Maria Żukowska
Zespół obiciowych aksamitów
wzorzystych z pałacu w Wilanowie
-problemy konserwatorskie
Ochrona Zabytków 41/1 (160), 52-55
MARIA ŻUKOWSKA
ZESPÓŁ OBICIOWYCH AKSAMITÓW WZORZYSTYCH Z PAŁACU W WILANOWIE
PROBLEMY KONSERWATORSKIE
Z e sp ó ł w zorzystych aksam itów pokryw ających ściany w p ię ciu w nętrzach n a jstarsze j części p a łacu w W ila nowie n a le ży do n a jce n n ie jszy ch tego rodzaju d e ko racji ścia n reprezentacyjnych, barokowych wnętrz m ieszka l nych z po czątku X V III w .1
T kaniny z W ila n o w a za licz a się do o g ó ln ie o kre śla n e j gru py tka n in tzw. velours de genne. Są to tkaniny o dużych rap o rtach wzoru, tkane z jed w a b iu z użyciem nici m etalow ych, o aksam itnych w ielobarw nych moty w ach ukw ieconych g ałę zi, czasam i rogów obfitości, w az u k ła d a ją c y c h się sym etrycznie na ca łe j szerokości tkaniny i ja k b y w yrastających je d n e z dru gich . Partie wzorów z aksam itu strzyżonego i częściow o z aksam itu z nie przeciętym i pętelkam i o d c in a ją się w yraźnie od g ła d k ie g o rypsow ego tła, przetykanego metalowymi p a sem kam i. T ego typu tkaniny i w zory przypom inają w sp a n ia łe barokow e o gro dy o g lą d a n e z góry. Tkaniny te były w ykonyw ane n a jw cze śn ie j w G e n u i, ju ż w XV I w., a le pow staw ały także w innych m iastach W ło ch : W e n e cji, Flo re n cji, M ed io lan ie, Ferrarze, Rzy mie, N e a p o lu . O d połowy X V III w. próbę n a śla d o w a nia ich p o d ję ły co raz prężniej ro zw ija ją ce się m an u faktury fra n c u sk ie . D o k ład n e m iejsce pow stania tk a nin z W ila n o w a jest nie znane. W iadom o tylko, że
założo ne zostały na ścia n a ch w 5 kom natach n a js ta r szej części p a ła cu przez córkę Elżbiety S ie n iaw sk ie j (pierw szej po So b ie skich w ła ścicie lki W ilano w a), M arię Zo fię D enhofow q, Il voto C zarto ryską, po śm ierci jej matki, która w iększo ść tkanin za ku p iła z p rze zn acze niem d la W ilan o w a. (Pierw otnie istn iejące o b icia tego sam ego gatu nku , o podobnych ornam entach, zd o b ią ce p a ła c za życia Ja n a III, zostały za b ra n e przez je g o sy nów po śm ierci króla i rozproszone).
Za ło żo n e w latach trzydziestych X V III w. tkaniny p e ł n ią do dziś tę sa m ą fun kcję, b u d zą c zrozum iały z a c h wyt i podziw sp e cja listó w od tkanin artystycznych, a zw ła szcza w ielu b a d aczy i konserwatorów z za g ra n icy. Ten szczegó lny podziw cudzoziem ców w zbud za fakt, że mi mo zm iany w ła ścic ie li W ilano w a w c ią g u blisko 300 lat tkaniny nie były w ym ieniane. W kra ja ch Europy z a cho dniej zm ienia się z reguły stare o b icia co 60—90 lat, gd yż do chw ili obecn ej istn ieją tam praktyczne
1 Z przygotowanego większego opracow ania podane zostały tylko najistotniejsze informacje, niezbędne do właściwego naświetlenia poruszonych problemów. Natom iast ten intere sujący zespół tkanin przedstawiony zostanie bardziej szcze gółowo w najbliższej przyszłości.
1. Pałac w W ilanowie, antykamera królowej: A — fragment tkaniny ptzed konserwacją (fot. K. Kow alska); В — raport tka niny, stan po konserw acji (fot. B. Seredyńska)
1. The P alace in W ilanów, an exam ple of the textile from Q u e e n 's anticham ber: A — condition before conservation, В — con dition after conservation
2. Pałac w W ilanowie, antykamera królowej (fot. B. Seredyńska) 2. The Palace in W ilanów, Q u een’s anticham ber
В
3. Pałac w W ilanowie, sypialnia króla: A — fragment tkaniny przed konserwacją (fot. K. Kow alska); В — raport tkaniny, stan
po konserwacji (fot. B. Seredyńska)
3. The Palace in W ilanów, an exam ple of the textile from King’s bedroom : A - condition before conservation, В - condition after conservation
5. Pałac w W ilanowie, sypialnia królowej: A — fragment tkaniny przed konserwacją (fot. K. Kow alska); В — raport tkaniny, stan
po konserwacji (fot. B. Seredyńska)
5. The Palace in W ilanów, an exam ple of the textile from Q ueen's bedroom : A - condition before conservation, В — co n d i
tion after conservation
4. Pałac w W ilanowie, sypialnia królowej (fot. В. Seredyń ska)
4. The Palace in W ilanów, Q ueen’s bedroom
A
m ożliwości wym iany o bić na nowe a le w iernie n a ś la d u ją c e zdjęte tkaniny. W W ilan o w ie istotnym czynnikiem w pływ ającym na stan za ch o w an ia starych o b ić było postanow ienie, początkow o Elżbiety Sie n iaw skiej, a p o tem je j następców za ch o w an ia w niezm ienionym stanie daw nej rezydencji m ieszkalnej m onarchy Ja n a III S o bieskiego , c ie szą ce g o się za słu żo n ą sław ą.
