Wojciech Fijałkowski
Problemy ekologicznego zagrożenia
Wilanowa
Ochrona Zabytków 51/1 (200), 14-20
W ojciech Fijałkowski
PROBLEMY EKOLOGICZNEGO ZAGROŻENIA WILANOWA
Zabytkow y zespół w W ilanow ie jest jednym z naj cenniejszych obecnie historycznych założeń rezyden- cjonalnych w Polsce. O środek jego tw orzy wzniesiony w ostatniej ćwierci XVII w. pałac Jana III Sobieskiego wraz z otaczającym i tę królew ską siedzibę d w upozio m ow ym , ozdobnym ogrodem i towarzyszącym i jej za budow aniam i gospodarczym i oraz kościelnym i. Przy pom nieć w ypada, ze koncepcja planistyczna k rólew skiej rezydencji w W ilanow ie, naw iązująca do francu skiej konw encji barokow ej entre cour et jardin, miała od sam ego początku jej pow stania zadatki w ielkoprze- strzennego założenia1. Rozpoczęte bow iem przez Ja na III scalanie g runtów w rejonie W ilanow a, k o n ty n u ow ane przez kolejnych jego sukcesorów, przyniosło pow stanie rozległej m ajętności ziemskiej z licznymi
subrezydencjam i pow iązanym i przestrzennie, w id o k o wo i kom pozycyjnie z królew skim W ilanow em “. Tę szczególną właściwość wielkiego barokow ego założe nia przestrzennego w raz z jego charakterystycznym i składnikam i architektonicznym i i krajobrazow ym i oraz w zajem nym i relacjam i ukazał na planie dóbr kró lewskich z ok. 1732 r. anonim ow y rysow nik saski Au gusta II3, a w niecałe pół w ieku później także Bernardo B ellotto C analetto na swych znanych w idokach W ila now a i łąk w ilanow skich.
Dzisiaj, mimo nieuniknionych przeobrażeń architek tonicznych i przestrzennych, najcenniejszymi w alora mi historycznego krajobrazu kulturowego W ilanowa są:
1. M alow niczy pałac królew ski z jego wspaniałym wystrojem m alarsko-rzeźbiarskim i złotniczym , jak też
1. Z espól pałacow o-ogrodouzy W ilanow a, w idok z lotu ptaka. Fot. W ojskow a Agencja Fotograficzna
1. The W ilan ów palace-garden com plex, b ird ’s eye view . Photo: Arm ed Forces Photographic Agency
1. E. Kicińska, Krajobraz ku ltu ro w y skarpy w arszawskiej. G łów n e 3. Rysunki znajdują się w zbiorach Landesamt fiir Denkm alpflege założenia w ielkoprzestrzenne. Warszawa 1993, s. 79. w Dreźnie, nr inw. M 4, IV b BL. 17.
2. W. Fijałkowski, O genezie konkursu na zagospodarow anie przed pola pałacu w ilanow skiego, „Krajobraz W arszawski” 1 9 9 7 , nr 34, s. II.
2. Zegar słoneczny na elew acji p d .-w sc h . alkierza pałacu w ilanow skiego, stan z 1983 r. F o t.). M alinow ski 2. Sundial on the sou th -eastern elevation o f the W ilanów palace alcove, sta te in 1983. Photo: J. M alinow ski
bogatym w yposażeniem w nętrz reprezentacyjno-m ie- szkalnych i galerii.
2. O zdobny ogród pałacow y z jego kunsztow nie kom p o n o w an ą roślinnością i w yposażeniem rzeźbiar skim oraz przyległe od p o łudnia i północy rom antycz ne parki krajobrazow e z ich m alowniczym staro d rze wem i krzewam i, elem entam i kom pozycji w odnej, b u dow lam i ogrodow ym i i pom nikam i.
3. Towarzyszący pałacow i królew skiem u zespół za bytkow ych budynków gospodarczych i kościelnych.
4. W chodzące w skład dawnej majętności w ilanow skiej filialne założenia p ałaco w o -o g ro d o w e w N a to li nie, M orysinie, G ucinie i Ursynowie.
