jest wy- znaczana jako nieważona średnia arytmetyczna długoterminowych stóp procen- towych krajów o największej stabilności cenowej powiększonej o 2 punkty pro- centowe. Dla 2004 r. wynosiła ona 6,40%, a dla 2005 r. – 5,3 punktu procento- wego.

Analizując informacje dotyczące kształtowania się stóp procentowych w okre- sie poprzedzającym akcesję, można zauważyć generalną tendencję do obniżania ich wysokości²⁷. Świadczyłoby to o dążeniu państw kandydujących do stopnio- wego realizowania kryteriów konwergencji, a jednocześnie do zbliżania się ich stóp procentowych do poziomu stóp strefy euro.

W 2003 r. spadkowy trend długookresowych stóp procentowych został za- hamowany wśród części państw kandydujących i zmienił swój kierunek na ros- nący. Jednocześnie ich poziom ustabilizował się powyżej poziomu strefy euro.

27 Wyjątkiem była sytuacja przejściowego ich wzrostu w Polsce w 2000 r.

W 2004 r., z wyjątkiem Czech, Litwy i Słowenii, w pozostałych nowych krajach członkowskich UE²⁸ (Polska, Węgry, Łotwa, Słowacja) długoterminowe stopy procentowe wzrosły.

Tabela 4 Długookresowe stopy procentowe^* nowych państw członkowskich

Kraj 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005^*

Czechy - 6,94 6,31 4,90 4,10 4,70 3,5

Estonia - - - - - - 4,0

Litwa - - - 6,10 5,30 4,70 3,7

Łotwa - - - 5,40 4,90 5,00 3,9

Polska 9,53 11,79 10,68 7,40 5,80 6,90 5,2

Słowenia - - - - 6,40 5,20 3,8

Węgry 9,91 8,55 7,94 7,11 6,83 8,11 6,4

Słowacja - 8,33 8,05 6,91 5,00 5,10 3,5

wartość referencyjna (w %) 6,40 5,30

* Średnioroczne.

Ź r ód ł o: Jak w tab. 3.

Przyczyny wzrostu tych stóp były różnorodne. Wśród najważniejszych nale- ży wskazać:

– presję inflacyjną (Czechy, Polska)

– niepewność działań w zakresie konsolidacji budżetowej (Czechy, Polska), – nierównowagę budżetową (Węgry).

Biorąc pod uwagę spełnienie kryterium zbieżności w zakresie długookreso- wych stóp procentowych, określone przez wartość referencyjną w 2004 r., moż- na stwierdzić, że większość nowych państw UE realizowała wymagania w pożą- danym zakresie. Powyżej wartości znajdowały się długoterminowe stopy pro- centowe w Polsce i na Węgrzech. W 2005 r., z wyjątkiem Węgier, długotermi- nowe stopy procentowe nowych państw członkowskich UE były niższe od war- tości progowych.

Zakończenie

Z przedstawionych ocen realizacji kryteriów konwergencji przez nowe kraje członkowskie UE wyłania się niejednolity obraz sytuacji w badanych pań-

28 W rozważaniach pominięto Estonię, dla której brak danych.

stwach. Analiza porównawcza stopnia spełnienia kryteriów konwergencji wska- zuje na wyższy poziom zaawansowania takich krajów, jak Słowenia, Estonia, Litwa czy Łotwa w znaczącej liczbie kryteriów i przy przestrzeganiu wartości progowych. Z kolei Polska, Węgry i Słowacja należą do grona państw raczej negatywnie wpisujących się w realizację kryteriów nominalnych.

Poza wspomnianymi wynikami nominalnej zbieżności, realizowanej przez nowe państwa członkowskie EU z Europy Wschodniej i Centralnej, perspekty- wy wejścia do strefy euro są uzależnione także od spełnienia konwergencji real- nej. Musi ona być przedmiotem wnikliwej analizy. Nie bez znaczenia dla kształtowania i pogłębiania procesów integracji pozostają rezultaty integracji rynków, a co za tym idzie materializacji rzeczywistej koncepcji jednolitego ryn- ku finansowego. Udział nowych krajów w strukturach unijnych – jak na razie – z punktu widzenia realizacji jednolitego rynku finansowego niewiele zmienił.

