Z A P I S K I
623
F r a n c e sc o P i ο ν a n , P e r la b io g ra fia d i L a z z a r o B on am ico, T r ie ste 1988, s. X I , 178.
M ło d y n a u k o w ie c p a d ew sk i w y d a ł źr ó d ło w y p rzy czy n ek d o ż y cio ry su sły n n e g o h u m a n isty p a d e w sk ie g o B o n a m ic a (zm . 1552), k tó r y ró w n ie b y ł sły n n y w Italii c o w P o lsc e i o m a ło n ie z o sta ł w y c h o w a w c ą Z y g m u n ta A u g u sta . K sią ż k a d zieli się n a cztery r o zd zia ły (jeśli p o m in ie m y w stęp prof. L u cii R o s s e t t i ) : „ N o ta tk i o fo rtu n ie Ł a z a rza B o n a m ic o ” , „ O jco w izn a i a k ty w n o ś ć e k o n o m ic z n a ” , „ M ię d z y in teresam i a k u ltu rą ” o ra z „ R o d z in a i lo s o jc o w iz n y ” , in d ek sy o só b i m ie js c o w o śc i, a także sp is w y k o rzy sta n y ch r ę k o p isó w . P raca ob ejm u je o k res, o d k ied y B o n a m ic o z o sta ł w y k ła d o w c ą w P a d w ie ( 1530) i u d o w a d n ia , że ó w novus S o c ra te s b y ł ta k ż e hom o o econ om icu s (ta k ie u d o w o d n ie n ie p r z y d a ło b y się ró w n ież w ielu n a szy m o so b is to ś c io m h isto ry czn y m z d zied zin y ku ltu ry).
Ł azarz b ied a k iem n ie był: m iał 8 d o m ó w w P a d w ie i liczn e n ieru ch o m o ści (zw ła szcza r o zd zierż a w ia n e p o la ) w 11 m iejsco w o śc ia ch . J a k o szan u jący sw ą g o d n o ść sz la ch cic n ie in w e sto w a ł je d n a k w h an d el (s. 57). O je g o d zia ła ln o ści g o sp o d a rcz ej m ó w ią zw ła sz c z a o b fic ie w y k o rzy sta n e a k ta n o ta r ia ln e. Z a in tereso w a n ia n a u k o w e w sk a zu ją z n ó w , że o b o k ła c in y i greki z n a ł B o n a m ic o języ k heb rajsk i. N a jc ie k a w sz e a k ta p ra w n o -g o sp o d a r c z e i listy P i o v a n o p u b lik o w a ł w D o d a tk u (s.
131— 158), m .in. d w a d o ty c z ą c e P o la k ó w .
P o lo n ica in teresu ją n a s najb ard ziej. P o p ierw sze w b rew d a w n em u b a d a c z o w i R . A v e s a n i e m u
P io v a n u d o w o d n ił, że w 1539 r. B o n a m ic o i zw iązan i z nim ściśle p o lsc y stu d en ci w P a d w ie za jm o w a li się ż y w o in teresam i rzym sk im i m a rsza łk a w ie lk ie g o k o r o n n e g o P io tr a K m ity (s. X , 6 3, 87— 8 9, 152 — d a ta listu 1529 r. jest w św ie tle je g o ad resu o c z y w istą p o m y łk ą ). S tr o n y 73 i 151 d o ty c z ą z n ó w S ta n isła w a H o z ju sz a , ale a u to r nie w y k o r z y sta ł je g o „ E p is to la e ” (t. I, w y d . T . H i p l e r i W . Z a k r z e w s k i , C r a c o v i a e 1879), g d zie je st sp o r o o B o n a m icu . S tr o n a 2 9 św ia d cz y ró w n ież, że P io v a n n ie d o ta r ł d o tek stu listu B o n a m ic a d o Z y g m u n ta A u g u sta z 1533 r„ w y d r u k o w a n e g o ch o ć b y w „ A c ta T o m ic ia n a ” (w yd . W . P o c i e c h a , W arszaw a — K r a k ó w 1957, t. X V , s. 143— 145).
P io v a n m ó w i o stu d ia ch w P a d w ie w la ta ch 1544— 1534 Jan a B o n er a , sy n a żu p n ik a k r a k o w sk ie g o Sew eryn a (s. 90), ale n a jc iek a w szy je st tu akt z 22 w rześn ia 1545 c y to w a n y n a s. 62. S tu d en ci p a d ew sc y S ta n isła w G u m o w sk i i Jan L eżeń sk i (p ó ź n ie jszy k a n o n ik k ra k o w sk i) w y d zier ża w ili w ted y w im ien iu A d a m a K o n a r sk ie g o (p ó ź n ie jszeg o b isk u p a p o z n a ń sk ie g o , a bratank a stu d en ta p a d e w sk ie g o z 1506 r. Jana K o n a r sk ie g o ) d o m k o ło k o śc io ła św . A n to n ie g o w P a d w ie , przy c z y m św ia d k o w a ł Ł. B o n a m ic o , z a p e w n e n a u czy ciel p ow y ższej trójki. W isto c ie — ja k się sam p rzek o n a łem — w a k tach n o ta r ia ln y ch Italii m o żn a sz u k a ć d a n y ch o n a szy c h stu d en ta c h , ale trafiają się o n e z c z ę s to tliw o śc ią 1 a k t n a k ilk a d z ie sią t to m ó w .
