Fi lia w Pio tr ko wie Try bu na l skim
In sty tut Agro bi z ne su z In fo r ma tyk¹ Sto so wan¹ ul. Ka szta no wa 31, 97-300 Pio tr ków Try bu na l ski gki da wska@po czta.onet.pl
Wp³yw wy bran ych cz ynni ków an trop oge nic znych na roz mieszc zenie sta now isk po wojn ika pn¹cego
(Cle mat is vi talba L.) we Wroc³awiu
In flue nce of an throp oge nic fac tors on the di strib uti on of the travel ler ’s joy (Cle mat is vi talba L.) in Wroc³aw
Abs tract: In the years 2000–2001 travel ler ’s joy was re cord ed in 315 lo cal iti es in Wroc³aw (Lo wer Si les ia), most of which were si tua ted in re sid enti al areas, gre en spa ces, and se rvice, in dus trial and ra ilw ay areas. The den sity of lo cal iti es was the bi ggest in the re sid enti al areas which al low ed the travel ler ’s joy to be con sid ered as an urban-loving spe cies, to ler ant to soil sa lin ity, dry air and mechanical damage.
The se ha bit ats were me dium to hi ghly trans form ed and clas sif ied as eu hem ero bic, ma inly á-eu hem ero bic. Al most 50% of the lo cal iti es were fo und in eu hem ero bic ha bit ats, 20.3% – in me soh eme rob ic ones and 24.8% in poly hem ero bic ones. The mean level of the ir eu hem ero by was 58. This is pro bab ly the opti mum level of he mer oby of ha bit ats of this species in urban conditions.
Key words: tra well ’s joy, di strib uti on, Wroc³aw
S³owa klu czowe: po wojn ik pn¹cy, roz mieszc zenie, Wroc³aw
Wstêp
Lu dz ka in ge ren cja w œro do wi sku to je den z wa ¿ nie j szych czyn ni ków sie d li - sko wych, wa run kuj¹cych wy stê po wa nie i roz prze strze nia nie siê ro œlin. Mia - sto jest szcze gó l nym ty pem uk³adu eko logi cz ne go, o któ re go ist nie niu de cy - duj¹ w pie r wszym rzê dzie czyn ni ki an tro poge nicz ne, prze de wszy stkim zró¿ - ni co wa nie prze strzen ne u¿y t ko wa nia te re nu (Ja c ko wiak 1998). Te re ny zur - bani zo wa ne sta³y siê obie kta mi ba dañ eko lo gi cz nych zna cz nie pó Ÿ niej ni¿
eko sy ste my na tu ra l ne, np. lasy, to r fo wi ska, je zio ra, a ta k ¿e zbio ro wi ska syn - an tro pij ne, w tym u¿y t ko wa ne ro l ni czo. Wa run ki, ja kie stwa rza mia sto ta kie, jak m.in. zwiê ksze nie stê ¿e nia soli i ma³a wi l go t noœæ gle by, du¿a kon cen tra cja me ta li ciê ¿ kich, zni sz czo na stru ktu ra gle by oraz nad mie r nie su che po wie trze nie wp³ywaj¹ ko rzy st nie na wzrost i roz wój ro œlin. Ob se r wuj¹c li cz ne, bu j no rosn¹ce ro œli ny po wo j ni ka pn¹cego (Cle ma tis vi ta l ba L.) we Wroc³awiu po - sta no wio no okre œliæ roz mie sz cze nie jego sta no wisk na te re nie mia sta oraz
Wa r sza wa 2006
zba da nie, jaka by³a za le ¿ noœæ po miê dzy roz mie sz cze niem sta no wisk po wo j ni - ka pn¹cego a ty pem u¿y t ko wa nia te re nu i za bu do wy we Wroc³awiu, okre œlo no ta k ¿e sto pieñ he me ro bii sie d lisk, czy li za kres ich antro poge ni cz nych prze ob - ra ¿eñ.
Po wo j nik pn¹cy jest za li cza ny do ro œlin pio nie r skich, na da je siê miê dzy in - nymi do reku l ty wa cji te re nów zde gra do wa nych. Naj wiêksz¹ jego za let¹ jest szy b ki wzrost, d³ugi okres we ge ta cyj ny, du¿a od po rnoœæ na cho ro by oraz
³atwoœæ roz mna ¿a nia. Jest de ko ra cyj ny od wio s ny do je sie ni, naj pierw dziê ki piê k nym kwia tom, a pó Ÿ niej ory gi na l nym owo co sta nom. A. £uka sie wicz (1974) za li czy³ po wo j nik pn¹cy do gru py ga tun ków od po rnych na wa run ki mie j skie, z prze zna cze niem do sto so wa nia w stre fach prze j œcio wych par ków, w przed ogró d kach i w mie j s cach o lu Ÿ nej za bu do wie.
