W. Paszkowski
Województwo białostockie
Ochrona Zabytków 5/4 (19), 278-281
Ryc. 308. B iałystok , W ysoki S toczek — budynek rogatk ow y z pocz. X IX w . po
zniszczeniu. Stan z r. 1946.
Ryc. 309. B iałystok , W ysoki Stoczek — bu dynek rogatkow y z pocz. X IX w.
podczas prac k onserw . Stan z r. 1949.
Ryc. 310. B ia ły sto k — parter ogrod ow y przy p ałacu podczas w stęp n y ch prac r e
k on stru k cyjn ych w r. 1950.
WOJEW ÓDZTW O B IA Ł O STO C K IE
1. Spośród z a ł o ż e ń u r b a n i s t y c z n y c h w o jew ó d ztw a b ia ło sto ck ieg o B ia ły sto k i T yk ocin sta n o w ią n ajbardz.ej zw a rte zesp oły o w a rto ścia ch h isto ry cz n ych i zab ytk ow ych . B ęd ący w o p racow a niu p lan zabudow y B ia łeg o sto k u u w z g lę dnia p ozostałe b u d ow le z a b y tk o w e jak i założenia k om u n ik acyjn e i płace. Cały układ z a b y tk o w o -u rb a n isty czn y je st sk u piony w o k ó ł założenia p a ła co w eg o B ran i- ckich, a pochodzi z X V III w . Z teg o ze społu zn iszczono pod k o n iec X IX i w po czątkach X X w . w ięk szą część o b iek tó w z ab ytk ow ych , budując na. ich m iejsce b ez- sty lo w e b u d yn k i czyn szow e. P o zo sta łe z a b y tk o w e b u d o w le u legły podczas ostatniej w ojny zn aczn em u zn iszczen iu , jednak w w ięk szo ści zostały od b u d ow an e w cha
rakterze p ierw otn ym , po o d rzu cen iu X IX i X X -w ie c z n y c h zn iek szta łceń . O pracow a n ie w sp o m n ia n eg o w yżej zesp ołu urbani styczn ego w T y k o cin ie n ie zostało jeszcze podjęte.
B i a ł y s t o k — p race k o n serw a to r sk ie sk on cen trow ały się g łó w n ie koło p a łacu B ran ick ich (ryc. 311, 312 i 313), który p rzystosow an o do potrzeb A k a d em ii M e dycznej. P race zab ezp ieczające zostały przez U rząd K on serw atorsk i rozpoczęte już w r. 1945. W b u d yn k u zn iszczon ym i stra w io n y m w raz z w n ętrzam i w r. 1944 przez pożar, p row adzone są roboty do ch w ili ob ecnej, p rzyw racając p a ła co w i pierw otn y jego w ystrój a rch itek to n iczn y z hełm am i, rzeźbam i i w azon am i, k tóre u tracił w X IX w. W latach od 1953— 54 zrek on stru ow an e będą ozdobv a rch itek ton iczne kilk u pokoi pałacow ych , dokończone rzeźb y i w azony na fasadach pałacu, jak ró w n ież p rzyw ró cony będ zie p ierw o tn y stan parteru ogro d ow ego z fon tan n am i, rzeźbam i i sty lo w y m i altanam i. Pod kolu m n ad ą praw ego sk rzydła na ślep ej ścia n ie odkryto pod w a rstw a m i tyn k ów i p o b ia łek fragm enty m a lo w id eł rok ok ow ych w y k o n a n y ch te c h niką fresk ow ą. T reść tych m a lo w id eł n ie jest jeszcze od cyfrow an a, jed n ak ogólny ch arakter i lok alizacja są w a żn e, gdyż dają one p o jęcie o an alogiczn ych m alow id łach pod kolum nadą lew eg o skrzydła, znanych ty lk o ze w zm ia n ek h istorycznych.
Spośród p ozostałych b u d ow li zab ytk o w ych , tw orzących w ażn e fragm en ty u rb a n isty czn e B iałegostok u , odbudow ano i od dano do u żytku m uzeum tzw . „ D o m e k K o n i u s z e g o “ (z X V III w.) i „Lożę M a s o ń s k ą “ (pocz. X IX w.) dla W oje w ó d zk ieg o Zarządu Z.M.P. (ryc. 314 i 315). N a W y s o k i m S t o c z k u przy szo sie Ż ółtow sk iej tj. przy w jeźd zie do B ia łe
Ryc. 311. B iałystok — pałac. W idok g łó w n eg o korpusu od strony parku.
