Liberalizacja regulacji dewizowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych

Pełen tekst

(1)mu 639 Malgonata. Czermińska. Kat.dra Handlu %alranlan_••. Liberalizacja regulacji dewizowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych l. Wprowadzenie Przepisy dewizowe mają bardzo dlugą histori y, przynajmniej tak dlugą jak historia samego pie niądza. Są prLejawem ingerencji wladz w sfery finansów jednostek. Prawo dewizowe ma jeden zasadniczy cel: kształtowanie polityki dewizowej państwa, która jest realizowana przez swobodny obrót dewizowy przy utrzymaniu pewnych zakazów bądź nakazów w tym zakresie. Prawo dewizowe jest za tem zespolem norm prawnych regulujących zasady doko nywania obrotu dewizowego oraz dysponowania zagranicznymi środkami platniczymi i wartościami dewizowymi. Normy te, mimo znacznego zliberalizowania w latach d z iewięćdziesiąt ych. mialy na początku 2000 r. jeszcze ci 'Igle charakter reglamentacyjny, a to oznacza ograniczenie swobody dokonywania obrotu wartościami dewizowymi.. 2. Regulacle dewizowe w latach 1990-1994 - wprowadzenie wymienialności złotego. W 1990 r., wraz z rozpoczc;tym procesem transformacji gospodarki. znacznie zliberalizowano polityky dewizową w Polsce oraz zapoczątkowano budow, systemu dewizowego w gospodarce. Liberalizacja polegala m.in. na zniesieniu reglamentacji dewizowej w handlu zagranicznym i wprowadzeniu wewnc;trLnej wymienialności zlot ego. Zmiany te za początkowala ustawa lutowa z 1989 r.. kt óra może być uznana za "rewolucyjną'" w tym czasie. Zasadniczej zmianie ulegla optyka I Prawo dewizowe - Dz.U. z 1989 r". nr 6, pOl. 33. oraz nr 74. pol. 44 J; Dz.U. z 19lJI L. nr 35, poz. 155; llr60, poz. 253 i nr 100, poz. 442 , Te akly prawne miały podstawowe znaczenie dla funkcjonowania wewnętrznej wymienialności zł otego praktycznie do kOlka 1994 L, kiedy 10 nowe prawo tkwiwwc, znowel izowane w paidzicrniku 1995 r., zwi~kszylo zakres wymienialności złotego. Oczywi śc ie , wewnętrz na wymienialn()ść była kształtowan a przepisami wykonawczymi uo ustawy Prawo dewizowe oraz akla-. mi prawnymi dOlycz:)t)'mi innych dziedzin gospodarki..

(2) MalgorzClItI Czcn"il;.'IkCl. obrotu dewizowego: obrót dewizowy zostal ustawowo dozwolony, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikaj'!cyeh z przepisów ustawy; wszystko zatem, co nic zostalo w niej zabronione, bylo dozwolone. Drugim istotnym postanowieniem wspomnianej ustawy byl wprowadzony obowiązek odsprzedaży przez podmioty gospodarcze wplywów w walutach obcych bankom dewizowym, które mogly organizować przetargi dotyczące kupna/sprzedaży tych walut. Poza tym podmioty gospodarcze mialy obowiązek niezwlocznego sprowadzenia do kraju należności pieniężnych z zagranicy nic później niż w terminie ich wymagalnośc i, nic mogly ponadto ustalać w umowach z kontrahentami zagranicznymi terminów wymagalności należności picnic;żnych z tytulu eksportu towarów i uslug dluższyeh niż trzy miesiące. Podmioty gospodarcze nie mogly zatem posiadać kont dewizowych w kraju i za granicą'. Osoby krajowe zostaly zobowi,!zane - jak wspomniano - do niezwlocznej odsprzedaży uzyskanych wplywów w walutach obcych bankom dewizowym, które z kolei winny je sprzedawać Narodowemu Bankowi Polskiemu. Ten ostatni zostal zobowiązany do sprzedaży bankom dewizowym wystarczającej ilości walut na pokrycie przez osoby krajowe wymagalnych zobowi,!zań wobec zagranicy z tytulu zakupu towarów, praw maj'!tkowych i kwalifikowanych rod zajów uslug (transportowych, spedycyjnych i ubezpieczeniowych). Ponadto poza reglamentacj,! pozostawalo także udzielanie przez krajowe podmioty gospodarcze krótkoterminowych (do trzech miesięcy) kredytów kupieckich . Natomiast pozostaly obrót bieżt! L)', np.: transfer dywidend i odsetek od kredytów, transfery nicodplatne, podlegaly ograniczeniom dewizowym. Korzystanie z pośred nictwa banku bylo obligatoryjne. Od 1993 r. rozliczanie transakcji bez pośrednic twa banku dewizowego bylo dopuszczalne w imporcie do wysokości 2000 USD, a w eksporcie do 10 000 USD zjednego tytulu . W 1995 r. kwoty t~ podwyższono do 5000 ecu w imporcie, a w eksporcie do 20 (100 ecu. Trzecią bardzo istot",! zmianą byla demonopolizacja skupu i sprzedaży walut obcych, dokonywanych dotychczas wyłącznic przez banki, co przejawiało si y dopuszczeniem do tego obrotu kantorów wymiany. Rozszerzylo to w pewnym sensie wewnętrzną wymienialność zlotego oraz doprowadzi lo do likwidacji czarnego rynku dewizowego. W roli nabywców na rynku kantorowym mogly występow ać wylącznie krajowe osoby fizycznc" zaś sprzedawcami mogly być zarówno krajowe, jak i zagraniczne osoby fizycznc. Jednocześnie dewizowy obrót kantorowy wraz z systemem rachunków "A" stwarzal możliwość - przynajmniej teoretycznie - wywozu nicograniczonych iłości kapitalu z Polski'. Od zakazu posiadania koni dewizowych w kraju i zagranicr) istniały dt, facto dWi! zasadnicze wyjfltki. Pierwszy dOlyczył - jak wspomniano - osób fizycznych, które mogły posiadać w kraj u rachunki walutowe "A" oraz za granicą w Closie ~wojcgo Ulm pobytu. Drugi natomiasl dotyczył podmiotów !. gospodilrczych. które dy.;oponowaly rachunkami odpisów dewizowych przed I stycznia 1990. f.. Srodki. zgromad:wnc na tych rachunkach nic podlegały obowiązkowej odsprzedaży, a s.,mc mchunki mialy hyć prowadzone aż do wyczerpania zgromadzonych na nich (przed l stycznia t 9<)0 r.) funduszy . ~ Praktycznie , zagraniczne osoby fizyczne dokonywaly nicie gal nie zakupów walut obcych w kamonH:h, te ostatnie nie mialy przecież prawa żą dać okazania przy zakupie waluty dowodu osobistego. 4 E. Piclrzak, Wym;en;altlo.(ć z/olego, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996, s. 48 ..