5. Z achow any jeszcze w dużym stopniu, w niezur- banizow anej przez wieki postaci, jednorodny układ w ielkoprzestrzenny o unikalnych w alorach p rzy ro d n i czych i krajobrazow ych.
Z przykrością należy stw ierdzić, że pow ojenna o d budow a, zwłaszcza zaś rozbudow a Warszawy, wraz z k tó rą pow stała bogata, choć nie zawsze now oczesna infrastruktura techniczna m iasta, rozwój przem ysłu i m otoryzacji, a w konsekwencji rów nież budow a n o wych tras komunikacyjnych o znaczeniu miejskim, kra jowym i m iędzynarodow ym , stały się czynnikam i za grażającymi w dużym stopniu dziedzictw u kultu raln e mu południow ej części Warszawy. Rozpoczął się b o wiem nie tylko groźny proces postępującego skażenia pow ietrza, w ody i gleby, rzutujący na stan zachow ania ocalałych z pożogi wojennej bezcennych zespołów za bytkow ych, lecz także proces intensywnej zabudow y niezurbanizow anych d otąd terenów , grożący zdegra dow aniem unikalnego krajobrazu kulturow ego p o łu dniowej części m iasta4.
3. Fragm enty zegara słonecznego z widoczne) destrukcją w ystroju sztukatorskiego, stan z 1 9 9 7 r. Fot. z Archiwum M uzeum Pałacu w W ilanow ie
3. Fragments o f sundial w ith visibly dam aged stucco decorations, sta te in 1997. Photo: Archive o f the M useum Palace in W ilanów
Po licznych alarm ujących w ystąpieniach dyrekcji M uzeum w W ilanow ie w latach 1 9 7 5 -1 9 8 0 , pierwsza szczegółowa ocena istniejącego stanu rzeczy dokonana została w zbiorow ym opracow aniu pt. W stępne stu
dium zagrożeń ekologicznych na terenie i w sąsiedztwie zabytkow ego zespołu pałacow o-ogrodow ego w Wila nowie, w ydanym w 199 1 r. przez N aro d o w ą Fundację
O chrony Środow iska dzięki pom ocy finansowej M ini sterstw a B udow nictw a, Planow ania Przestrzennego i O chrony Środow iska H o lan d ii5.
Z aró w n o w w ystąpieniach dyrekcji M uzeum , jak i w cytow anym studium podkreślano z naciskiem , że podstawowym zagrożeniem dla W ilanowa i jego zabyt ków jest niefortunne usytuow anie w niedalekim są siedztwie królewskiej rezydencji elektrociepłow ni Sie kierki, a w jeszcze bliższym sąsiedztwie wysypiska p o piołów, które docelow o tw orzyć ma hałdę o pow ierz chni 100 ha i wysokości 70 m. E lektrociepłow nia b o wiem , jak wykazały specjalistyczne badania ekologicz ne, nie tylko em itow ała corocznie do atm osfery w la tach 1 9 8 3 -1 9 8 6 ponad 20 tysięcy ton pyłów, tyleż sam o S 07 i 4,5 tysiąca ton N O x, lecz także składow ała
4. M auzoleum Potockich w W ilanow ie, 1 9 7 7 r. Fot. A. Koss
4. The P otocki m ausoleum in W ilanów , 1977. Photo: A. Koss
5. W stępne studium zagrożeń ekologicznych na terenie i w sąsiedz tw ie za b y tk o w eg o zespołu palacow o -o g ro d o w eg o w W ilan ow ie, pod red. W. N ow ick iego i M. Zgorzelew skiego, W arszawa 1991.
setki tysięcy ton lotnych p o p io łó w zawierających duże ilości metali ciężkich i — jak podejrzewano — nawet pe w ien p ro cen t prom ieniotw órczego uranu.