Ma te ria³ i me to dy
Wroc³aw jest po³o¿o ny w do li nie Odry, jego oko li ce na le¿¹ do ni zin ne go re - gio nu fizjo graficz no-gle bowe go. Lewe do rze cze Odry na Rów ni nie Wroc -
³awskiej obe j mu je ¿y z ne cza r ne zie mie oraz gle by bru na t ne i p³owe, wy two - rzo ne z glin i py³ów, w pó³nocno - za chod niej czê œci mia sta do mi nuj¹ gle by pia sz czy ste. Na ogó³ s¹ one do brze uwil go t nio ne i uro dza j ne. Wroc³aw le¿y na ob sza rze naj ciep le j szym w Pol sce, z roczn¹ œred ni¹ te m pe ra tur¹ po wie trza prze kra czaj¹c¹ 8,5°C. Okres we ge ta cyj ny we Wroc³awiu jest najd³u¿ szy na Ni zi nie Œl¹skiej i trwa 226 dni. Okres bez przy mroz ko wy trwa 270 dni. Opa dy atmo sfe ry cz ne wy stê puj¹ we Wroc³awiu w ci¹gu 158 dni w roku. Œred nia ro - cz na suma opa dów wy no si oko³o 592 mm. Naj wiê cej ich przy pa da na lato i w li pcu osi¹ga prze ciê t nie 85 mm (Du bi cka 2000).
Wroc³aw za j mu je po wie rz ch niê pra wie 300 km2, a te re ny zie le ni, wraz z grun ta mi or ny mi i ³¹kami, roz ci¹gaj¹ siê na prze strze ni 16 000 ha. Jest przyk³adem du ¿ej aglo me ra cji, gdzie na sto sun ko wo nie wie l kiej prze strze ni zlo kali zo wa na jest du¿a li cz ba obie któw prze mys³owych i ener ge ty cz nych, szkó³, obie któw kul tu ra l nych, osie d li mie sz ka nio wych, gê sta sieæ ko mu ni ka cji dro go wej i ko le jo wej. Wszy stkie te ele men ty cywi liza cy j ne w isto t ny spo sób wp³ywaj¹ na stan œro do wi ska mie j skie go, zw³asz cza na czy stoœæ po wie trza (Du bi cki i Du bi cka 1994).
Ba da nia w³asne pro wa dzo no w roku 2000, do ko nuj¹c spi su wszy stkich sta - no wisk po wo j ni ka pn¹cego w gra ni cach admi ni stra cyj nych Wroc³awia. Jako sta no wi sko tra kto wa no, w pra cach te re no wych wy ra Ÿ nie wyod rê b nio ny te ren, maj¹cy dok³adn¹ lo ka li za cjê i w³asn¹ na zwê, np. ad res. W dro dze wyj¹tku du¿e te re ny le œ ne, par ko we i na le¿¹ce do ko m p le ksu trans po rto we go po tra kto - wa no ogó l nie. Do ko na no przegl¹du sta no wisk, za rów no o po cho dze niu spon - ta ni cz nym, jak i antro poge ni cz nym, na któ rych mo ¿ na by³o siê spo dzie waæ obe cno œci tego ga tun ku. Zba da no tory ko le jo we, œmie t ni ska, ru mo wi ska i gru - zo wi ska, przy dro ¿a, par ki, cmen ta rze, ogro dy i pola upra w ne. Okre œlo no czê -
stoœæ wy stê po wa nia po wo j ni ka w pod sta wo wym polu ba da w czym oraz lo ka li - za cjê sta no wisk na tle u¿y t ko wa nia te re nu i typu zabudowy oraz stopieñ hemerobii siedliska.
Za kres antro poge ni cz nych prze ob ra ¿eñ sie d lisk okre œla siê mia nem sto p ni he me ro bii. Kon ce p cja he me ro bii jest ro zu mia na jako ca³oœcio wa mia ra wp³ywu kul tu ro we go na eko sy ste my i obe j mu je ogó³ sku t ków, któ re po ja wi³y siê w nich w wy ni ku za mie rzo nej, jak i nie za mie rzo nej in ge ren cji cz³owie ka.
W ni nie j szej pra cy przy jê to 6-sto p nio wy sy stem kla sy fi ka cji Su kop pa (1969, 1972), któ ry okre œla zdo l noœæ prze ¿y cia i roz wo ju ga tun ku na sie d li skach o okre œlo nym sto p niu an tro po pre sji. Opie ra siê on na trzech za sad ni czych kry - te riach: sie d li sko wym, fito socjo logi cz nym i flo ry sty cz nym.
Sto pieñ ahe me ro b ny – oz na cza brak od dzia³ywa nia jaki ch ko l wiek czyn ni - ków antro poge ni cz nych, ro œlin noœæ za cho wu je cha ra kter pie r wo t ny i re a gu je ne ga ty w nie na wsze l ki prze jaw an tro po pre sji.