O d momentu za ło że n ia tkanin na ścia n a ch , a ż do ostatniej ge n e ra ln e j konserw acji w 1955 r. nie były one nigdy zdejm ow ane ze ścian . Ś la d y n ieud oln ej ko n serw acji w ykonanej w 1920 r. przez P. B ad o w skie go w yraźnie św iad czą, że była ona w ykonyw ana bez zd e j m ow ania o bić ze ścian.
N a duże zn iszcze n ie tkanin złożyły się n a stę p u ją ce po w ody: n aturalny proces sta rze n ia się w łókien, lata ostatniej wojny, w cza sie której cen ne o b icia zn a la zły się w szcze gó ln ie niekorzystnych w aru nkach , o raz d u ża w ilgo ć i pleśń n iszczą ca cały pa łac. Po d ru g ie j w ojnie św iatow ej, podobnie ja k c a ła architektura p a łacu , tak i tkaniny w ym agały gruntow nej konserw acji. Prace te w ykonane zostały przez P K Z — O d d z ia ł w W arszaw ie w latach 1955—1962. Sam o zd ję cie c e n nych o bić ze ścian i przen iesien ie ich na m iejsce, g d zie w ykonywane były za b ie g i, stanow iło w ielki problem . N ie m ożna było bowiem konserw ow ać tkanin w tych sam ych po m ieszczeniach , gdyż rów nocześnie prow ad zo no prace konserw atorskie całe j architektury p a ła cu . Plan prac konserw atorskich dotyczących w szystkich tk a nin ustalony został przez grono sp ecjalistów , którzy rozpatrzyli i przedyskutow ali w iele znanych metod. Z n a lazły się w nim n a stę p u ją ce punkty:
1. U su n ą ć m ech an iczn ie kurz. Z a p la m io n e m iejsca o czyścić przez tam po no w anie w odą destylow aną. 2. Liczn e ro zszczep ien ia w ątku i osnowy przesnuć sia t ką o chro nną z cien kich jed w abnych nici.
3. Skutki daw nej nie ud oln ej konserw acji u su n ą ć i w m iejscach tych za sto so w ać siatkę utkaną ig łą i nitką. 4. Z g ła d kich partii tkanin wszytych w środek w ięk szych krosien obitych aksam item genueńskim , we w szy stkich 5 p o m ieszcze niach , za ch o w a ć tylko te, które m ają m niejsze uszko dzenia m echaniczne. Bardzo zn i szczone wym ienić.
5. W szystkie tkaniny zdezynfekow ać 5 % roztworem thymolu.
Ponadto kom isja po kilku praktycznych próbach usta liła i zatw ierdziła do re a liza c ji dwa rodzaje siatki o ch ronnej :
A. S ia tk a utkana ig łą n ało żo n a na c a łą pow ierzchnię m iejsca uszko dzo nego m iała za b e zp ie czyć zniszczo n ą partię przed bezpośrednim kontaktem z różnymi przed miotami. Ten rodzaj siatki zastosow ano w m iejscach na jb a rd zie j zniszczonych i uszkodzonych.
B. Sia tk a o ście g u d łu g o ści ok. 3 mm przychw ytująca ig łą i nitką osnow ę i w ątek uszkodzonej tkaniny m iała w zm ocnić i utrzym ać w ca ło ści o sła b io n e przez prze tarcia fragm enty o b icia . Ten rodzaj siatki za sto so w a no w m iejscach mniej uszkodzonych i zniszczonych. W ła ściw a ko nserw acja w szystkich tkanin poza drobny mi różnicam i p rze b ie g a ła je d n a k o w o 2.
O ilości i ja k o ści uszkodzeń oraz ich za b ezp ie czeń n a j le p szą o rie ntację d a je b e zpo śred nia o b se rw acja po szczegó ln ych tkanin. W yko nane na nich za b ie g i kon serw atorskie przyrów nać m ożna do przysłowiowej p ra cy benedyktyńskiej.
Ja k w ięc doszło do tego, że po 24 latach, mimo tak 2 w wygłoszonym referacie omówiono szczegółowo sposób demontażu krosien i bardzo trudne ze względu na wielkie rozmiary tkanin prace, czyszczenie tkanin, przygotowanie tworzywa konserwatorskiego z podaniem użytych barwników oraz dokonano przeglądu poszczególnych pomieszczeń z po daniem ilości i wymiarów krosien, szerokości tkaniny, wiel kości raportu wzoru i kolorów oraz stanu zachowania tka nin w poszczególnych pomieszczeniach. Wymienione zostały nazwiska konserwatorów i podane dokładne daty rozpoczę cia i ukończenia tych prac.
znakom itej konserw acji, tkaniny w ym a g a ją ju ż ponow nych za b ieg ó w ?