(3) Liberalizacja regulacji de~vizo»)'ch w Polsce,... Z nacznym restrykcjom dewizowym podlegaly - w myś l ustawy z 1'189 r. - transakcje kapi talowe z zagranic'l (inwestycje be z pośrednie, portfelowe, pożyczki i kredyty)' . Dokonywanie inwestycji bezpośredni c h czy kapitalowych Za g ranicą (wywóz kapitalu) bylo bez zezwolenia nicmożliwe ". Ustawa z 1989 r. stosunkowo niewiele miejsca poświęcała importowi kapitału do Polski, co można traktować jako przyzwolenie dla napływu kapitału do Polski, Z wyj'ltkiem nabywania nie ruchomośc i w kr"ju . Względna swoboda importu kapit a łu kontrastowała zatem z restrykcjami dotyczący mi eksportu kapitału , stanowiło to przyczyn, utrzymuj "ccgo się w łatach dziewięćdzicsi"tych zjawiska asymetrii regłamentacji dewizowej. U d zie ł a nie oraz zaci',ganie kredytów w eksporcie łub imporcie było zakazane i wymagało posiadania zezwolenia dewizowego. Zakaz ten dotyczył wszystkich osób fizycznych, natomiast wabce podmiotów gospodarczych uczyniono dwa wyj" tki: I) polskie podmioty gospodarcze mogły w roku kalendarzowym udzielić nic rezydentom pożyczki do wysokości I mln USD, jej zwrot musiał nast,!pi': w ci',gu roku; 2) polskie podmioty gospodarcze mogły w danym roku kalendarzowym zacią gać od nicrezydentów kredyt do wysokości lmln USD i o terminie spł a ty nic dłuż szym ni ż 3 lata. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku kredyt ten musia l być zwią zany z za kupem/sprzedażą dóbr lub usług '. Nast~pny etap w procesie liberalizacji regulacj i dewizowych w latach dziewięć dziesiątych wyznacza ustawa: Prawo dewizowe z grudnia 1994 L, któ ra weszła w życ ic 31 grudnia 1994 r., tj . w ostatnim dniu przed dcnominacj', z łotego ; znowelizowana w październiku 1995 r.' Najwa ż niejszą zmian'l wprowadzon " przez wspomniam, ust awę było zniesienie istniejącyc h jeszcze ograniczeń dewizowych w transakcjach bieżących bilansu płatniczego. Wcześni ej - przypomnijmy - ograniczenia zostaly zniesione w zakresie transakcji zakupu IOwarów, praw maj ą tkowych i usług transportowych, spedycyjnych i ubezpieczeniowych. Ustawa z 1994 r. zezwala ła na zakup dewiz Z tytułu platności za wszystkie usłu gi wymienione w klasyfikacji GUS oraz w zakresie praw na dobrach niematerialnych. Tym samym zapewniona została zgodność polskich przepisów dewizowych z art. VIII Statutu IMF, w związku z przyjęciem przez Połskę postanow ień tego artykułu i zapewnieniem zlo temu wymienialności według kryterium Międzynaro-. prawie dewizowym z 1989 T. nic posługiwano siC; i nie definiowano takich pojr;ć. jak m.in. ohrót bieżący i kapilaluwy, bezpoś rednie inwestycje z<lgr;miczne. inwestycje portfelowe, rezydenci, nicrezydenci. Poj<;cia te pojaw iły się po ral pierwszy dopiero w ustawie Prawo dewizowe z 1999 T., o czym b~dzic mowa szcrlcj przy omawianiu najważniejszych posl<lnowicń tej ustawy. .1 \V. E. Pielrza k. 0l'. cil ., s. 43-44 oraz fi. Sokolowska, /'oliryka IfewizolVo [w:J Pol.d ", polityklI hllllJ/U zogrtm iczm'go 1993-1994, IKiC I-ł Z, Warszawa 1994; ponadlo E. Pietrlak. P. Kowalski. LihcralizoWf.I· I/it· rrgll/arji t!rwi::ou}'CII Iw:1PolJka polityku hal/dlu zagranicz/lego 1995- /996, IKiC HZ, Warszawa I,. 1996. 7. J. Sk()czylas, Polskie prawo JCH';::owe. PWN, Warszaw;1 1994, s. 257.. x Prawu dewizowe - Dz.U. z 1t)C)4 r. nr 136, poz. 703 or,IZ nowelizacja uSlawy : Prawo dewizoweDz .U. z 1995 r., nr 132, poz. 641..