Sto pieñ oli gohe mero b ny – oz na cza nie wie l kie na tê ¿e nie an tro po pre sji ogra ni czo ne prze strzen nie, bêd¹ce czê sto ele men tem ubo cz nym wspó³cze s nej cy wi li za cji, lecz nie wy wo³uj¹ce wy ra Ÿ nych zmian w œro do wi sku. Cha ra kter ro œlin no œci rze czy wi stej jest mo c no zbli ¿o ny do po ten cja l nej ro œlin no œci na tu - ra l nej. Za li czyæ mo ¿ na tu na tu ra l ne, nieza nie czysz czo ne zbio r ni ki i cie ki po³o¿o ne zwy kle w ob sza rze wo do dzia³owym i za le sio nym, to r fo wi ska w nie - wie l kim sto p niu eks ploa to wa ne i naturalne kompleksy leœne.
Sto pieñ mezo heme ro b ny – oz na cza od dzia³ywa nie czyn ni ków antro poge ni - cz nych zwi¹za nych naj czê œciej z bez po œred nim u¿y t ko wa niem po kry wy ro - œlin nej, po wta rzaj¹cych siê cy kli cz nie i wa run kuj¹cych jed no cze œ nie wzglêd - n¹ sta bi l noœæ sk³adu flo ry sty czne go bio ce noz. Uk³ad czyn ni ków abio ty cz nych nie wy ka zu je isto t nych zmian, ro œlin noœæ semi natu ra l na re a gu je po zy ty w nie na okre œlo ne fo r my an tro po pre sji. Za li czyæ mo ¿ na tu lasy go spo da r cze, ³¹ki, mu ra wy na pia sko we i kserotermiczne i inne.
Sto pieñ eu he me rob ny – oz na cza trwa³¹ i in ten sywn¹ an tro po pre sjê, wy - wo³uj¹c¹ isto t ne zmia ny na tu ra l nych w³as no œci sie d lisk, któ re umo ¿ li wiaj¹ po wsta nie no wych antro poge ni cz nych zbio ro wisk ro œlin nych. Za li czo no tu po rê by, ugo ry, za le sie nia, upra wy le œ ne, rowy me lio racy j ne, sztu cz ne zbio r ni - ki wod ne, utrwa lo ne ska r py, na sy py i po bo cza szla ków komu nika cy j nych, przy cha cia, przyp³ocia, sie d li ska se ge ta l ne, a na te re nie mia sta par ki, ogro dy, mury ob ron ne i dziedziñce œródmiejskie.
Sto pieñ poly heme ro b ny – oz na cza czyn ni ki an tro poge nicz ne o du ¿ym na tê -
¿e niu i kon cen tra cji, od dzia³ywuj¹ce nie regu la r nie lub jed no ra zo wo i po wo - duj¹ce po wsta nie sztu cz nych, nie spo ty ka nych w wa run kach na tu ra l nych sie d - lisk. Za li czo no tu ha³dy, wy ro bi ska, gno jo w ni ki, si lo sy ki szon ko we, szu tro we miê dzy to rza i szu tro we po bo cza szos, wy sy pi ska œmie ci oraz cmen ta rze i sta - no wi ska le¿¹ce w ob rê bie ko m p le ksu transportowego.
Sto pieñ meta heme ro b ny – okre œla ca³ko wi te prze ob ra ¿e nie, zni sz cze nie lub za tru cie œro do wi ska przy rod ni cze go wy klu czaj¹ce su kce sjê ro œlin na czy nio - wych.
W ni nie j szym opra co wa niu zde cy do wa no siê wy dzie liæ w ra mach sto p nia euhe mero b ne go obe j muj¹cego ro œli ny sie d lisk ru de ra l nych oraz se ge ta l nych trzy pod za kre sy – pod sto p nie (Chmiel 1993):
– pod za kres a-eu heme ro b ny, z tra wia sty mi i zaroœlo wy mi zbio ro wi ska mi utwar dzo nych po bo czy, skarp, na sy pów przy dro ¿ nych i szla ków ko le jo - wych, miedz oraz ro wów me lio racy j nych,
– pod za kres b-eu heme ro b ny, do które go za li czo no wzglêd nie sta bi l ne zbio - ro wi ska wy stê puj¹ce na przy cha ciach i przyp³ociach,
– pod za kres g-eu heme ro b ny ze zbio ro wi ska mi se ge tal ny mi pól upra w nych i o gró d ków przy do mo wych.
W tra kcie prac te re no wych ana li zo wa no ro dzaj i na tê ¿e nie wy stê puj¹cych na da nym sta no wi sku czyn ni ków antro poge ni cz nych – stan i sto pieñ prze - kszta³ce nia pod³o¿a oraz sk³ad flo ry. Na tej pod sta wie dla ka ¿ de go z od no to - wa nych sta no wisk po da no sto pieñ he me ro bii, pos³uguj¹c siê klu czem do okre - œla nia za kre su he me ro bii eko sy ste mów (Chmiel 1993).
Wy ni ki
Na te re nie Wroc³awia zlo kali zo wa no 315 sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego.