N a to olbrzym ie skażenie środow iska przez e lek tro ciepłow nię Siekierki nałożyła się dodatk o w o emisja pyłów i zw iązków chem icznych z lokalnych kotłow ni i pieców z położonych na terenie W ilanow a dom ów m ieszkalnych, zakładów usługow ych oraz g o sp o darstw rolnych i ogrodniczych. Powstające w w yniku tych zanieczyszczeń atm osfery „kwaśne deszcze” przy noszą od lat nie notow aną dotąd w dziejach W ilanow a pow ażną destrukcję licznych obiektów zabytkow ych. O bjaw ia się ona w szybko postępującej erozji w ystroju rzeźbiarskiego, sztukatorskiego i m alarskiego pałacu, jak rów nież rzeźb i pom ników ogrodow ych, a także w o dpadaniu w ypraw y tynkarskiej na elewacjach większości budynków zabytkow ych, rozkładaniu się ceram icznego pokrycia dachow ego lub korozji blachy m iedzianej na dachach i hełm ach wież pałacow ych, pow odując nieustanne zacieki we w nętrzach.
Proces przyspieszonej destrukcji w ystroju artystycz nego pałacu d otknął najbardziej barokow e statuy muz w ieńczące od XVII w. attykę korpusu środkow ego, współczesne im sztukatorskie kom pozycje su p rap o rt i zegara słonecznego w elewacjach ogrodow ych i p o chodzące rów nież z czasów baroku m alow idła fresko we na zew nętrznych ścianach galerii. N ajpiękniejszą spośród ośm iu kam iennych muz — E rato — trzeba by ło z konieczności zastąpić dokładnie w ykonaną kopią. Podobnie m usiano postąpić z parom a m alow idłam i freskowymi na elewacji północnej galerii ogrodow ej.
Skażenie pow ietrza w pływ ało bardzo pow ażnie na destrukcję kam iennych elem entów rzeźbiarskich n eo gotyckiego m auzoleum Potockich na przedpolu p ała cow ym , spraw iając że rów nież niektóre z nich trzeba będzie w ym ienić całkow icie na now e6.
Postępujący stan degradacji obiektów zabytkow ych W ilanow a, spow odow any zanieczyszczeniem atm osfe ry przez emisję pyłów i zw iązków chem icznych, zw ięk szyły w niem ałym stopniu lotne popioły ze w sp o m n ia nej już olbrzymiej hałdy utw orzonej przez elek tro cie płow nię Siekierki. Przy lada w ietrze, nie m ów iąc już o silnych w ichurach i podm uchach, popioły te p rze noszone są w rejon pałacu, dostają się do jego w nętrza, niszcząc w konsekw encji liczący ponad trzy stulecia bogaty wystrój i urządzenie artystyczne w nętrz. W naj bardziej dram atyczny sposób uw idacznia się to w trw a łym zapyleniu unikalnych dziś w skali europejskiej b a rokow ych tkanin obiciow ych typu uelour de genes, prow adząc do ich całkow itej destrukcji, a z czasem do konieczności wym iany na now e, pozbaw ione już w a r tości historycznej.
N iejednokrotnie gospodarze królew skiego W ilano wa zwracali uwagę w ładz adm inistracyjnych Warszawy 6. W. Fijałkowski, M auzoleum Potockich. Studium h isto ryczn o -k o n - serwatorskie, Warszawa 1997, mpis w M uzeum Pałacu w W ila n o w ie. O środek D okum entacji Naukowej.
5. M auzoleum Potockich w W ilanow ie, stan destrukcji tablicy inskrypcyjnej w 1977 r. Fot. A. Koss S. The P otocki m ausoleum . State o f dam aged inscription plaque in 1977. Photo: A. Koss
6. M auzoleum Potockich, stan destrukcji tablicy z herbem „Szreniaw a” w 1977 r. Fot. A. Koss
8. Plan teren ów W ilanow a z p rojektow an ym przebiegiem au tostrady A2. O znaczenia na planie: 0 -6 3 — zespól p a łacow o p a rkow y w N atolinie, M U -2 4 — teren przeznaczon y p o d b u dow ę osiedla m ieszkaniowego
8. Plan o f the W ilatiów terrains w ith the proposed A2 highway: 0 -6 3 — palace—park complex in Natolin, M U -24 area intended for housing estate
także na drugi, obok skażenia pow ietrza, czynnik za grażający w alorom historycznym kom pleksu w ilanow skiego, jakim jest zanieczyszczenie w ód pow ierzchnio wych i akw enów stanow iących ważne elem enty kom pozycji w odnej zespołu p ałaco w o -o g ro d o w eg o z Je-7. Problemy te przedstawione zostały przez Dyrektora Muzeum w W ilanow ie w dniu 24 marca 1987 r. na specjalnej naradzie pośw ięconej zagrożeniu ekologicznem u W ilanow a z udziałem władz
ziorem W ilanow skim na czele . G łów nym źródłem zanieczyszczania tego jeziora są dwa jego dopływy: Potok Służewski i Jezioro Pow sinkowskie, z których przepływ a w oda do Jeziora W ilanow skiego8.
politycznych, administracyjnych i sam orządowych Warszawy. 8. W stępne studium zagrożeń ekologicznych..., s. 7 1 -7 7 .