(4) Małgorzata. Czel111itiska. dowego Funduszu Walutowego. Niemniej utrzymane zostalo jedno z najważniej szych ograniczeń dewizowych, jakim był ohowiilzek odsprzedaży dewiz z tytułu eksportu. Nowe regulacje w postaci tzw. rachunku zagranicznego wolnego stworzyły możliwość wykorzystania złotego jako waluty fakturowania płatności w handlu zagranicznym. Rachunek zagraniczny wolny mógł być prowadzony przez bank dla osoby zagranicznej (nicrezydenta, wedlug nomenklatury z ł999 r.) zarówno w walucie wymienialnej, jak i w złotych. Nowości" były oczywiście rachunki w złotych. natomiast te prowadzone w walucie wymienialnej prąpominały istniej"ce już wcześniej tzw. rachunki "C". Złoty polski został dopuszczony jako waluta fakturowania płatności w handlu zagranicznym. pod warunkiem, że były one dokonywane z/na rachunek zagraniczny wolny. Zlotowe rachunki wolne uprawniały nierezydentów do swohodnego transferu za granicę środków (zakupionych za zlote walut wymienialnych) na nich zgromadzonych; ponadto zlote zgromadzone na tych rachunkach mogly być przez nie rezydentów wykorzystane do regulowania ich zobowią zań w kraju w ramach transakcji bicżilcych. Istotniejsze są jednak ograniczenia w zastosowaniu środków zgromadzonych na tych rachunkach, takie jak: - nicrezydenci nic mogli sprzedawać zgromadzonych na tych rachunkach ztotych za waluty wymienialne innym nierczydentom, - nie rezydenci nic dysponowali możliwościq sprzedaży rezydentom zlotych za waluty wymienialne, z wyjątkiem banków w Polsce i transferu tak uzyskanych walut wymienialnych za granicę , - niemożność wykorzystania zlotych do regutowania zobowi"zań wobec innych nicrezydentów. Te trzy ograniczenia w wykorzystaniu przez nicrezydentów zlotych zgromadzonych na tych rachunkach przesądziły o stosunkowo małym zainteresowaniu tymi rachunkami. Byly nimi zainteresowane głównie te podmioty, które w Polsce dokonywaly zarówno transakcji eksportowych, jak i importowych, i pochodzily z krajów o walutach niewymienialnych (z b. krajów socjalistycznych). Wówczas posiadanie rachunku w złotych i stosowanie go w rozliczeniach zmniejszało ryzyko kursowe oraz koszty transakcyjne transakcji walutowych (różnice między kursami kupna i sprzedaży)'. W dalszym ciągu istnial praktycznie zakaz eksportu kapitalu z Polski i reglamentacja napływu kapitalu do Polski. Nieznacznie zredukowano jedynie ograniczenia dotyczące zaciągania kredytów w imporcie, na poziomic ustawy zagwarantowano bowiem swobodę zaciiigania kredytów handlowych i bankowych od nicrezydentów, zniesiono równocześnie ograniczenia w zakresie wysokości takiego kredytu (do tej pory ł mln USD), skrócono jednoczcśnie czus jego splaty do ł roku (z 3 lat) . Podobnie liberalizowane zostaty przepisy dotyc"lce kredytów eksportowych .. M. ClCfmińska, Wymiellial" o,\:ć dotego w :r.'wietle f'r:epi~'ów prawa dewizowego Iw:I Halldd zagraIlicz"y. nWlOdy, problemy, tmdefIC:je, Malcrialy VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej. pod red. S. Wydymusa i K. Budzowskicgo, AE w Krakowie, Kraków 191)9, s. 198-199. ~.

(5) regulacji dewizowych w Polsce .... 3. Uberallzacla przepisów dewizowych w latach 1995-1999 Kolejna liberalizacja regulacji dewizowych miala miejsce w grudniu 1995 r., gdy weszla w życic nowelizacja ustawy - Prawo dewizowe z 27 października 1995 r.'" Podstawowa regulacja tej noweli dotyczyla zniesienia obowiązku odsprzedaży upoważnionym bankom zagranicznych środków platniczych przez podmioty gospodarcze. Zatem krajowe podmioty gospodarujące mogły od tej pory gromadzić je na własnych rachunkach dewizowych w bankach polskich, a jedynie gdy chciały je zbyć, mogly to uczynić wyłącznic w banku upoważnionym do dokonywania operacji kupna/sprzedaży walut obcych. Na rachunkach dewizowych podmioty gospodarcze mogly również posiadać waluty wymienialne zakupione w banku za złote, przy czym dokonanie takiego zakupu nic wymagało już żadnego tytułu. Natomiast prawo do transferu walut za granie~ związane było z określonym tytułem (np. import towarów), bez wzgl~du na to, czy transfer dokonywany bylby w dotychczasowym trybie, tj. przy obciążeniu rachunku złotowego importerów, czy z jcgo wła snych środków dewizowych (w ciążar rachunku dewizowego importera). W 1995 r. zniesiono ograniczenia dotyczące zaciągania czy udzielania kredytów handlowych . Zredukowano ograniczenia dotyczące zaci'lgania kredytów w imporcie. na poziomic ustawy zagwarantowano bowiem swobod<; zaci,-!gania kreM dytów handlowych od nic rezydentów, zniesiono równocześnie ograniczenia w zakresie wysokości takiego kredytu (do tej pory l młn USD), skrócono jednoczcśnie czas jego splaty do l roku (z 3Iat). Podobnie w eksporcie na udzielenie krótkoterminowego kredytu handlowego nic bylo już wymagane uzyskanie indywidualnego zezwolenia dewizowego, gdyż udzielone zostało ogólne zezwolenie dewizowe bez ograniczeń kwotowych. Od 1995 roku rezydenci-osoby fizyczne mogą wywozić za granicę bez zezwolenia dewizowego kwotę do wysokości 5000 ecu, a nierezydenci do 2000 ecu; bez pośrednictwa banku można dokonać platnośei do wysokości 5000 ecu, jak i pobrać należności w obrocie dewizowym do wysokości 20000 ecu". Podmioty gospodarcze uzyskały możliwość otwierania rachunków za granicą w celu gromadzenia środ ków na finansowanie kosztów realizacji umów o świadczenie usług zawartych z kontrahentami zagranicznymi pod warunkiem, że kwota transakcji nic przekrof2J 500 000 ecu, a okres jej realizacji - 2 lat. Dalsza liberalizacja prawa dewizowego nastąpila w rezultacie wprowadzenia kolejnej zmiany w przepisach wykonawczych: chodziło o Zarządzenie Ministra Finansów z dnia 16 stycznia 1996 r. w sprawie ogólnych zezwoleń dewizowych " . 10. Dz.U. z 1995 r,. nr 132,. pOl.. 641.. Ta liberalizacja przepisów dewizowych miała miejsce na mocy Rozporz'jdzcnia Mini Slr<ł Fin.m sów z dni .. 28 marca 19l,15 r. w sprawie zasad i trybu granicznej oraz pocztowej kontroli dewizowej, II. a także rodzaju dokumentów wymaganych prą wywozie lub "')'sylaniu za granice; wartości dcwizo"')'ch. (Oz.U. nr 34. poz. 169). 12 Zarz:)dzcnie Ministra Finansów z dnia 16 stycznia 1996 r. w sprawie ogólnych ZCZW()ICt'1 dewizo\\.')'ch z dnia IfI slyc-,wia 1996 f ., MP nr (), poz. 73 i nr 21, poz. 244, nr 27, poz. 2YO..