Zna j do wa³y siê one na ró ¿ nych sie d li skach, miê dzy in ny mi na te re nach zie le ni mie j skiej i ogro dów dzia³ko wych, na cmen ta rzach oraz na te re nach zwa r tej i lu Ÿ nej za bu do wy mie sz ka l nej. Li cz ne sta no wi ska ist nia³y ta k ¿e na te re nach prze mys³owych, us³ugo wych oraz na zwi¹za nych z ko m p le ksem trans po rto - wym. Ze wzglê du na spo sób wzro stu tego pn¹cza pra kty cz nie nie mo ¿ li we by³o okre œle nie li cz by ro œlin wy stê puj¹cych na ka ¿ dym zare je stro wa nym sta - no wi sku.
Dla zo bra zo wa nia roz mie sz cze nia sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego na te re - nie Wroc³awia pos³u¿o no siê te ch nik¹ ra strow¹, tzn. wy zna czo no pod sta wo - we pole ba da w cze w kszta³cie kwa dra tu o wy mia rach 1000×1000 m. Li cz ba pól ba da w czych od po wia daj¹cych po wie rz ch ni Wroc³awia wy no si³a 324 (ryc. 1). Na tym podk³ad zie okre œlo no czê stoœæ roz mie sz cze nia sta no wisk w mie œcie.
Na te re nie Wroc³awia po wo j nik pn¹cy za j mo wa³ 61 pod sta wo wych pól ba - da w czych, któ re sta no wi³y 18,8% po wie rz ch ni mia sta. W pod sta wo wym polu ba da w czym prze wa ¿ nie zna j do wa³o siê od 1 do 5 sta no wisk, od no to wa no ta - kich pól 49. Kwa dra tów, w któ rych zna j do wa³o siê od 6 do 10 sta no wisk by³o 5, a ta kich, w któ rych zare je stro wa no od 11 do 15 i od 16 do 20 sta no wisk by³o po 3, pole ba da w cze, w któ rym zlo kali zo wa ne by³o wiê cej ni¿ 21 sta no wisk od no to wa no tylko jedno (ryc. 1).
Chc¹c stwier dziæ, jaka by³a za le ¿ noœæ po miê dzy roz mie sz cze niem sta no - wisk po wo j ni ka pn¹cego a ty pem u¿y t ko wa nia te re nu i za bu do wy we Wroc³awiu, wy ko na no ana li zê po rów nawcz¹ ka r to gra mów (ryc. 2). Wy ni ka z niej, ¿e roz mie sz cze nie sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego na te re nie mia sta nie za le ¿a³o bez po œred nio od spo so bu i in ten syw no œci u¿y t ko wa nia prze strze ni oraz stru ktu ry za bu do wy. Naj wiê cej pod sta wo wych pól, czy li 19, na któ rych zna j do wa³y siê sta no wi ska, na le ¿a³o do stre fy 3, któ ra od zna cza siê luŸn¹ za - bu dow¹ mie sz kaln¹ do 5. kon dy g na cji. W stre fie 1, 4 i 5 zare je stro wa no od po - wie d nio 18, 15 i 14 pod sta wo wych pól. Naj rza dziej, tj. w 7 kwa dra tach, spo ty - ka no oma wia ne pn¹cze w stre fie 2, w któ rej do mi nu je zwa r ta za bu do wa mie - sz ka nio wa do 5. kon dy g na cji. Bior¹c pod uwa gê naj wiê ksze za gê sz cze nie sta - no wisk w wa run kach urba niza cy j nych uz na no go jednak za gatunek urbanofilny (Jackowiak 1998).
W ba da niach wy ko na nych na te re nie Wroc³awia – jak wcze œ niej wspo mnia - no – okre œlo no dla ka ¿ de go sta no wi ska od po wied ni sto pieñ he me ro bii, w tym celu wy ko rzy sta no ska lê he me ro bii w wer sji za pro pono wa nej przez Su kop pa (1972), obe j muj¹c¹ 6 sto p ni. Na tej pod sta wie usta lo no am p li tu dê he me ro bii po wo j ni ka pn¹cego w ska li ca³ego miasta (ryc. 3).