R yc. 312. B ia ły sto k — część fasad y pałacu R yc. 313. B ia ły sto k — pałac. O ficyna p ra- podczas prac k o n serw atorsk ich w r. 1950. w a od w jazd u . S tan z r. 1951.
Ryc. 314. B ia ły sto k — Loża M asońska Ryc. 315. B ia ły sto k — Loża M asońska. Stan z pocz. X IX w. Stan w r. 1945. podczas prac k on serw atorsk ich w r. 1951.
R yc 316. W igry, pow. su w a lsk i — k ościół p ok am ed u lsk i z X V III w Stan z r. 1946
R yc. 317. W igry, pow . su w a lsk i — kościół p o k a m ed u lsk i z X V III w. Stan podczas
prac k on serw atorsk ich w r. 1951.
Ryc. 318. W izna, pow . łom żyń sk i — k ościół h a lo w y z X V I w. Stan podczas prac k o n
serw atorsk ich w r. 1950.
gostok u z k ierunku zach od n iego położony jest b u d y n e k za b ytk ow y, p och od zą cy z pocz. X IX w., m urow any, n a planie kola, o m urach p o ch y lo n y ch tw orzących ś cięty stożek, w ty p ie k la sy cy sty czn y ch b u d ow li rogatk ow ych . P od czas d zia ła ń w o jen n y ch w r. 1944 został on w y p a lo n y i p o zb aw ion y dachu (ryc. 308). O bjęty praca m i k on serw atorsk im i i ca łk o w icie od b u d o w an y od zysk ał dach k ształtu kop u lastego z cen traln ie położon ym kom in em (ryc. 309); w n ętrza przystosow an o na pom ieszczenia służby drogow ej.
2. K o n s e r w a c j a p a ł a c ó w , Z prac k o n serw a to rsk ich przy w ięk szych założeniach p ałacow ych poza B ia ły m sto - k iem n a leży w sp om n ieć o pałacu C hodkie- w iczó w w Supraślu, założon ym w pocz. X V I w. przez w . ks. lit. A l. C hodkiew icza, a później przeb u d ow an ym zw łaszcza w X V III w. P ałac od r. 1939 u le g a ł stop n iow em u n iszczeniu: został pozbaw iony dachu, ok ien i drzw i, w n ętrza p ad ły o fia rą dużej d ew astacji. D o prac k o n se r w a torskich przystąp ion o już w r. 1945. O dgru zow ano i zab ezpieczono m ury pałacu przez p rzyk rycie p ły tą stropodachow ą, w iążąc i ankrując sp ęk an e m u ry sta lo w y m i śc ią gam i, jak rów n ież zabezpieczając cenne sztu k aterie i fresk i sk lep ion ych sal pałacu. W b. r. p a ła c otrzym a ca łk o w ite p rzyk ry cie dachu oraz lu k arń y, a najcen n iejsza część p ałacu zab ezpieczona będzie na stałe przez w y p o sa żen ie b u dynku w stolarkę. D oku m en tację tech n iczn ą w y k o n u je P.K.Z. P racow n ia A rch itek tu ry w B iałym stoku. P a ła c zo sta n ie w łą czo n y do służby sp o łe cznej zab ytk ów i będ zie u żyty do celów szk olen iow ych .
3. K o n s e r w a c j a b u d o w n i c t w a s a k r a l n e g o . K o ś c i ó ł p o k a m e d u l s k i w W i g r a c h , w y b u d o w an y w r. 1704 w g projektu Piotra P u tti- n ieg o podczas ostatniej w ojn y utracił dach i w ieżę (ryc. 316). Z d otacji M inisterstw a K ultury i Sztu k i przeprow adzono prace kon serw atorsk ie, a m ian ow icie w yk on an o k on stru k cję dachow ą i przykryto ją d a chów ką, odbudow ano w ieże, p okryw ając je h ełm am i, k tórym nadano pierw otn y k szta łt (ryc. 317). Z pierw otnego zespołu pozostały dw a budynki poklasztorne i j e den erem , po w ie ż y zegarow ej pozostały jed y n ie m ury przyziem ia.
K o ś c i ó ł z r. 1500 w W i z n i e cenny ob iek t b u d ow n ictw a gotyckiego, rozm yśln ie zn iszczony przez h itlerow ców w r. 1944 (ryc. 318), ob jęty został pracam i k on serw atorsk im i. O becnie m ają one j e szcze charak ter zab ezpieczający i poprze dzają odbudow ę.