(6) MaIKorzlIla C:en1lj,iskn. Jego wprowadzenie wiązalo się z realizacją zaleceń Organizacji Wspólpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Zliberalizowane zostaly przede wszystkim przcpisyw zakresie inwestycji bezpośrednich, dokonywanych przcz osoby krajowe za granicą (eksport kapitalu). Zgodnie ze wspomnianym rozpo rządzeniem , rezydenci mogli nabywać bez zezwolenia dewizowego nieruchomość za granicą pod warunkiem, że jej wartość nie przekroczy 50 ono ecu (osoby fizyczne) i I mln ecu (podmioty gospodarujące )'3. Umożliwiono rezydentom również nabywanie bez zezwolenia dewizowego - z pewnymi ograniczeniami - akcji i udzialów w spólkaeh mają cych siedzibę w krajach OECD lub w krajach, z którymi Polska podpisala umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycj i". Te ograniczenia to konieczność nabycia akcji lub udzialów zapewniaj'Icych co najmniej 10% glosów na zgromadzeniu akcjonariuszy (udzialowców), co oznacza brak dostępu do takich zakupów drobnych inwestorów oraz wymóg, aby zakupy takie nic przekraczaly I mln ecu. Rezydenci-podmioty gospodarujące mogli nab}'\vać skarbowe papiery wartościo we lub obligacje emitowane przez przedsiębiorstwa i instytucje maj 'Ice siedzibę w kraju należącym do OECD, dopuszczone do publicznego obrotu w tych krajach, o terminie wykupu nic krótszym niż jeden rok - o wysokości nic przekraczającej równowartości I 000000 mln ecu. Nowelizacja zarządzenia ze stycznia 1996 r., dokonana w marcu i kwietniu 1996 r., zniosla ograniczenia kwotowe wobec inwestycji bezpośrednich i portfelowych, dokonywanych przez rezydentów w krajach OECD, oraz zezwala la osobom zagranicznym (z krajów OECD) na przekaz za granicę walut wymienialnych ",kupionych w bankach za walutę polską, pochodZ<ICą ze sprzedaży w kraju jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych powierniczych oraz akcji spólek w ramach lącznego limitu 20U mln ecu.. 4. Okres. zewnłtnnel wymienialności złotego. Zalożeniem. nowej regulacji prawa dewizowego (styczeń 1999) byla dalsza liberalizacja obrotu dewizowego oraz dostosowanie ustawodawstwa dewizowego do standardów międzynarodowych. Polska w związku z przystąpieniem do OECD (w 1996 r.) zobowiązala się do dostosowania krajowych regulacji dewizowych do .. Jeśli wliąć pod uwagę ceny nieruchomości za graniC<!. to nic jest lo bardzo wysoka kwula . 14 Kraje n<tlciącc do OECD to: Austria, Australia, Belgia. Czc<.:hy. Dania. Finlandi;I, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, JaponilI, Kanada, Korca Pld., Luksemburg. Meksyk. Niemcy, Norwegia. Nowa Zelandia. Polska. Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Węgry. Wlk. Brytania, Wiochy. Państwa, z którymi Polska podpisała umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji, lo: Albania, Argentyn;. , Australia, Austria , Azerbejdian, Bangladesz, Białoru ś. Belgia, Bulgaria, Chile, Chiny, Chorwacja, Cypr. Czechy, Dania, Egipt, Estonia, Finlandia , Francja. Grecja, Hiszpania, Holandia, Indie, Indonezja, Irlandia, Islandia. Izrael. Japonia . Jugosławia, Kanada, Kazachstan, Korea Płd., Kuwejt, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Macedonia, Marok o, Mołdawia, Meksyk, Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Portugalia, Rumunia, Singapur, Slowacja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Tajlandia, Tunezja, Turcja, Ukraina, Urugwaj, USA, Uzbekistan, W\ygry, WicInam, Wlk. Brytania, Wiochy. Zjednoczone Emiraty Arabskie ..