1 2
3
4
5 6 ÿÏ 7 ÿÏ 8 ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ 9 ÿÏ ÿË 10 ÿÏ ÿÏ ÿË ÿÏ 11 ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ 12 ÿÏ ÿÏ ÿË ÿË ÿÏ ÿÏ ÿØ ÿØ ÿÏ 13 ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ 14 ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏÿÏ 15 ÿÙ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿØ ÿÙ ÿÏ ÿÏ 16 ÿÏ ÿÏ ÿÏ 17 ÿÙ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿË 18 19
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U W V X Y Z
1–5; 6–10; 11–15; 16–20; 21–25 Liczba stanowisk powojnika pn¹cego w polu badawczym
– Number of localities in a square:
Ryc. 1. Roz mie sz cze nie sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego na te re nie Wroc³awia, uo gó l - nio ne w sie ci kwa dra tów o po wie rz ch ni 1 km2
Fig. 1. Distribution of the traveller’s joy in Wroc³aw, generalized in a grid of squares 1 km2 in area
ÿÏ
ÿÏ
ÿÏ ÿÏ ÿÏ
ÿÏ ÿÏ
ÿË ÿÏ ÿÏ ÿË ÿÏ
ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿË ÿË ÿÏ ÿÏ ÿØ ÿØ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ
ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÙ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿØ ÿÙ ÿÏ ÿÏ
ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿÙ ÿÏ ÿÏ ÿÏ ÿË
-
Ryc. 2. Roz mieszc zenie sta now isk po wojn ika pn¹cego na tle stref u¿ytkowania te renu i typu za bud owy we Wroc³awiu (licz ba sta now isk jak na rys. 1)
Fig. 2. Distribution of the traveller’s joy in Wroc³aw by land use zones and type of building (number of localities the same as on the Figure 1)
0 10 20 30 40
I II III IV V
Stopieñ hemerobii
Procentowy udzia³ stanowisk
Ryc. 3. Spe ktrum he me ro bii po wo j ni ka pn¹cego na te re nie Wroc³awia (li cz ba sta no - wisk: 315)
Fig. 3. He mer oby of the lo cal iti es of the travel ler ’s joy in Wroc³aw (num ber of lo cal iti es: 315)
We Wroc³awiu sta no wi ska po wo j ni ka pn¹cego s¹ zlo kali zo wa ne na sie d li - skach od œred nio do si l nie prze kszta³co nych. Z ogó l nej li cz by 315 sta no wisk zare je stro wa nych na te re nie Wroc³awia, 54,9% to sta no wi ska euhe me ro bo we, któ re cha ra kte ryzo wa³y siê si l nym i ci¹g³ym od dzia³ywa niem czyn ni ków antro poge ni cz nych. Za li czo no do nich par ki, ogro dy, nie któ re po bo cza dróg i dzie dzi ñ ce œród mie j skie. Sto pieñ euhe me ro bo wy naj li cz niej re pre zen towa ny by³ przez sta no wi ska "-eu heme ro b ne – 36,5%, a naj rza dziej przez (-eu heme - ro b ne – 6,3%. 20,3% sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego zna j do wa³o siê na sie d li - skach mezo heme ro b nych, do któ rych za li czyæ mo ¿ na miê dzy in ny mi fra g - men ty œred nio i s³abo prze kszta³co nych la sów i cie ki wod ne, a 24,8% sta no - wisk by³o na sie d li skach poly heme ro b nych. Nie stwier dzo no we Wroc³awiu sie d lisk oligo heme ro b nych, na któ rych wy stê po wa³by po wo j nik pn¹cy.
W ni nie j szym opra co wa niu w³as nym okre œlo no po ziom he me ro bii, na któ - rym po wo j nik pn¹cy zna j du je op ty ma l ne wa run ki dla swe go roz wo ju. Wy ko - rzy stuj¹c wa r to œci wspó³czyn ni ków he me ro bii ob li czo no tzw. œred ni po ziom he me ro bii („œro dek ciê ¿ ko œci”) na ska li he me ro bii za j mo wa nych sie d lisk, w któ rym po wojnk re a li zu je ma ksi mum swych wyst¹pieñ wed³ug wzoru (Chmiel 1993):
Hœr= [ h0 (n) + hm (n) + ha-e (n) + ha-e (n) + hg-e (n) + hp (n)] / N, gdzie: Hœr –œred ni po ziom he me ro bii, h0–hp – wa r to œci wspó³czyn ni ków he me - ro bii, n – li cz ba wyst¹pieñ w da nym za kre sie he me ro bii, N – ogó l na li cz ba wyst¹pieñ ta kso nu.
Œred ni po ziom he me ro bii dla po wo j ni ka pn¹cego we Wroc³awiu wy no si 58 i po kry wa siê z za kre sem sie d lisk a-eu heme ro b nych. Jest to op ty ma l ny po - ziom he me ro bii tego ga tun ku w wa run kach mie j skich.
Dys ku sja
Te re ny zur bani zo wa ne sta³y siê obie kta mi ba dañ eko lo gi cz nych zna cz nie pó Ÿ niej ni¿ eko sy ste my na tu ra l ne, np. lasy, to r fo wi ska, je zio ra, pó³na tu ra l ne
³¹ki, a ta k ¿e zbio ro wi ska syn an tro pij ne, w tym u¿y t ko wa ne ro l ni czo. Zain tere - so wa nie flor¹ ob sza rów mie j skich za zna cza siê od pra wie 200 lat, jed nak szcze góln¹ in ten syfi ka cjê ba dañ w Eu ro pie, g³ów nie Œro d ko wej, w spo sób sy - ste maty cz ny pro wa dzi siê od oko³o 50 lat (Ja c ko wiak 1998, Sudni k-Wój ci ko - wska 1998). Prze wa ¿a³y pra ce do tycz¹ce ro œlin zie l nych, rza dziej drzew i krze wów, bar dzo rza d ko pn¹czy, m.in. wy stê po wa nia po wo j ni ka pn¹cego na te re nie Po zna nia (Cze ka l ski i No wak 1988) czy pn¹czy z ro dza ju wi no b luszcz (Part he no cis sus Planch.) na terenie Warszawy (Borowski 1996).
