792 Z A PISK I
Inform acją i p rzem ów ien ie poprzedza krótki tek st p ow iad am iający c z y te ln i k ó w , że od 1992 r. „Jahrbuch für W irtsch a ftsg esch ich te” u k azyw ać się b ęd zie dw a razy rocznie pod ca łk o w icie n o w ą redakcją. D ołączono do tego spis treści zeszytu 1/1992, k tóry zdaje się w sk a zy w a ć, że — w b rew zap ow ied ziom n o w eg o zespołu red ak cyjn ego — czasopism o k on cen trow ać się b ęd zie na p rob lem atyce n iem ieck ich d ziejó w gospodarczych, korzystając ze w sp ółp racy in n ych n iż d aw n iej autorów . S p raw ia to w rażen ie, iż pod znanym od przeszło trzydziestu la t ty tu łe m otrzy m am y c a łk o w icie zm ien ion e czasopism o, w y d a w a n e przez od m ien n y zespół, który n a w e t n ie próbuje n aw iązać do przeszłości.
Szkoda, że zjednoczone N iem cy n ie p o tra fiły zachow ać In sty tu tu oraz czaso pism a, k tóre n a w e t w n ie sp rzyjających ok oliczn ościach w zn aczn ym stop n iu p o tra fiły zach ow ać n ieza leżn o ść m y śli n a u k o w ej od doraźnych w ym agań in stan cji p olityczn ych .
J T
K ate M e r t e s , T h e English N o b le H ousehold 1250— 1600. Good G o v e rn a n c e and P olitic R v ie , B a sil B la ck w ell, O xford — N e w York 1988, s. 235.
A n g ie ls k i term in h ousehold jest trudny do oddania w język u p olskim . Jego a n g ielsk ie zn aczen ie rów nież n ieła tw o jest określić. A utorka proponuje zd efin io w a ć ho u seh o ld jako zb iorow isk o służby, czeladzi, przyjaciół, człon k ów rodziny żyjących pod w sp ó ln y m dachem i p ełn ią cy ch określone fu n k cje na dw orze szlach cica, arystok raty, opata, biskupa lu b króla (s. 5). Po polsku n a jlep szy b y łb y chyba term in „d w ór”, o czy w iście w rozu m ien iu n ie budynku, lecz zespołu lu d zi tw orzą cych sw eg o rodzaju in sty tu cję tow arzyszącą osobie szlach etn ie urodzonej i zajm u jącej od p ow ied n io w y so k ie m iejsce w strukturze społecznej.
D w ór ta k i b y ł zja w isk iem ty p o w y m dla sp ołeczeń stw a feu d aln ego. W A n g lii in sty tu cja d w orów p ow stała w śred n iow ieczu , przeżyła n a jw ięk szy ro zk w it w X V w . w ok resie osłab ien ia cen traln ej w ład zy m onarszej, przetrw ała epokę T udorów , b y sk urczyć się — bo n ie zan ik n ąć ca łk o w icie — i zm ien ić charakter w X V II w ., w ok resie gru n tow n ych przem ian stru k tu ry sp ołeczn ej w A n g lii. W P o l sce — gd zie d w ory istn ia ły także — ich ap ogeu m przypadło n a w ie k i X V II i X V III, w in n ych krajach chronologia rozw oju d w orów p rzed staw iała się jeszcze inaczej, za leżn ie od sp ecy fik i p rzekształceń sp ołeczeń stw a i gospodarki.
K ate M e r t e s p rzed staw iła n ie ty lk o liczeb n ość (od k ilk u d ziesięciu do k il k u se t osób), skład osob ow y i organizację d w orów a n g ielsk iej szlach ty i a rysto kracji, św ie c k ie j i k o ścieln ej, w śred n iow ieczu i na początku ery n o w o ży tn ej, ale także ich fu n k cje gospodarcze, społeczn e, p olityczn e i relig ijn e. M im o iż g en e ty czn ie dw ór w ią za ł się z gospodarką autarkiczną i jej zarządzaniem , p ow in ien zatem zaspokajać sw o je potrzeby k on su m pcyjn e produkcją feu d aln ej w ło ści, dw ory a n g ielsk ie ju ż w śred n iow ieczu b y ły w znacznie w ięk szy m stopniu n a sta w io n e na k on su m p cję n iż na produkcję, a ich zaopatrzenie oparte b y ło na zakupach. D zięk i tem u w ła śn ie już od p o ło w y X IV w . ro zw in ęła się system atyczn a rachunkow ość dom ow a — pod staw a źródłow a recen zow an ej książki. A n g ielsk i dw ór ju ż w śred n io w ieczu fu n k cjo n o w a ł w ram ach gospodarki ryn k ow ej, zw iązan y z siecią i k a lendarzem lo k a ln y ch targów zaopatrujących go w pod staw ow e produkty, przy czyn iał się do rozw oju tych targów , doprow adził ju ż u sch yłk u X III w. do p e w nej ró w n o w a g i podaży i popytu na ow ych lok aln ych rynkach (s. 114). W ten spo sób a n g ielsk ie d w ory stały się ele m e n te m w zrostu gospodarczego. T ak iej d osk o n ałej ró w n o w a g i ryn k ow ej n ie o siągn ęły d w ory polsk ich m agn atów jeszcze w X V II
ZA PISK I 793
i X V III w ., zaop atryw an e w cią ż w produkty z w ła sn y ch dóbr, nieraz z bardzo o d leg ły ch m ajętn ości, bez p o śred n ictw a rynku lo k a ln eg o (jak to m ożna odczytać n ie ty lk o z ó w czesn y ch rachunków , ale też p a m iętn ik ó w i k oresp on d en cji, np. K rzy szto fa O p alińskiego, i jak to p o tw ierd ziły ostatnio badania A lin y S z t a c h e l - s к i e j i E lżb iety K o w e c k i e j o dw orze Jana K lem en sa B ran ick iego w X V III w ., E w y D u b a s - U r w a n o w i c z o dw orze T om asza Z am oyskiego w X V II w.).