O d pierwszych dni po otw arciu p a ła cu (10 IX 1962 r.), aż do chw ili obecnej jest on n ie u stan n ie o b le g a n y przez tłumy zw ied zających. Przy tak o gro m n ej frekw en cji, przy w ielu różnych o dbyw ających się w W ila n o w ie u roczystościach, im prezach, koncertach, c o ra z go rzej, niestety d zia ła ją cy ch urządzen iach klim atyzacyjnych, sąsiedztw ie elektrociepłow ni „ S ie k ie rk i” i c o ra z ru ch liw szej W isłostrady pow odujących za n ie c zyszc ze n ie po w ietrza, stan za ch o w an ia i w ygląd cen n ych o b ić b a r dzo się zm ieniły. P a ła c w W ila n o w ie n igd y nie był tak bardzo eksp loatow an y ja k w c ią g u o sta tn ich 24 lat. O d czasu za ko ń cze n ia g e n e ra ln e j ko n serw a cji tk a nin w 1962 r. za b e zp ie cze n ie d e zyn fe kcyjn e thym olem daw no już utraciło sw oje d zia ła n ie . Ku rz i du że z a p y lenie zrobiły swoje. Pow ierzchnia w szystkich tka n in jest mocno za ku rzo n a, a w nikliw a a n a liz a stanu za ch o w a nia tkanin we w szystkich p o m ie szcze n iach w ykazuje nowe, cho ć nie rażąco je szcze w ido czne, uszko d ze n ia , przetarcia nici itp.
W 1978 r. stw ierdzono w antykam erze królow ej pew ną o dm ian ę pasożyta - pleśń, która z a g ra ż a ła nie tylko tkaninom , ale i dyżurującym w s a la c h ludziom . Pod kierunkiem prof. K o w alika z Instytutu C h e m ii O r g a n ic zn e j przeprow adzono dezynfekcję tej tka n in y pre paratem IR G A S A N . Stw ierdzono, że te szko d liw e wy kwity pleśni spow odow ały częste zm ian y w ilgo tn o ści we w nętrzach p a łacu . N ie bez zn a c ze n ia także była duża frekw encja zw ied zających . K ilk a kro tn ie powoły w ani na ko n su ltacje sp e c ja liści-ko n se rw a to rzy stw ier dzili je d n o g ło śn ie ko nieczno ść o czy szcze n ia i ponow nej konserw acji tego cen n e go zesp ołu o b ić ście n n ych . W okresie co raz b a rd zie j o d czu w a ln e g o braku kon serw atorów problem ten n a b ie ra w ie lkie j w a g i. Ja k ochro nić te cenne tkaniny, które są zespołem ory ginalnym , niepow tarzalnym ?
C zy o be cn ie zn a jd zie się odpow iednio liczn y i d o św ia d czony zespół, który podejm ie się tak żm ud nej konser w acji, ja k przed 24 laty?
M aria Żukowska Muzeum w W ilanow ie O d d zia ł Muzeum Narodow ego w W arszaw ie
A SET OF FIGURED UPHOLSTERY VELVETS, THE SO-CALLED VELOURS DE GENNE, IN THE PALACE OF WILANÓW. CONSERVATION PROBLEMS
A set of patterned velvets covering the walls in 5 rooms of
the oldest part of the Palace in Wilanów is one of the most valuable examples of representative decoration of baroque
interiors. Textiles of this kind were made in Genoa, Venice, Florence. Milan, Ferrara, Rome and Naples. The provenance of Wlanow fabrics has not as yet been established. They were installed in the thirties of the 18th century by Mary Sophie Denhof, (later Czartoryska), daughter of Elisabeth
Sieniawska, the first owner of Wilanów after the Sobieskis. Since their installation in 1955, the fabrics were never taken off the walls. A natural result of many-years use and effect of unfavourable conditions was their serious damage at the time when the Palace was taken over by the state. In 1955 62 the velvets were subjected to thorough conservation by a Warsaw branch office of the Ateliers for Monuments’ Con servation. Conservation work consisted in the following pro cedure: taking the velvets off the walls together with stret chers, cleaning with distilled water, disinfection with thy mol and making of two kinds of a protective net:
— in most damaged places a thick net was woven with
a needle and thread, put on the face of the cloth and fastened to the original only on borders of a damaged part,
— in less damaged places both wefts and warps were in tercepted with 3 mm stitches in order to consolidate im paired parts.
Even today the conservation work carried out evokes adm i ration of both professionals and visitors. Unfortunately, due to an intensive use of the Palace in the following 24 years, enormous number of visiting people, less effectively opera ting air-conditioning equipment, the condition of the fa brics worsened markedly. At present the surface of the fa brics is much dusted and new damages can be seen. During numerous consultations all specialists — conservators have unanimously recognized the need for cleaning and further conservation. The conservation of all upholstery would be an enormous and long undertaking. In the face of noticeable shortage of conservators of fabrics this is a serious problem which has to be solved without any further delay.