Pod czas ba dañ w³as nych wy ko na nych w 2000 roku we Wroc³awiu zlo kali - zo wa no 315 sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego. W la tach 1983–1985 roz mie sz -
cze nie po wo j ni ka pn¹cego zo sta³o opra co wa ne dla mia sta Po zna nia (Cze ka l - ski, No wak 1988), zare je stro wa no tam 245 sta no wisk. Za uwa ¿o no, ¿e dziê ki spon tani cz ne mu roz sie wa niu siê nie³upek, li cz ba sta no wisk sta le siê po wiê k - sza³a. Na te re nie Wroc³awia rów nie¿ zaob ser wo wa no jego samo ob sie wa nie siê. Mimo li cz nych sie wek naj czê œciej nie osi¹ga³y one wie ku, w któ rym by³yby zdo l ne do wy da nia na sion. By³o to spo wo do wa ne prze de wszy stkim in ten syw ny mi pra ca mi pie lêg nacy jny mi i tra kto wa niem sie wek jako „chwa s - tów”. Za uwa ¿o no rów nie¿, ¿e li cz ba sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego we Wroc³awiu nie tyle nie po wiê ksza³a siê, co szy b ko mala³a na sku tek ci¹gle zmnie j szaj¹cej siê po wie rz ch ni te re nów zie le ni (Fa bi sze wski i Brej 1992), zago spoda ro wa nia nie u¿y t ków w ob rê bie mia sta oraz wzra staj¹cej in ten syw - no œci za gê sz cze nia ist niej¹cej za bu do wy.
Po wo j nik pn¹cy na te re nie Wroc³awia rós³ na ró ¿ nych sie d li skach, by³y to z re gu³y sta no wi ska przy pad ko we go za do mo wie nia siê tego ga tun ku pn¹cza.
Naj wiê cej sta no wisk zna j do wa³o siê w dzie l ni cach o doœæ zwa r tej za bu do wie – na te re nie Œró d mie œcia oraz Sta re go Mia sta, by³y one naj czê œciej zwi¹zane z ko - m p le ksem trans po rto wym. W sta rych dzie l ni cach bo ga tych w te re ny zie le ni, na któ rych prze wa ¿a za bu do wa wil lo wa, ta k ¿e rós³ li cz nie, np. na Gra bi szy nie oraz na Krzy kach. Wie le sta no wisk spo ty ka no rów nie¿ w dzie l ni cach prze - mys³owych, np. na G¹do wie Ma³ym. Zlo kali zo wa no rów nie¿ sta no wi ska tego pn¹cza na te re nach pery fe ry j nych oraz ta kich, któ re zo sta³y w³¹cza ne do mia sta na sku tek jego roz bu do wy – Bro chów, Po œwiê t ne, Ksiê ¿e Wie l kie i Stra cho cin.
W ni nie j szej pra cy okre œlo no spe ktrum he me ro bii po wo j ni ka pn¹cego we Wroc³awiu, czy li oce nio no zdo l noœæ jego wzro stu i roz wo ju na sie d li skach o okre œlo nym sto p niu an tro po pre sji. Za gad nie niem he me ro bii flor miast za j - mo wa li siê m.in. H. Su kopp (1972) i I. Ko wa rik (1990). Dla ka ¿ de go ga tun ku mo ¿ na po daæ jego spe ktrum he me ro bii, tj. oce niæ zdo l noœæ we ge ta cji na sie d li - skach o okre œlo nym na tê ¿e niu an tro po pre sji na da nym te re nie w okre œlo nym cza sie (Sudni k-Wój ci ko wska 1998). Do ty ch czas uwa ¿a no, ¿e naj bo ga t sze w ga tun ki ro œlin na te re nie miast by³y sta no wi ska mezo heme ro b ne (Sud nik- -Wó j ci ko wska 1998). Obe c nie co raz czê œciej do rów nuj¹ im bo ga c twem flo ry sta no wi ska "-eu heme ro b ne (Chmiel 1993). Jak po da je B. Ja c ko wiak (1998) naj wiêksza czêœæ spo œród wszy stkich ga tun ków tworz¹cych flo rê Wied nia wy stê pu je na sie d li skach a-eu heme ro b nych. Ana li za roz mie sz cze nia blu sz czu po spo li te go we Wroc³awiu wy ka za³a, ¿e na sie d li skach euhe me ro b nych gru - pu je siê 80% jego sta no wisk (Œwier kosz 1994). Œre d ni po ziom he me ro bii dla po wo j ni ka pn¹cego we Wroc³awiu wy no si³ 58 i po kry wa siê z za kre sem sie d - lisk a-eu heme ro b nych, co mo¿na uz naæ za op ty ma l ny po ziom he me ro bii tego ga tun ku w wa run kach mie j skich. W od ró ¿ nie niu od ga tun ków steno heme ro b - nych, któ re s¹ naj czê œciej zwi¹zane z okre œlon¹ stref¹ ur ba ni za cyjn¹, po wo j - nik pn¹cy oka zu je siê byæ ga tun kiem eury heme ro b nym, czy li ta kim, któ ry wy -
stê pu je we wszy stkich stre fach mia sta. Do ty po wych ga tun ków eury heme ro b - nych za li czo no rów nie¿ na te re nie Be r li na ro bi niê aka cjow¹ (Ko wa rik 1990).