A utorka bardzo in teresu jąco p rzed staw iła życie relig ijn e na dw orze, w szcze g ó ln o ści rolę w sp ó ln y ch p raktyk relig ijn y ch , k tóre — jej zdaniem — m iały um a cn iać w ię z i łączące człon k ów dw oru m ięd zy sobą i z panem , w ład zę pana nad d om ow n ik am i, a d om ow n ik om sta le p otw ierd zać ich pozycję zajm ow an ą w grupie społecznej; b y ł to rytu ał a firm u ją cy jed n ość i siłę grupy (s. 148).
B rak poczucia p ry w a tn o ści (p r i v a c y ) i brak w aru n k ów do jej p rak tyk ow an ia p ow od ow ał, że życie d w orsk ie i rodzinne m iało charakter p u b liczny. D opiero w X V w . w e dw orach an g ielsk ich zaczęły pojaw iać się „p ryw atn e” jad aln ie i sy p ia ln ie u m o żliw ia ją ce rozw ój ow ej p ry w a tn o ści (s. 170). Z nam ienne, że w kulturze p o lsk iej p o jęcie ta k ie n ie w y tw o rzy ło się do dziś — w język u p olsk im n ie ma o d p o w ied n ik a a n g ielsk ieg o term in u p r i v a c y , n ie zna tak iego pojęcia p olsk ie praw o.
A n g ie ls k ie h ou seh olds i ich o d p o w ied n ik i w krajach k o n ty n en ta ln ej Europy b y ły e lem en ta m i stru k tu ry sp o łeczeń stw a feu d aln ego, in stru m en tam i sp raw ow an ia w ła d zy na p oziom ie lok aln ym , w y k o n y w a n ia fu n k cji publicznych, organizatoram i życia relig ijn eg o , sta n o w iły część sk ład ow ą gospodarki. W ydaje się jednak, że a n g ielsk ie d w ory odznaczały się siln ą sp ecyfik ą. D la teg o in teresu ją ce rezu ltaty o sią g n ięte przez K ate M ertes p o w in n y sty m u lo w a ć pod jęcie analogiczn ych badań w in n ych krajach, n ie m ogą jednak słu ży ć do e k sp lik a cji zjaw isk sp ołecznych i gosp od arczych poza A nglią. K siążka M ertes daje w szak że w ie le do m yślen ia.
A lin a N o w i c k a - J e ż o w a , Sa rm a ci i śm ie rć . O s t a r o p o ls k ie j p o e z j i ż ałobn ej, W y d a w n ictw o N au k ow e PW N, W arszaw a 1992, s. 340, 17 ilustr.
P olsk a literatura th an atologiczn a, c z y li trak tu jąca o stosu n k u P o la k ó w do śm ierci i sp raw ostateczn ych , w zb o g a ciła się o now ą w ażną pozycję. Po m ono grafiach J u liu sza C h r o ś c i c k i e g o („Pom pa fu n eb ris”, 1974) i M acieja W ł o d a r s k i e g o („Ars m orien d i w litera tu rze p olskiej X V i X V I w .”, 1987) oraz a rty k u ła ch M arii B o g u c k i e j , k siążk a A lin y N o w i c k i e j - J e ż o w e j po szerza p ole ob serw acji na całość starop olsk iej sp u ścizn y p o ety ck iej, a w ła śc iw ie na całe p iśm ien n ictw o p olsk ie X V I i X V II w . S zczególnie in teresu ją ce są w y n ik i badań au tork i d otyczące X V II stu lecia , k ie d y to co n a jm n iej trzyk rotn ie w p orów n a n iu z o k resem w cześn iejszy m w zrosła produkcja te k s tó w od n oszących się do śm ierci i k ie d y n a stą p ił proces „sarm atyzacji” śm ierci, to znaczy nadania sar m ack ich cech zarów no w yob rażen iu śm ierci, jak też m y ślen iu o n ie j. M im o że śm ierć i w s z y stk ie sp raw y z n ią zw iązan e m iały charakter u n iw ersa ln y , ponad cza so w y i pon ad region aln y, stosu n ek P olak ów , a k on k retn ie polsk iej szlach ty do śm ierci m iał w X V II w . cech y sp ecy ficzn e, n igd zie indziej n ie spotyk an e. B yć m oże w ią za ło się to ze zja w isk iem sarm atyzacji p olsk iego k atolicyzm u doby p otryd en - ck iej, jak sądzi autorka, a le zap ew n e także ze szczególną sytu acją sp ołeczn ą i a k cep to w a n y m i przez p olsk ą szlachtę dok tryn am i p olityczn ym i. Z am iłow an ie do m e ta fo ry k i i orn am en tyk i m ilitarn ej, w id o czn e w p olskim p iśm ien n ictw ie fu n era l- nym , podobnie jak w rzeźbie i m a la rstw ie, w y n ik a ło n ie ty lk o z „charaktery