(7) Lif)('ralizlIcjl/ regultu1i dewizowych. IV. Polsce .... wymogów Kodeksu Liberalizacji Przeplywów Kapitalowych. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. weszla w życic 12 stycznia 1999 rY W nowym prawic dewizowym zrezygnowano z ogólnych zezwoleń dewizowych (OZD), wydawanych dotychczas przez ministra finansów w drodze rozporządzeń. Nowe prawo dewizowe zawiera szereg rozwi'lzań, które istotnie różnią si~ od dotychczasowych regulacji, calkowicie zmienia się j9zyk ustawy, pojawiają się poję cia, które dotychczas nic występowaly w polskim ustawodawstwie dewizowym. Za bardzo ważną zmianę należy uznać likwidację zakazu używania zlotego w transakcjach zawieranych z podmiotami zagranicznymi. Waluta polska może być zatem od tej pory wykorzystywana (obok walut wymienialnych) jako waluta fakturowania płatności w transakcjach handlu zagranicznego. Innymi słowy, następuje calkowite odejście od tzw. wymienialności wewnętrznej i wprowadzenie równ orzęd ności waluty polskiej z walutami obcymi (wymieniałnymi)". Jednakże zloty w dalszym ciągu nic jest uznawany za wartość dewizow,,, chociaż uleglo rozszerzeniu pojęcie obrotu dewizowego - obejmuje ono również transakcje w zlotych zawierane między rezydentami a nierezydentami, a także transfer krajowych środków platniczych. Należy zaznaczyć, że rozliczenia w transakcjach handlu zagranicznego nic mogq być dokonywane w dowolnej walucie a jedynie - jak wspomniano wcześniej - w walutach wymienialnych i w zlotych ". W ustawie podkreślono wyraźnie zasadę nominalizmu waluty krajowej, eliminuj'lc zasadniczo możliwość dokonywania w kraju platności w walutach obcych, wyjątki od tej zasady są powodowane względami praktycznymi, a mianowicie brakiem możliwości kontrolowania prywatnego obrotu walutowego w kraju)". 1.\. USlawa z dnia 18 grudnia 1998 r. - Prawo dewizowe, Dz.U . nr 60, poz. 1063. z późn . zm., oraz. przepisy wykonawcze do ustawy, Jakie jak: Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 8 styC'wia 1999 r. IN sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy - Prawo dewizowe (Dz.U. nr 1, poz. 2), Rozporlą dzenie Mini stra Finansów z dnia 8 stycznia 1999 r. w sprawie zakresu, szczególowych z.asad i trybu granicznej oraz pocztowej kontroli dewizowej oraz wdzajów dokumentów stwierdzających uprawnienie do Ih)'WOlU, wysyłania lub przckaZ)'Vl'ania za graniCI( wartości dewizowych lub krajowych ś rodków platniczych, a także przypadków, w klórych takie dokumenty s:, wynutg::lOc. Rozponądzcnic Ministra Finansów z dnia 10 IUlego I99CJ r. w sprawie szczegółowych warunków prowadzenia działalności kantorowej oraz rodzaju fachowego prtygotowania do jej wykonywania i sposobu jego udokumentowania (Dz .U. nr 13, poz. 116). Rozp o rlądzenie Rady Ministrów l dnia 29 marca 1999 r. w sprawie sposobu, zakresu i terminów realizacji obowblZków przekazywania Nnrodowemu Bankowi Polskiemu danych niezbędnych do sporz"dzania bilansu płatniczego, bilansów nalcżności i zobowiązań zagranicznych państwa oraz zgłuszCll mienia (Dz.U. nr 27, poz. 246). II. Szerzej na ten temat : M. Czcrmińska, op. cil . I' Kraje należące do OECD o walucie nicwymicni:lIncj lO: Islandia, Korca Płd . , Meksyk , Nowa Zelandia oraz Turcja. IR W przypadku wcwnętrlncgo obrotu dewizowego (obrót dokonyw:my w kraju między rczytlentami) - ograniczenia obejmuj,,: dokonywanie w kraju płatn ośc i zagranicznymi środkami pł:llniczymi , z wyj~tkicm: płatności wynik ających z obrotu dewizowego z zagranicą oraz dokonywanych między osobami fizycznymi; dokonywania przez rezydentów-pracodawców wplat wynagrodzeń w walUliJch obcych na rachunki bankowe w kraju pracowników w zwi'IZku Z wykonywaną za granicJ.ł prac..:ą; uiszczania przez rezydenlów prowadzQ(..')'ch działalność gospodarczą s kładek ubezpieczeniowych w walutach wymienialnych..

(8) Ma/gofza", Czt.'l111i/iska. Obrót bieżący jest wolny od ograniczeń, żadna z czynności obrotu bież"cego nic wymaga zezwolenia, zarówno gdy chodzi o zawieranie transakcji, platności, jak i przekazywanie należności za granicę"'. Rezydenci Sil zobowi'lzani do niezwlocznego transferu z zagranicy wierzytelności od nierezydentów (w terminie wymagalności wierzytelności), z wyjątkiem przekazywania przychodów z inwestycji bezpośrednich i portfelowych na rachunki rezydenta za granicą. Istniej'l zatem trzy moż liwości dysponowania wierzytelnościami : - niezwloczny transfer wierzytelności do kraju, - potrącenie wierzytelności (kompensata), - przekazywanie przychodów na rachunki rezydenta za granicą Ucśli rezydentem jest osoba fizyczna, w czasie jej pobytu za granicą, po powrocie powinna sprowadzić posiadane wartości dewizowe w terminie dwóch miesięcy; inni rezydenci mogą posiadać rachunki za granicą i lokować na nich przychody, np. w związku z prowadzonymi tam inwestycjami bezpośrednimi). Podobnie jak to bylo uregulowane w poprzednich przepisach, utrzymany zostal obowiązek dokonywania i przyjmowania płatności oraz dokonywania transferu w ramach obrotu dewizowego za pośrednictwem banków. Rezydenci są obowią zani przy dokonywaniu lub przy przyjmowaniu płatności oraz przy dokonywaniu transferu korzystać z pośrednictwa banku z wyjątkiem: - transakcji między osobami fizycznymi, - realizacji przekazów, wysylki kwot pieniężnych za granicę do wysokości 5000 curo2u,. - nabywania i zbywania przez rezydentów papierów wartościowych na rynkach zagranicznych za pośrednictwem biur maklerskich (obrót kapitalowy), - przekazów dokonywanych przez polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne do wysokości 10 000 curo. W obrocie bieżącym nic ma obowiązku korzystania z pośrednictwa hanku przy dokonywaniu platności do wysokości 20000 euro. Reglamentacji dewizowej podlega jedynie częściowo obrót kapitalowy, tj . obrót dewizowy inny niż obrót bieżący, do którego zalicza się w myśl przepisów dewizowych: inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfcłowe, obrót kredytowy, obrót gwarancyjny, obrót depozytowy, obrót pozagospodarczy i pozostaly obrót kapitałowy. Do obrotu kapitałowego zalicza się, jak wspomniano: - inwestycje bezpośrednie, polegające na dokonywaniu nakladów pieniężnych lub rzeczowych w celu ustanowienia trwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych, przejawiających się w prowadzeniu przedsiębiorstwa przez podmiot dokonujący takich nakladów lub w wywieraniu przez niego skutecznego wplywu na przedI~. Obrót. bieżący. świadczenie usług,. (w ramach obrotu dewizowego z zagranicą) sianowi m.in: nah)wanic towarów.. nabywani e/ustanawianie praw na doł1f<l c h nicmalcrialnych, kredyt kupiecki. przycho<.ly, zyski, odsetki. emerytury. remy, alimenty. nagrody, wygnmc, podatki. cia , odszkodowania. 211 NaleŻ)' jednoznacznie stwierdzić, że wszelkie czynności obrotu dewizowego, kt órych !;Iczna wartość nic przekracza równowartości SI)()) curo, s'l całkowicie zwolnione od ograniczcll i obowiązków dewizowych, nic podlegają zatem w szczcgólności obowiązkowi dokonywania ich za pośrednictwcm upowazninnych banków, jak również p()ddawania ich kontroli granicznej lub pocztowej ..