Mia sto jest szcze gó l nym ty pem uk³adu eko logi cz ne go, o któ re go ist nie niu de cy duj¹ w pie r wszym rzê dzie czyn ni ki an tro poge nicz ne, prze de wszy stkim zró¿ ni co wa nie prze strzen ne u¿y t ko wa nia te re nu (Ja c ko wiak 1998). Po dzia³ mia sta na stre fy na po sta wie kry te rium, ja kim jest zwa r toœæ za bu do wy, za pro - pono wa li dla Be r li na ju¿ na prze³omie lat sze œ æ dzie si¹tych i sie dem dzie si¹tych Su kopp (1969) i Ku nick (1974). Wy ró ¿ ni li oni stre fê zwa r tej za bu do wy, stre fê lu Ÿ nie j szej za bu do wy, stre fê pe ry fe ryczn¹ we wnêtrzn¹ oraz pe ry fe ryczn¹ ze - w nêtrzn¹. Po do b ne kry te rium sto so wa li rów nie¿ B. Sudni k-Wój ci ko wska (1998), A. £uka sie wicz (1972) i B. Ja c ko wiak (1998). Wy mie nie ni au to rzy ana li zuj¹c flo rê wy ró ¿ nio nych przez sie bie stref, roz pa try wa li zwy kle jed no - stko we po wie rz ch nie ba da w cze (naj czê œciej kwa dra ty o boku 0,5, 1,0 lub 1,5 km) po³o¿o ne w ob rê bie tych stref. W ni nie j szej pra cy w³as nej wy ró ¿ nio no 5 stref u¿y t ko wa nia te re nu: (1) te re ny ro l ni cze, zie leñ mie j ska, lasy, par ki,
³¹ki, ogro dy dzia³kowe i cmen ta rze, (2) za bu do wa mie sz ka nio wa zwa r ta do 5 kon dy g na cji o du ¿ej in ten syw no œci, (3) za bu do wa mie sz ka nio wa lu Ÿ na do 5 kon dy g na cji, (4) za bu do wa mie sz ka nio wa 5–10-kon dy g na cyjn¹ oraz (5) te re ny us³ugo we, prze mys³owe i ko le jo we. Po wie rz ch nie ba da w cze mia³y kszta³t kwa dra tu o wy mia rach 1000×1000 m.
Roz mie sz cze nie sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego na te re nie Wroc³awia w la - tach nie za le ¿a³o bez po œred nio od spo so bu i in ten syw no œci u¿y t ko wa nia prze - strze ni, a w szcze gó l no œci od stru ktu ry zabudowy.
Wnio ski
W roku 2000 na te re nie Wroc³awia zlo kali zo wa no 315 sta no wisk po wo j ni - ka pn¹cego. Zna j do wa³y siê one na ró ¿ nych sie d li skach, miê dzy in ny mi na te - re nach zie le ni mie j skiej, w par kach, w ogro dach dzia³ko wych, na cmen ta rzach oraz na ob sza rze zwa r tej i lu Ÿ nej za bu do wy mie sz ka l nej. Li cz ne sta no wi ska by³y ta k ¿e zlo kali zo wa ne na te re nach prze mys³owych, us³ugo wych oraz na zwi¹za nych z ko m p le ksem transportowym.
Roz mie sz cze nie sta no wisk po wo j ni ka pn¹cego na te re nie mia sta nie za le -
¿a³o bez po œred nio od spo so bu i in ten syw no œci u¿y t ko wa nia prze strze ni oraz stru ktu ry za bu do wy. Naj wiê cej sta no wisk zna j do wa³o siê w stre fie lu Ÿ nej za - bu do wy mie sz ka l nej do 5. kon dy g na cji. W stre fach: (1) do któ rej za li czo no te - re ny ro l ni cze, zie leñ miejsk¹, lasy, par ki, ³¹ki, ogro dy dzia³kowe i cmen ta rze, (4) za bu do wy mie sz ka nio wej 5–10-kon dygna cy j nej i (5) obe j muj¹cej te re ny us³ugo we, prze mys³owe i ko le jo we rów nie¿ wy stê po wa³ li cz nie. Naj rza dziej spo ty ka no oma wia ne pn¹cze w stre fie (2) – zwa r tej za bu do wy mieszkaniowej do 5. kondygnacji.