W . U.
Jerzy P i e c h o w s k i , P r o r o k c z y d y k ta to r? , W y d a w n ic tw o „ Ś lą sk ” , K a to w ic e 1988, s. 140, ilustr.
M ieliśm y n ie g d y ś siln y k a lw in izm , a le pierw szą p o lsk ą k sią żk ę o Janie K a lw in ie d a ł d o p ie r o J. P i e c h o w s k i . Jest to p o z y c ja ty p o w o p o p u la r n a , n ie p o z b a w io n a je d n a k w a rto ści. A u to r n ieźle zn a ren esa n so w ą z a c h o d n ią E u ro p ę, a p r ó c z te g o jest czło w ie k ie m b y stry m , d o strzeg a ją cy m n iek tó r e u o g ó ln ie n ia , u m yk ające b a d a c z o m sz c z e g ó łó w . B arw na k sią żk a P ie c h o w sk ie g o p o m a g a cz y te ln ik o m zro zu m ieć św ia t. D o b r z e je st ta m n p. u jęta rola S trasb u rga w reform acji (s. 37), n ieto le ra n cy jn o ść r e fo rm a to ró w (s. 104), p ełn a p rzeciw ień stw o s o b o w o ś ć K a lw in a (s. 110) c z y w z g lę d n o ść w alk i o w o ln o ść (s. 131). A u to r u sto su n k o w u je się d o sw e g o b o h a ter a z n a leżn y m k ry ty cy zm em .
K sią ż k a n ie je st o c z y w iśc ie p o z b a w io n a w ad . W y stęp u ją w ięc n ie d o sta tk i w k o m p o zy c ji, n p. nie w ia d o m o d la c z e g o ro zd zia ł „ R u c h k a ta r ó w g leb ą k a lw in izm u ” je st je d n y m z o sta tn ic h . W ied za a u to r a o reform acji p olsk iej je st n ie d o sta te c z n a . N p . n a s. 55 z a m ia st „ L ism a n in i” w in n o być L ism a n in o , „ T r zecielsk i” — T r zeciesk i, „ D r z e w ie c k i” — D rze w ick i, A . Z e b r zy d o w sk i nie m ó g ł b yć
624
Z A P I S K Ireferen d arzem g n ieźn ień sk im , b o w o g ó le takiej funkcji nie było; ch a ra k tery sty k a p o lsk ie g o zw in g lia n izm u i k a lw in izm u nie o d p o w ia d a p raw d zie. N a s. 57 L itw in ó w K u lw ie c ia i R a fa jło w icz a p o lic z o n o m y ln ie m ięd zy P o la k ó w . N a s. 60 m ia st „ L ip o m a n n i” w in n o b y ć L ip p o m a n o .
W k w estia ch z a c h o d n io -e u r o p e jsk ic h b łęd y są raczej d rob n iejsze. N a s. 7 a u to r z a p o m n ia ł 0 d o k try n ie k alw iń sk iej w p o za eu ro p ejsk ich krajach a n g lo fo ń sk ic h p o z a U S A o ra z o siln ym k a lw in iz m ie w ęg iersk im . O jciec Jana K a lw in a , G erard , zm a rł ju ż w 1531 n ie z a ś w 1537 r. (s. 9), T o m a sz M ü n tz er n ig d y n ie był w S zw ajcarii (s. 2 5 ), L o z a n n a n ie leży w k a n to n ie b ern eń sk im , a jest sto lic ą k a n to n u V a u x (s. 98). N a k o n ie c c h o ć o p o g lą d a c h S ta n isła w a H o z ju sz a m a a u to r n iezłe p o jęcie, to jed n a k c y to w a n a je g o w yp o w ied ź: „ N ie c h a j w y zn a n ia p ro testa n ck ie, k a lw in i, so c y n ia n ie w y n iszc zą się sam e w sp o ra c h ze so b ą ” zdaje się b y ć z m y ślo n a , g d y ż w X V I w . nie b y ło jeszc ze u p o w sz e c h n io n e p ojęcie „ so c y n ia n ie ” (s. 101).
K sią ż k a P ie c h o w sk ie g o zo sta ła p rzez w y d a w n ic tw o „ Ś lą sk ” w y d a n a n ie n ajlepiej, a w ięc m o ż e 1 n iek tó r e jej b łęd y w n a zw a ch m o ż n a p o lic z y ć n a rach u n ek ed y to ra . T rzeb a tu w sk a z a ć zw ła sz c z a n a błęd n e fo rm y „ d ’E ta p es” (za m ia st d ’E ta p les) n a s. 2 9 czy „ N a v a r a ” (za m ia st N a v a rra ) n a s. 27. D ra żn i ró w n ie ż m a r n o w a n ie p ap ieru na p u ste z a k o ń c z e n ia k a ż d e g o z 22 r o z d z ia łó w lu b n a ok reślen ia ty p u „ P a w ła C z w a r te g o ” czy „ K a r o la P ią te g o ” .