(9) Libero/jz(I(]a regulacji dewizowych. IV. Pol.\'(('",. si~biorstwo. prowadzone przez inm! osob~ , a tak że na rozpor,,!dzaniu maj~tkicm posiadanym w wyniku prowadzenia przedsiybiorstwa lub dokonanych nakladów 2l , - inwestycje portfe/owe, tj. obrót w zakresie papierów wartościowych , jednostek uczestnictwa w funduszach zhiorowego inwestowania oraz pochodnych instrumcn~ tów fin ansowych (trzy grupy walorów) z wyl'lezc nicm obrotu akcjami, w i lości zapcwn iaj ,~ccj hJcznie co najmniej IW'Ii, głosów na zgromadzeniu wspólników2~, - obrót kredytowy, który obejmuje glównic pożyczki , kredyty i inne czy nności o funkcjach kredytowych, z wyl~czeniem: - udzielanych spólce przez wspólników pos iadających akcje luh udzialy w ilości zapewniającej ł'lcznie co najmniej 10% glosów w ramach inwestycji hezpośredniej, - o terminie spłaty nic krótszym niż 5 lat w ramach inwestycji bezpośredniej, - w formie papierów wartościowych () charakterze dłużnym w ramach inwestyej i port felowych, - udzielanych w krygu najbliższej rodzi ny (I i II grupa podatkowa), - o"rót gwaran'yj"y - ohejmujc osobiste i rzeczowe zabezpieczenia wierzy tel-. .. .. n OSCJ,. - ,,"rót dep"ZYlm,y- czynności w zakresie rachunków prowadzonych przez banki i inne upoważnione instytucje finansowe, - obról pozagospodarczy - obrót kapitałowy inny niż wymieniony wyżej, dokonywany przez osoby fizyczne, nic pozostaj'ICY w zwi,!zku z prowadzom! przez nic działalności 'l gospodarczą czy wykonywanym wolnym zawodem, którego wielkość nic przekracza jednorazowo rów nowartośc i lO OIXl euro lub którego przedmiotem jest: - wbsność i inne prawa na nieruchomościach polożonych w kraju, - własność i inne prawa na ni e ruchomościach położonych za granicą, z zastrzeże ni em, że łączna cena nabycia nieruchom ości przez rezydenta nie przekroczy 50000 curo (podobnie jak to było wc wcześniejszych przepisach dewizowych), - spadek, zapis lub zaehówek, - zaci'lganic (lub udzielanie) pożyczek od najbliższej rodziny - pozostały obról kapita/OIvy - czynności obrotu kapitałowego inne ni ż 'ryżej • wymienione. W zakresie inwestycji bezpoś rednich i portfelowych rezydenci muszą posiada ć zezwolenie dewizowe na nabycie luh ohjęcie akcji , bez wzgl~du na ich il ość, w krajach nic należ'lcych do OECD lub w krajach, z którymi Polska nic zawa rła umów o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji. Krajami, w których dokonywanie W mysi przepisów uSlawy inwestycje bczpośrciJ nic mog;} hyć dokonywane m,i n. poprzez: nahywanie przed się h iorst w a lub jCg\l zorganizowanej części. Iworlc nic i prowadzen ie prll'dsit,:hiorslwll , dokonywanie nakladi>w na rozszerze nie działalnosci prlcdsięh iorslwa. obejmoWi. nic h;,d ź nahywanil' akcji lub ud zi a ł ów w spółkac h . w ilości z<lpcwniaj'Iccj h,cznic co najmniej 10% gł os6w na zgromadzeniu wspblników, nabywanie wlasności i innych praw na n i eruchomości w zwi<,zku z prowad:lUllym przed si<ybioTs lwcm, udzielanie i zaciąganie kredytów luh pożyczek () termi nie s pł aty nic krótszym nii pięć lat 11. Oraz. ich spła ta , l~ Na ld:y zaznaczyć, że nabycie b:,dź objt;cie akcji spó łk i akcyjnej w ilości poni żej lego progu (10';-;,). sianowi/oby obrót portfelowy, pudczas gdy nabycie wił ohy pozostały obrót k ap it a ł owy ,. anał ogicznej ilości (poniżej. 10'1;,\ ). udziałów. stano-.