Rozszerzenie Unii Europejskiej o nowe państwa członkowskie z Europy Wschodniej i Centralnej – Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Słowację, Słowenię, Węgry oraz Polskę – nie przyczyniło się zasadniczo do wzrostu potencjału rynku kapitałowego Unii Europejskiej. Łączna kapitalizacja wszystkich giełd papierów wartościowych dziesięciu nowych członków wynosiła w końcu 2004 r. zaledwie 115,36 mld EUR, co stanowiło niespełna 2% łącznej kapitalizacji wszystkich giełd 15 państw członkowskich UE w tamtym okresie (6821,63 mld EUR). Po- dobna sytuacja wystąpiła w odniesieniu do rynku papierów dłużnych nowych członków UE (tab. 5). Łączna wartość papierów dłużnych pozostających w obie- gu w tych krajach wynosiła w grudniu 2003 r. 196,68 mld EUR. Dla porównania tylko wartość niemieckich papierów dłużnych w obrocie w tym okresie osią- gnęła 2605,77 mld EUR²⁹. Warto także zwrócić uwagę, że rynki kapitałowe nowych członków odgrywają rolę drugorzędną w swoich systemach finanso- wych, zdominowanych przez sektor bankowy. Kapitalizacja giełd papierów wartościowych do PKB kształtuje się zdecydowanie poniżej średniej dla UE15 (74,4%) i rzadko przekracza 30% (np. Słowenia – 25,8%, Węgry – 22,8%, Pol- ska – 14,5%)³⁰.

Nowi członkowie Unii Europejskiej z dniem akcesji stali się pełnoprawnymi uczestnikami jednolitego rynku, z pełnymi tego konsekwencjami. Konsekwencje te to przede wszystkim konieczność wdrażania przepisów wspólnotowych i peł- ne stosowanie zasad jednolitego rynku finansowego, takich jak wzajemne uzna- wanie standardów (mutual recognition) i współpraca nadzoru. Istotne jest to, że także od nowych członków zależy sukces tworzenia zintegrowanego rynku ka- pitałowego.

29 Bond Markets and Long-Term Interest Rates in Non-Euro Area Member States of the European Union and in Accession Countries, European Central Bank, November 2004.

30 Obliczenia własne na podstawie danych FIBV za 2003 r.

Tabela 5 Rynki papierów wartościowych nowych członków Unii Europejskiej

Kraj Kapitalizacja

(mld EUR, na koniec 2005 r.)

Wartość papierów dłużnych (mld EUR, na koniec 2004 r.)

Czechy 31,06 38,82

Estonia 2,96 0,30

Litwa 6,94 3,07

Łotwa 1,75 1,33

Polska 79,35 86,51

Słowacja 3,73 13,00

Słowenia 6,70 10,94

Węgry 27,59 50,41

Razem 160,08 204,38

Ź r ó d ł o : Opracowanie własne na podstawie danych FESE oraz Bond Markets and Long- -Term Interest Rates in Non-Euro Area Member States of the European Union and in Acceding Countries, European Central Bank, January 2006; www.baltic.omxgroup.com, dane z 16 paździer- nika 2006 r.

Czynnikiem, który – jak należy się spodziewać – będzie miał duży wpływ na integrację rynków kapitałowych, jest potencjalne rozszerzenie strefy euro o ko- lejne państwa członkowskie. Najbardziej zainteresowane w kwestii przyjęcia euro są te państwa, które przystąpiły do systemu kursowego ERM II, tzn. Esto- nia, Litwa, Łotwa i Słowacja, pragnące przystąpić do UGW w najkrótszym moż- liwym terminie. Dla Słowenii stało się to faktem od 1 stycznia 2007 r.

Z perspektywy 2006 r. trudno jest jednoznacznie ocenić, czy proponowane terminy, wskazane przez komisarza Joaquina Almunię, staną się faktycznymi datami przyjęcia waluty euro przez nowe państwa, tym bardziej że spełnienie kryteriów konwergencji nie będzie łatwe. Dotyczy to w szczególności utrzyma- nia kursów walut narodowych w systemie ERM II w paśmie wahań +/– 15%

oraz utrzymanie deficytu budżetowego poniżej wymaganych 3%³¹. Istotne jest, że władze w Brukseli nie zachęcają państw członkowskich (w tym Polski) do

31 Utrzymywanie kursów w określonym przedziale w stosunku do euro będzie szczegól- nie trudnym zadaniem przy dużej mobilności kapitału, niespójnej polityce gospodarczej, stałym zagrożeniu atakami spekulacyjnymi oraz słabościach makroekonomicznych funda- mentów gospodarek nowych członków Unii. Innego rodzaju wyzwaniem będzie redukcja deficytu budżetowego, który w części krajów zdecydowanie przewyższa wymagany poziom (np. Polska, Węgry, Czechy). Będzie to o tyle trudne, że możliwości zwiększania dochodów budżetowych w tych krajach są ograniczone, a cięcia wydatków są bardzo niepopularne. Por.