Bior¹c pod uwa gê naj wiê ksze za gê sz cze nie sta no wisk w wa run kach urba - niza cy j nych Wroc³awia oraz jego bio lo giê, uz na no po wo j nik pn¹cy za ga tu -
nek ur ba no fil ny, czy li taki, któ ry jest si l nie zwi¹zany z cen trum mia sta. Ur ba - no fi le to prze de wszy stkim ro œli ny pio nie r skie, znosz¹ce za so le nie i usz ko dze - nia me cha ni cz ne, ob fi cie kwitn¹ce (dro b ne kwia ty) i owo cuj¹ce, wy ko rzy - stuj¹ce wiatr do roz no sze nia py³ku i diaspor.
Li te ra tu ra
Bo ro wski J., 1996: Pn¹cza z ro dza ju wi no b luszcz (Part he no cis sus Planch.) w wa run kach mie j skich. „Roczn. De ndrol”. 44: 49–65.
Chmiel J., 1993: Flo ra ro œlin na czy nio wych wschod niej czê œci Po je zie rza Gnie Ÿnie ñ skie - go i jej an tro poge nicz ne prze ob ra ¿e nie w wie ku XIX i XX. Czêœæ I. Pra ce Zak³adu Ta - k so no mii Ro œlin UAM w Po zna niu: 1–202.
Cze ka l ski M., No wak W., 1988: Wy stê po wa nie i fe no lo gia po wo j ni ka pn¹cego (Cle ma tis vi ta l ba L.) na te re nie Po zna nia. „Rocz. Akad. Rol. w Po zna niu” 180, „Ogrod ni c two”
15: 41–54.
Du bi cki A., Du bi cka M., 1994: Kli mat Wroc³awia i jego zwi¹zek ze œro do wi skiem [w:]
Informator’94. Œro do wi sko Wroc³awia. Ko mi sja Ochro ny Œro do wi ska: 17–23.
Du bi cka M., 2000: Kli mat Wroc³awia [w:] En cy klo pe dia Wroc³awia. Pra ca zbio ro wa.
Wy daw ni c two Do lnoœl¹skie, Wroc³aw: 356–357.
Fa bi sze wski J., Brej T., 1992: Pro ble my Wroc³awia jako eko sy ste mu mie j skie go. Ma te - ria³y Se sji Na uko wej, 17 grud nia 1992 r. Wroc³awskie To wa rzy stwo Na uko we, Wroc³aw: 130–145.
Ja c ko wiak B., 1998: Stru ktu ra prze strzen na flo ry du ¿e go mia sta. Stu dium me to dy cz no- -pro b le mo we. Pra ce Zak³adu Ta kso no mii Ro œlin UAM w Po zna niu: 8–227.
Ko wa rik I., 1990: Zur Einführung und Au s bre i tung der Ro bi nie (Ro bi nia pseu do a ca cia L.) in Bran den burg und zur Gehölzsukzession ry de ra ler Robinienbestände in Be r lin.
„Verh. Berl. Bit. Ver.” 8: 33–67.
Ku nick W., 1974: Veränderungen von Flo ra und Ve ge ta tion lin ker Großstadt, da r ge stellt am Be i spiel von Be r lin (West). „Diss. Tech. Univ. Be r lin.”, 83: 1–472.
£uka sie wicz A., 1972. Wp³yw wa run ków mie j skich na ry t mi kê roz wo jow¹ ro œlin. „Wiad.
Bot”. 19 (1): 85–90.
£uka sie wicz A., 1974: Do bór drzew i krze wów i by lin dla mia sta Po zna nia. „Wiad. Bot.”, 17 (4): 252–264.
Sudni k-Wój ci ko wska B., 1998: Cza so we i prze strzen ne aspe kty pro ce su syn an tro piza cji flo ry. Na przyk³ad zie wy bra nych miast Eu ro py Œro d ko wej. Wyd. Uniw. Wa r sza wa:
165.
Su kopp H., 1969: Der einfluâ des Men s hen auf die Ve ge ta tion. „Ve ge ta tion”, 17: 360–371.
Su kopp H., 1972: Wan del von Flo ra und Ve ge ta tion in Mit tele u ro pa un ter dem Einfluâ des Men s hen. Ber. Lan d wirsch. 50: 112–130.
Su kopp H., 1978: Gehölzarten und -ve ge ta tion. Be r lins. „Mit. Dtsch. De ndrol. Ges.” 70:
7–21.
Œwier kosz K., 1994: Bluszcz po spo li ty (He de ra he lix L.) we Wroc³awiu. „Rocz. De ndro - log”. 42: 37–47.