(10) MtllgolZata Czcrmiliska. inwestycji bezpośrednich przez rezydentów wymaga zezwolenia dewizowego, mog'l być zatem np.: Rosja, Irak, Iran, Mongolia, Arabia Saudyjska. Zezwolenia wymaga również dokonywanie inwestycji portfelowych w zakresie krótkoterminowych papierów wartościowych oraZ pochodnych instrumentów finansowych (skrypty dlużne, obligacje, papiery komercyjne, weksle) o termin ie wykupu poniżej I roku". Inwestycje portfelowe (obligacje i inne papiery wartościowe o charakterze dlużnym) o terminie wykupu poniżej l roku wymagaj'] zatem uzyskania zezwolenia - dotyczy to zarówno rezydentów, jak i nierezydentów. Nie dotyczy to pochodnych instrumentów finansowych, będących przedmiotem obrotu na Giełdzie Papierów Wartościowych SA w Warszawie, Polskiej Gieldzie Finansowej SA w Warszawie lub Centralnej Tabeli Ofert w Warszawie SA w Warszawie. W przypadku obrotu kredytowego zezwolenia dewizowego wymaga udzielanie i zaciąganie kredytów i pożyczek, których termin splaty jest krótszy niż I rok. Dotyczy to zarówno rezydentów, jak i nic rezydentów, nic dotyczy natomiast kredytów objętych gwarancjami rządu lub NBP, zaciągniętych przez rezydentów w IBRD, EBRD, przeznaczonych na finansowanie inwestycji w kraju oraz kredytów zaeiqganych przez rezydentów w Polsko-Amerykańskim Funduszu Przcdsic;biorczości. Kredyty dla nic rezydentów denominowane w zlotych udzielane przez polskie banki mogą być źródlem spekulacji walut" polski' - st'ld ograniczenia dewizowe w kredycie krótkoterminowym mic;dzy rezydentem a nic rezydentem. Obrót depozytowy reglamentowany jest odmiennie dla rezydentów i nierezydentów. Zasad'l jest swoboda obrotu depozytowego w walutach obcych dla nierezydentów w bankach krajowych. Zezwolenia dewizowego wymaga natomiast deponowanie prlez nierezydenta waluty polskiej w formie lokat terminowych o terminie zapadalności krótszym niż trzy miesiące i w kwocie prlekraczaj'lcej 500 000 zl, lub wymiana waluty polskiej, zdeponowanej w formie lokat terminowych o terminie zapadalności dluższym niż trzy miesiące i w kwocie przckracZilj"ecj 500 000 zl na zagraniczne środki platnicze, jeśli transfer środków uzyskanych z takiej wymiany następuje przez uplywem 3 miesi,cy od daty zdeponowania. Inaczej mówi'lc, zezwolenia wymagają depozyty zlotowe nierezydentów poniżej 3 miesie;cy i powyżej 5(X) mln zl oraz zerwanie umowy depozytowej na kwot, powyżej SOO mln zl o terminie dłuższym niż 3 miesiące przed uplywem tego terminu. Ma to stanowić ochrone; przed spekulacyjnym obrotem depozytowym przez nierezydentów. Wysoki poziom oprocentowania depozytów w kraju zachęca bowiem do naplywu kapitalu krótkoterminowego (lokaty), wygenerowane zyski (odsetki) mogą być transferowane za granice; bez zezwolenia. Należy zaznaczyć, że nie rezydenci mog'l swobodnie lokować w bankach polskich i innych upoważnionych instytucjach finansowych walute; polsk'l w fonnie lokat dluższyeh niż trzy miesiqee bez względu na wysokość deponowanej kwoty oraz walut<; obcą bez wzgl,du na kwote; i okres deponowa0l3. 1\ Obrót bonami skilrbo\\)'mi Cmih)Wanymi przez polskie władze finansowe. () terminie wykupu poniżej l roku, nic podlega - z uwagi nol autonomiczny charakter emitenla (Skarb Pmlstwa) - ograniczeniom dewizowym; por. T. Borkowski , S. Jcrzak, Nowe prawo dewizowe, Difin, Warszawa 2oo!. s. 199..

(11) Liberalizacja regulacji dewizowych. HI. Polsce .... Rezydenci natomiast (zarówno osoby fizyczne , jak i prawne) nic mogą bez zezwolenia dewizowego dokonywać obrotu depozytowego z zagraniC:I, rozumia-. nego jako możliwość otwierania i posiadania. w hankach zagranicznych i w innych upoważnionych. instytucjach finansowych (będących nic rezydentami) rachunków. Ustawodawca wprowadzi I w tym zakresie ze względów czysto praktycznych dwa wyj'ltki - jak wcześniej wspomniano - związane z dokonywaniem przez rezydentów nakładów zarówno bezpośrednich , jak i portfelowych w krajach OECD i w tych pań stwach, z którymi Polska zawarła umowy o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji oraz rezydentów będących osobami fizycznymi w okresie ich czasowego pobytu za granicą (ci ostatni maj', obowiązek zlikwidowania rachunku i sprowadzenia do kraju salda w terminie do dwóch miesięcy). Pozostały obrót kapitałowy podlega ograniczeniom dewizowym, z wyj"tkiem czterech przypadków, takich jak: obrót udzialami spółek kapitałowych dokonywany przez nic rezydentów, przyjmowanie darowizn od nic rezydentów, obrót kantorowy (nabycie w ramach transakcji kantorowych wartości dewizowych w kwocie przckraczaj'lcej równoważność 5000 euro nic upoważnia jednak nabywcy do bezpoś rcJniego ich transferu za granicę bez zezwoleni" dewizowego). ekspatriacja środków platniczych nicrezydentów. Jedynie obrót pozagospodarczy moŻe być swobodnie dokonywany zarówno przez rezydentów, jak i nicrezydentów, niezależnie od tego, czy S'l to osoby fizyczne, prawne czy inne podmioty. Prawo dewizowe z 1999 r. mialo za zadanie stworzyć podstawy prawne do uczynienia ze zlotego polskiego waluty zewnętrznie wymienialnej, dalsz~ liberalizacj~ regulacji dewizowych i dostosowanie polskiego ustawodawstwa w tym zakresie do wymogów OECD, Unii Europejskiej i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Przejawem liberalizacji przepisów ustawy bylo utrzymanie zasady swobody obrotu dewizowego, rozszerzenie zasady autonomii dewizowej, zniesienie reglamentacji wiciu czynności obrotu dewizowego i nicwprowadzanie żadnyeh dodatkowych ograniczeń w zakresie obrotu wartościami dewizowymi z zagranic'l. Pojęcie obrotu dewizowego zostalo rozszerzone o czynności, których przedmiotem są krajowe środki platnicze. Takie rozwiązanie powoduje zwiększenie zakresu dzialania samej ustawy, a tym samym zawartych w niej ograniczeń i swobód dewizowych. Ograniczenia - jak wykazano - dotyczą jedynie obrotu kapitalowego (wyjątek: zakaz dokonywania w kraju platności zagranicznymi środkami płatniczymi w operacjach gospodarczych). Nowa ustawa nie ingerowala w sferę polityki kursowej. Zapisano w nicj jedynie, że kursy waluty krajowej w stosunku do walut obcych, ustalane przez Prezesa NBP, stosuje się w obrocie dewizowym i rozliczeniach z NBP. We wszystkich innych segmentach rynku dewizowego, obejmujących np. transakcje między bankami i klientami czy między osobami fizycznymi , obowi'lzuje zasada swobodnego kształtowania kursów. Polskie regulacje dewizowe, mimo że nic odpowiadaly jeszcze w pełni wymogom OECD i Unii Europejskiej (dotyczącym swobody przeplywu kapitalu),to jednak zostaly w latach dziewięćdziesiątych znacznie zliberalizowane. Wiele czynności.