O g ó ln ie jed n a k k sią żk a J. P ie c h o w sk ie g o sta n o w i d o ść w s zech stro n n ą i p o ż y te c z n ą p o p u la r n ą m o n o g r a fię h isto ry czn ą .
W . U.
V e llo H e l k , D a n sk -n o rs k e stu d ie re jse r f r a re fo rm a tio n e m til enevaelden
1536— 1660. M e d en m a tr ik e l o ver stu d e ra n d e i u dlan det, O d en se U n iv e r sity S tu d ies in
H isto ry a n d S o cia l S cien ces t. 101, O d e n se U n iv e r site tsfo r la g , O d e n se 1987, s. 4 4 2 .
V e lio H e l k o m a w ia p o d r ó ż e za g ra n iczn e p o d d a n y c h k r ó ló w d u ń sk ich w o k resie p rzew agi sz la ch ty ( a d e lsv a e ld e ) . O b o k D u ń c z y k ó w a u to r in te reso w a ł się ró w n ież p o d r ó ż u ją c y m i N o r w e g a m i i Isla n d czy k a m i. K sią żk a H elk a u zu p ełn ia w y d a n ą kilk a lat tem u p ra cę L arsa N i l é h n a d o ty c z ą c ą p o d r ó ż y za g ra n iczn y ch S z w e d ó w w X V II w iek u („ P ere g rin a tio A c a d e m ic a . D e t sven- sk a sa m h ä llet o c h d e u trick es stu d iereso rn a u n d er 1600— ta le t” , L und 1984; z o b . n o tk a P H t. L X X V II , 1 986, s. 4 2 9 — 43 0 ).
W o d r ó ż n ie n iu o d N ilé h n a , k tó r y starał się o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie n a ile w y k sz ta łcen ie za g ra n icą u ła tw ia ło kariery i ja k ą rolę o d g r y w a ły p o d r ó ż e zag ra n iczn e w p ro cesie eu ro p eiza cji Szw ecji, ja k i m iał m iejsce w X V II w iek u , H elk o g r a n ic z y ł się p rzed e w szy stk im d o sp o r z ą d z e n ia w y k a zu p o d d a n y c h d u ń sk ich p o d ró żu ją c y ch n a stu d ia w o m a w ia n y m ok resie.
P o d o b n ie ja k i w Szw ecji p o d r ó ż e zag ra n iczn e w D a n ii o b jęły nie ty lk o m ło d z ie ż sz la ch eck ą . W w y n ik u ob szern ej k w eren d y , ob ejm u jącej c a łą E u ro p ę, a u to r z id e n ty fik o w a ł 35 8 6 o s ó b (w tym 3 0 8 3 D u ń c z y k ó w , 4 2 9 N o r w e g ó w i 11 Isla n d c z y k ó w ). W grupie tej je d y n ie 747 o só b to p rzed sta w iciele szlach ty. B iorąc p o d u w a g ę n iew ielk ą lic z e b n o ść sta n u liczb ę tę u zn a ć n a leży za z n a czn ą . D u ż y u d zia ł o s ó b p o c h o d z e n ia n ie sz la c h e c k ie g o w śró d p o d r ó ż n ik ó w je st w y n ik iem ro sn ą c y ch am bicji i b o g a c tw a m ie sz c z a ń stw a d u ń sk ie g o , a ta k ż e p o p a rcia fin a n s o w e g o ze stro n y k o r o n y . N ie b ez zn a czen ia b yła b lisk o ść n iem ie ck ic h cen tró w u n iw ersy teck ich (najczęściej o d w ied za n e u n iw ersy tety to R o sto c k i W iten b erg a ). K o sz ta u tr zy m a n ia w cza sie s tu d ió w w N ie m czec h c z ę sto n ie o d b ie g a ły zn a czn ie o d k o sz tó w u tr zy m a n ia w K o p e n h a d z e . P o d r ó ż e n a stu d ia u ła tw io n e b y ła n ie ty lk o d zięk i istn iejącem u sy ste m o w i sty p e n d ió w (sty p en d ia k ró lew sk ie , k a p itu ły , u n iw ersy tet k o p e n h a sk i), a le ta k ż e d zięk i u p o w sz e c h n ie n iu się szlach eck iej m o d y n a w y k sz ta ł cen ie za g ra n iczn e, c o u m o ż liw ia ło p o d jęc ie stu d ió w także n iesz la c h e ck im o p ie k u n o m i to w a r z y sz o m p o d r ó ż y m ło d e g o szlach cica.