Jedną z najważniejszych przyczyn zanieczyszczenia Potoku Służewskiego stała się podjęta w latach siedem dziesiątych szkodliwa decyzja w ładz miejskich, w yjm u jąca go spod praw a w odnego i czyniąca z niego kanał ściekowy dla połu d n io w o -zach o d n ieg o rejonu W ar szawy. W w yniku tej karygodnej decyzji skierow ane zostały do potoku, a nim na teren rezydencji królew skiej, nie tylko w ody opadow e spłukujące pow ierzch nie ulic i parkingów sam ochodow ych, lecz także nie pochodzące z kanalizacji deszczowej ścieki sanitarne z zakładów karnych oraz ścieki przem ysłow e z lo tn i ska O kęcie, zawierające substancje toksyczne i ro p o pochodne. N a dom iar złego, do Potoku Służewskiego skierow ane zostały rów nież liczne nielegalne ścieki kanalizacyjne z szamb pobliskich gospodarstw i d o m ów m ieszkalnych, jak też n iekontrolow ane zrzuty ścieków przem ysłow ych w w ypadku zdarzających się awarii urządzeń kanalizacyjnych i oczyszczalni zakła dów przem ysłow ych9.
Parokrotne „zapalenie się w o d y ” w Potoku Służew- skim przy jego ujściu do Jeziora W ilanow skiego d o w o dzi w ysokiego stopnia jej skażenia substancjam i che micznymi i ropopochodnym i.
N a zły stan w ód Jeziora W ilanow skiego w pływ ma, jak już w spom niano, połączone z nim w jeden system w odny Jezioro Powsinkowskie, zanieczyszczone stale zarów no ściekami przem ysłow ym i przedostającym i się do niego z papierni w Jeziornie, jak też, i to w znacz nie większym stopniu, ściekami by to w o -g o sp o d arczy mi z okolicznych wsi oraz spływami i migracją do p o toku naw ozów i chem icznych środków ochrony roślin z teren ó w upraw nych.
Wszystkie te czynniki sprawiają, że Jezioro W ila now skie wraz z całym systemem w odnym założenia pałaco w o -o g ro d o w eg o W ilanow a d oprow adzone zo stało do poważnej degradacji ekologicznej rzutującej na stan zachow ania jednego z unikalnych kom pleksów zabytkow ych w Polsce. D okonane przed laty badania wykazały, że w oda Jeziora W ilanow skiego posiada b ar dzo niską klasę czystości, a stężenia orto fo sfo ran ó w przekraczają w artości dopuszczalne dla III klasy. N ie korzystnie rysują się rów nież w artości azotu organicz nego, siarczanów, tlenu rozpuszczonego, BZT5 i m ia no C o li10. Ten stan rzeczy doprow adził w ciągu kilku lat nie tylko do zniszczenia życia biologicznego w sa mym jeziorze i takiego skażenia w ód, które nie tylko uniem ożliw iają ich w ykorzystanie do celów rekreacyj nych, zasilania fontann i w odozdrojów ogrodow ych, lecz także poprzez „system naczyń połączonych” w pły wają ujemnie na stan zachow ania roślinności o g ro d o wej i starodrzew ia parkow ego, stanow iących n a tu ra l ną opraw ę królew skiego pałacu.