(12) Małgorzata. C:crmiJiska. obrotu dewizowego nic podlegało już istotnym ograniczeniom (zwłaszcza eksport kapitału z Połski), złoty stał się wału t') zewnętrznie wymieniałn,!, w zakresie obrotu bieżącego ohowiązuje swoboda zarówno przy zawieraniu transakcji, jak i w za~ kresie płatności i transferów z nich wynikaj,!cych. W dałszym ci')gu jednak istniały ograniczcnia dotycz,!ee nabywania mienia, objęty reglamentacją był pozostały ohrót kapitałowy i w znaczncj mierze ohrót depozytowy. Przykładem utrzymującego się w Polsce ograniczenia swohody przcpływu kapitału i swobody świadczcnia usług jest np. wprowadzenie wymogu siedziby na terytorium RP dla działalności kantorowej. W opinii Komisji Europejskiej restrykcje dotyczące swobody zakładania przedsiębiorstw są restrykcjami kapitałowymi. Trudno zatem było mówić pod koniec lat dziewięćdziesi'!tych, mimo znaczncgo postępu w tej dziedzinie, o pełnej liberalizacji regulacji dewizowych w Polsce.. 5. Llberallzacla regulacll dewizowych po 2002 roku l października 2002 r. weszlo w życie znowelizowane prawo dewizowe"'. Celem tej nowelizacji było dostosowanie prawa polskiego do wymagai\ stawianych wobec regulacji dewizowych w Unii Europejskiej. Istotą tych zmian jest przede wszystkim dalsza liberalizacja polityki dewizowej. Nowe prawo dewizowe nie przewiduje w zasadzie żadnych ograniczei\ w przepływie kapitału między Polską a krajami Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Organizacji Wspólpracy Gospodarczej i Rozwoju. Osoby fizyczne i prawne mogą zatem bez przeszkód zakładać konta w zagranicznych bankach, znajdujących się w tych krajach, a nie rezydenci mogą bez przeszkód zakła dać rachunki bankowe w Polsce. Nie jest możliwe otwieranie rachunków w bankach i ich oddziałach w krajach trzecich, tzn. nic należących do UE, EOG lub OECD. Takie ograniczenie nic dotyczy m. in. otwierania rachunków w czasie pobytu w tych krajach (z zastrzeżeniem likwidacji tych rachunków w ciągu dwóch miesięcy od powrotu do kraju), w celu wykonywania umowy o bezpośrednie świadczenie uslug oraz finansowanie promocji i reklamy działalności gospodarczej prowadzonej przez rezydenta w kraju, z zastrzeżeniem nieutrzymywania tych rachunków dłużej niż 2 miesiące od zakończenia działalności gospodarczej prowadzonej za granicą. Ogólne zezwolenie dewizowe dopuszcza możliwość odstąpienia od ograniczcI! w dokonywaniu obrotu dewizowego z zagranicą z krajami trzecimi. Dotyczy to krajów, z którymi wiążą Polsk9 umowy o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji (kraje BIT - Bi/ateral Illwestmen/ Treaties). W przypadku krajów BIT dozwolone jest otwieranie przez rezydentów rachunków w bankach tych krajów w celu: nabywania przez rezydentów udzialów i akcji w spółkach mających siedzibę w krajach BIT, nabywania jednostek uczestnictwa w funduszach zbiorowego inwestowa-. 2~. Ustawa Prawo Dewizowe z 27 lipca 2002 f.. -. Dz.U. nr 141 z 2002. L,. poz. J 17S..

(13) regulacji dewizol1·)'ch. IV. Po/set' .... nia ery nabywania dlużnych papierów wartościowych o rocznym lub dluższym terminie wykupu. W innych przypadkach otwarcie rnchunku za granicą wymagać bę dzie uzyskania indywidualnego zezwolenia dewizowego. W dalszym ciągu utrzymany zostal wymóg dokonywania rozliczeń z kontrahentami zagranicznymi w zlotych bądź w walutach wymienialnych. Istnieją ograniczenia dotyczące wywozu i wysylania za granicy krajowych i zagranicznych środ ków platnicrych w kwocie wyższej nii 10 000 euro; wiąże się to z koniecznością dokonywania przekazów pieniężnych za granicę oraz rozliczeń w kraju z nierezydentami za pośredni ctwem uprawnionych do tego banków. Proces liberalizacji regulacji dewizowych w Polsce zostal zakończony w roku 2002. Ograniczenia, jakie zostaly utrzymane, dotyczą jedynie przcplywu kapitalu z krajami nic należąc')'mi do UE, EOG i OECD.. Literatura Borkowski T., Jcrzak S., NolI'c P/'(IIł'O dcwi:o\\'(', Dinn, Warszawa 2001. Czcrmińskn M., Wymil'llialno§(7zfo /('go w .~·wiellc pr:cpi.w5w pmwll dewizowego Iw:IHandel zagraniczny, 1II(~lOdy, problemy, Ic"d(~mjc, M ate riały VI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, pod red. S. Wydymusa i K. Budzowsk icgo, AE w Krakowie, Kraków 1999. Pietrzak E., IVymil'1/ialno.)'ć Z/Oll:gO. Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 1996. Pietrza k E., Kowalski P., Libemlizo 'fwwie rt'Kllla(ji dewizowych Iw:IPoIsIw polityka handlu zagranicznego 1995- 1996, IKiC HZ, Warszawa 1996. Skoczylas l. Polskie prtl WO dt~ h'j,:o\l'e, PWN, Warsz<łwa 1994. Soko ł owska 8., I>olityka dewi.:owa Iw:l/>olsJw polityka /1lU/d/u zllgrtltlicztlego 1993- 1994, IKiC I-IZ. Warszawa 1994.. Llberallzatlon ot Currency Regulatlonl In Poland In the 1990. This articlc prcscnts the extcnt to which currCJlcy rc:::gulations were Iiberalized in Poland in thc 1990s. Thc imroduction of the internał convertibility of the Polish złoty in 1990 constitutcd thc first siep towards libe ralizalion; thc next Siep involvc d the graduał lifling of Iimits on cunent lurnovcr (bcginning of Ihe 1990s) and Ihe graduallibcralization of capilal f1ows. Thc author draws attcntion lo Ihe cXlcrnal delcrminants of Ihe proccss of currcncy policy lihcralization, such as: meeting OECD and Internationa l Monelary Fund rcquircmcnts and - most importalltly - adjusting currelley rcgulations [o EU rcquircrncnts..

(14)