Raport o konwergencji, s. 21; R. Beck, EMU Enlargement no Big Bang, EU Monitor, Deut- sche Bank Research, April 2, 2004, s. 9.

szybkiego przyjmowania euro, jeśli miałoby się to wiązać z osłabieniem wzrostu gospodarczego³².

Przystąpienie nowych członków Unii Europejskiej do strefy euro przyczyni się do całkowitego wyeliminowania ryzyka kursowego oraz do większej integra- cji rynków kapitałowych. Jednakże znacznie większe znaczenie w tej kwestii będzie miało przyjęcie euro przez trzy państwa UE, które w 1999 r. nie przystą- piły do strefy euro, tj. Szwecję, Danię i Wielką Brytanię³³. Szczególnie dotyczy to Wielkiej Brytanii – najważniejszego rynku finansowego w Europie i jednego z najbardziej znaczących na świecie (obok amerykańskiego i japońskiego)³⁴.

EVALUATION OF REALIZATION OF CONVERGENCE CRITERIA BY NEW EUROPEAN UNION MEMBER STATES

Summary

The paper is concentrated on comparing the level of satisfying the convergence criteria by Central and Eastern European countries before joining the European Union. The

32 A. Słojewska, Bez pośpiechu z euro, Rzeczpospolita z dnia 14.09.2005.

33 O ile Szwecja nie zakwalifikowała się do UGW z powodu niewypełniania wszystkich warunków konwergencji, o tyle Wielka Brytania i Dania zrobiły to z własnego wyboru. Jed- nocześnie należy zaznaczyć, że przeprowadzone w tych trzech krajach referenda za przyję- ciem bądź odrzuceniem euro zakończyły się przegraną zwolenników wspólnej waluty. Por.

L. Oręziak, Euro nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 42-44.

34 Londyn jest najważniejszym rynkiem obrotu międzynarodowymi papierami warto- ściowymi. W 2004 r. udział giełdy londyńskiej w obrocie międzynarodowymi akcjami na świecie (tj. akcjami poza krajem pochodzenia emitenta) wynosił aż 45%, co odpowiadało wartości 2229 mld USD. Rynek brytyjski cechuje się jednym z wyższych wskaźników po- ziomu kapitalizacji giełdowej do PKB – w 2004 r. wskaźnik ten wynosił 159%. Jednocześnie w tym samym czasie udział LSE w kapitalizacji giełd światowych wynosił 8%. Liczba noto- wanych spółek na rynku głównym LSE wynosiła 1416, a na Alternative Investment Market – 1197. Wartości pozostającego w obiegu długu (amount of outstanding debt) wyemitowanych obligacji przez brytyjskich emitentów wyniosła w 2004 r. 1680 mld GBP. Londyn jest jedno- cześnie wiodącym centrum obrotu obligacjami międzynarodowymi. Udział zlokalizowanych w Londynie bookruners na rynku pierwotnym wynosi 60%, a na rynku wtórnym aż 70%.

Londyn jako centrum finansowe to także 702 tys. miejsc pracy. Z wyliczeń Centre for Eco- nomics and Business Research wynika, że w przypadku likwidacji centrum finansowego w Londynie poziom unijnego PKB spadłby natychmiast o 33 mld EUR, a w każdym kolej- nym roku byłby mniejszy o 23 mld EUR. Jednocześnie nastąpiłby spadek zatrudnienia o 100 tys. osób. Por. Securities Dealing, City Bussines Series, International Financial Servi- ces London (IFSL), July 2005; The City’s Importance to the EU Economy 2005, Centre for Economics and Business Research (CEBR), February 2005.

author analyzes the changes of the inflation, deficit and public debt ratios as well as long-term interest rates in those countries in 1996-2003. Simultaneously, she indicates the level of fulfilling the convergence criteria in the year of accession (2004), showing the consequences of the accession and different results of realizing the criteria. The exi- sting barriers hampering realization of nominal criteria, especially as far as the budget situation of new EU members is concerned are also pointed out. The author concludes about the necessity of realizing the real convergence and deepening the integration of financial markets.