Poważne zagrożenie ekosystem u W ilanow a oraz je go w alorów historycznych, kulturow ych i przestrzen
nych niesie żywiołowy ruch budow lany i szybki ro z wój kom unikacji sam ochodow ej. N ie zurbanizow ane dotąd tereny po obu stronach historycznego trak tu królew skiego, które przekształcać się zaczęły w duże osiedla m ieszkaniow e z w ielopiętrow ym i blokam i z wielkiej płyty, stały się atrakcyjnym rejonem nowej zabudowy, nie liczącej się w ielokrotnie z przygotow y wanymi planam i zagospodarow ania przestrzennego tej części Warszawy. Pośpiech w realizow aniu b udow nic twa mieszkaniowego, przy braku odpow iedniego uzbro jenia technicznego tego obszaru, rodzi negatyw ne zja wiska ekologiczne potęgujące degradację środow iska ze wszystkimi ujem nym i konsekw encjam i zagrażający mi historycznem u W ilanow ow i. D odatkow ym czynni kiem degradacji środow iska w ilanow skiego staje się narastająca w postępie geom etrycznym liczba pojaz dów sam ochodow ych, pow odujących zw ielokrotnio ną emisję spalin na terenie sąsiadującym z pałacem.
N ow e olbrzym ie zagrożenie dla ekosystem u W ila nowa, jego krajobrazu i zabytków rodzi planow ana zabudow a m ieszkalna teren u skarpy i projektow any w tym rejonie warszawski odcinek autostrady A2, m a jącej charakter trasy przelotow ej łączącej E uropę Z a chodnią ze W schodem . W yznaczenie linii przebiegu au to strad y między barokow ym zespołem pałaco- w o -ogrodow ym w W ilanow ie i rom antycznym zało żeniem pałaco w o -p ark o w y m w N atolinie doprow adzi do całkowitej degradacji krajobrazu kulturow ego tej części Warszawy, naruszając w drastyczny sposób jego walory przyrodnicze i kom pozycyjne więzi przestrzen ne, a także do dalszej destrukcji obiektów zabytko wych W ilanow a. Pochodząca z nasilonego tran sp o rtu emisja spalin oraz fale akustyczne i wibracyjne będą miały, jak n ietru d n o przew idzieć, bardzo negatywny w pływ na stan zachow ania i tak już zagrożonych za bytków architektonicznych, zaś zanieczyszczenia k o m unikacyjne m etalam i ciężkimi, w tym zwłaszcza o ło wiem, szkodliw y w pływ na roślinność parkow ą — jej w zrost, rozw ój, a naw et p rze trw an ie11.
W trosce zatem o zachow anie podstaw ow ych w a r tości historycznych, kulturow ych, krajobrazow ych i przyrodniczych W ilanow a toczy się wielka kam pania podjęta zarów no przez T O n Z , jak i liczne organizacje proekologiczne i regionalne. O siągnięto pierwsze efekty tych działań, m inim alizując znacznie dotychcza sowe zanieczyszczenia w ód i pow ietrza m.in. przez zainstalow anie w elektrociepłow ni Siekierki elek tro filtrów i rekultyw ację wysypiska popiołów oraz zabu dow anie oczyszczalni ścieków na lotnisku Okęcie. Ist nieje rów nież realna nadzieja, że i nowe zagrożenie, jakie stw arza dla historycznego W ilanow a projektow a na autostrada, zostanie przezw yciężone nieugiętą p o stawą działaczy społecznych, naukow ców i środow isk konserw atorskich.
9. Tam że, s. 7 7 - 8 0 , 11. Sprawę tę om ów iono szczegółowo na konferencji naukowej w dniu 10. Tam że, s. 7 3 -7 4 . 21 czerwca 1995 r. i zadokum entow ano w specjalnej publikacji Trasa A2, a ekosystem W arszaw y P ołu dn iow ej, Warszawa 1995.
The Ecological Threat to Wilanów In recent years, the historical residential complex in Wila
nów, located in the southern part of Warsaw, became endan gered by increasing air, water, and soil pollution, spontane ous developments of industrial areas, and the planned con struction of a Berlin-Warsaw highway, despite protests of scientific, social, and professional organisations. The Society for the Protection of Historical Monuments, together with
the Director of the Museum and Palace in Wilanów and Warsaw-based civic organisations, wage an incessant battle for the protection of the threatened historical, cultural, and landscape merits of Wilanów, which is one of the most valuable monuments of Polish culture and one of the few extant grand-scale spatial premises in Warsaw.