Do n a jc e n n ie jsz y c h zab ytk ów a rch itek to n ic z n y c h n a leży zaliczyć obronną c e r k i e w (zn iszczon ą przez h itlero w có w w r. 1944) oraz b. k l a s z t o r pob azy- lia ń sk i w S u p r a ś l u , założony w X V I w . p r zez A. C h od k iew icza w raz z rezyd en cją p a ła co w ą . C erk iew dotąd czek a na o d b u d ow ę.
4. K o n s e r w a c j a p a r k ó w . Z is tn ie ją c y c h n a teren ie w o jew ó d ztw a b ia ło sto c k ie g o założeń parkow ych: w B ia ły m sto k u p rzy p ałacu B ran ick ich (ryc.310),
w D o jlid a c h przy p ałacu L ubom irskich, w D o w sp u d z ie przy p ałacu Paca, w R u d ce przy p a ła cu P o to ck ich i w C horoszczy przy p a ła cu B ra n ick ich zostały ju ż p o d ję te p ra ce rek o n stru k cy jn e lub też sporzą dzono p la n y i przeprow adzono pom iary w te r e n ie ja k o etap w stęp n y do dalszych prac r e k o n str u k c y jn y c h .
5. K o n s e r w a c j a b u d o w n i c t w a d r e w n i a n e g o . Z w artą w sw y m w y r a z ie p la sty czn y m grupę za b y t k ó w tw o rzą m azu rsk ie ch aty d rew niane. P rzez r o zp la n o w a n ie w n ętrza, ciek aw ą k o n stru k cję c ie sie lsk ą jak i m o ty w y deko ra cy jn e sta n o w ią one w a żn e ogn iw o w roz w o ju b u d o w n ic tw a lu d o w eg o na ziem iach p olsk ich . O b ecn ie dob iegają one kresu sw ej tr w a ło śc i szczeg ó ln ie iż w ob ec p rze b u d o w y w si trudno o w ła śc iw e ich u ży tk o w a n ie. D la teg o też n a leży zw rócić baczną u w a g ę n a ich sta n i otoczyć je opieką, by m o ż liw ie ja k n a jd łu żej pod trzym ać ich eg z y ste n c ję , a w każdym razie ob o w ią z k iem n a szy m je s t p rzech ow ać w ied zę o p ięk n y ch p rzyk ład ach tw órczości ludu w ry su n k u i opisie. W tym roku podjęto p ie r w sz y eta p ty ch prac, in w en ta ry żu ją c zesp ół ch a t w e w si K rzyszew o w pow ełck im (ryc. 319, 320). Jedna z nich u sy tu ow a n a do u licy szczytem o k on stru k cji
słu p o w ej, na której sp oczyw a w ią za n ie d a ch o w e, m a p ięk n ie rzeźb ione słu p y w raz z zastrzałam i pod szczytem fron tow ym . Do ch aty tej p row ad zi w e jśc ie od strony pod w ó rza przez pod cień podparty trzem a s łu pam i. C haty m azu rsk ie pochodzą p rzew a ż n ie z X IX w rzadko tylk o n a tra fić m o żna na X V II I-w ie c z n e .
W. P a s z k o w s k i RÓŻNE
O G Ó L N O PO LSK I ZJA Z D K O NSERW ATORÓW W dniach od 28. IX . do 2. X . 1952 r. od b y ł się w K ra k o w ie O gólnopolski Zjazd K on serw atorów . Zjazd połączony b y ł z trzy d n io w y m objazdem dla zaznajom ienia się z ob iek tam i z a b y tk o w y m i na teren ie
R yc. 319. K rzyszew o, pow . e łc k i — ch ata m azurska. S tan z r. 1949.
Ryc. 320. K rzyszew o, pow . e łc k i — ch ata m azurska. F ra g m en t ścia n y fro n to w ej.
S ta n z r. 1949.
w o je w ó d z tw a k rak ow sk iego, sta lin o g ro d z- kieg o i o p olsk iego. Zjazd m ia ł na celu o m ó w ien ie i p rzed y sk u to w a n ie z a sa d n i czy ch p rob lem ów k o n serw a to rsk ich , o c e n ę d ok on an ych prac i o k reślen ie w y ty c z n y ch na p rzyszłość. D y sk u sja ro zw in ęła się w o k ó ł za sad n iczego refera tu G e n e r a l n ego K on serw atora prof, dr Jan a Z a ch w a
