Piliczańskie parki krajobrazowe - idea ochrony a praktyka

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Pilica, to najdäuĔszy lewy do- päyw Wisäy. Rzeka prowadzi swe wody od terenów podgórskich, aĔ na tereny nizinnego Mazowsza, przez co krajobrazy towarzyszñ- ce Pilicy sñ niezwykle urozmaico- ne. Jednymi z najbardziej interesujñ- cych krajobrazowo fragmentów doliny Pilicy sñ jej odcinki na wysoko- Ĉci: Przedborza, Sulejowa i Inowäo- dza. Krajobraz doliny i otaczajñcych jñ terenów wysoczyzny wzbogacajñ kompleksy leĈne, bödñce pozostaäo- Ĉciñ dawnej Puszczy Pilickiej z caäym jej bogactwem, chronionym jako rezerwaty przyrody. W celu komplek- sowej ochrony krajobrazu doliny Pi- licy, pod koniec lat 80. i na poczñt- ku lat 90. XX wieku, powstaä Zespóä Krajobrazowych Parków Piliczaþ- skich, który tworzñ: Przedborski, Su- lejowski i Spalski Park Krajobrazo- wy. Na terenie parków i w ich otuli- nie znajduje siö takĔe wiele cennych obiektów pozaprzyrodniczych, bö- dñcych spuĈciznñ kulturowñ regionu i jednoczeĈnie silnym magnesem dla lokalnej turystyki. Tereny Pili- czaþskich Parków Krajobrazowych sñ odwiedzane przez duĔñ liczbö tu- rystów, z drugiej zaĈ strony podlegajñ ochronie, w ostatnim czasie rozsze- rzonej o doĈè rozlegäe obszary Natu- ry 2000. Sytuacja taka rodzi konflik- ty przestrzenne i spoäeczne.

Celem artykuäu jest ukazanie idei ochrony zespoäu trzech parków

krajobrazowych oraz wybranych problemów zwiñzanych z wdraĔa- niem ochrony tych parków w Ĕycie regionu.

WartoÅci przyrodnicze chronione

na obszarach

PiliczaÃskich Parków Krajobrazowych

Natural values protected in the area of the Pilica Landscape Parks

Przedborski Park Krajobrazowy Utworzony zostaä w 1988 roku.

W parku znalazäa siö póänocno- -zachodnia czöĈè Pasma Przedborsko- -Maäogoskiego i przylegajñce do niego niziny: po zachodniej stronie fa- lista równina z wydmami piaszczy- stymi po rzekö Pilicö, po wschod- niej stronie podmokäe obszary le- Ĉne i äñkowe nad Czarnñ Pilczyckñ i Czarnñ Mieczyþskñ. Najcenniej- sze w Przedborskim Parki Krajobra- zowym sñ ekosystemy leĈne (46,2%

powierzchni), z duĔym udziaäem drzewostanów gatunkowo zgod- nych z siedliskiem. Sñ to przewaĔ- nie drzewostany sosnowe na siedli- sku borów mieszanych, przeplecio- ne olsami i borami bagiennymi. Naj- bardziej cenne fragmenty przyrody oĔywionej objöte sñ ochronñ rezer- watowñ. Sñ to rezerwaty: Bukowa Góra (chroniony jest stary las bukowy

Pi lic za Ãs ki e p a rk i kr a jo b ra zo w e – id ea o ch ro ny a p ra kt yk a Ma Ág o rz a ta M ile ck a , A nn a R ó Ëa Ãs ka

The Pilica Landscape

Parks – Idea of Preservation and Practice

Problemy

(2)

na wapiennym wzgórzu), Piskorze- niec (ochronie podlegajñ torfowiska niskie, przejĈciowe i wysokie z re- liktowñ flora i faunñ), Murawy Do- bromierskie (chronione sñ murawy kserotermiczne, unikalne w Polsce Ĉrodkowej). Na florö parku skäada siö okoäo 900 gatunków roĈlin naczynio- wych. Obszary z najciekawszñ florñ to Bukowa Góra i jej otoczenie z wa- piennymi murawami kserotermiczny- mi, torfowisko Piskorzeniec, Las ćwi- dziþski i Las Czarna Rózga. W parku wystöpuje 39 gatunków roĈlin podle- gajñcych ochronie caäkowitej, spoty- ka siö wiele gatunków zwierzñt, spo- Ĉród których najliczniejszñ grupö sta- nowiñ ptaki w liczbie 168 gatunków, z których 98 naleĔy do awifauny lö- gowej. Czyste wody rzek, urozmaico- na rzeĒba terenu, róĔnorodna szata roĈlinna, barwne äñki i ciemne lasy, skaliste wzgórza i torfowiska, suche wydmy i przepastne topieliska leĈne to elementy wyróĔniajñce krajobraz Przedborskiego Parku Krajobrazowe- go. Obrazu tego dopeänia mozaika pól z tradycyjnymi uprawami¹.

Sulejowski Park Krajobrazowy Utworzony zostaä w 1994 roku.

Obejmuje dolinö rzeki Pilicy wraz z najbardziej cennymi przyrodniczo terenami przylegäymi, jest „äñcz- nikiem” pomiödzy Przedborskim, a Spalskim Parkiem Krajobrazowym.

Walory Sulejowskiego Parku Krajo- brazowego tworzñ przede wszystkim:

naturalny krajobraz rzeczny, zwäasz- cza Ĉrodkowego odcinka Pilicy miö- dzy Przedborzem i Sulejowem, „del-

ty” LuciñĔy, Czarnej Malenieckiej oraz ĈródleĈnych strumieni. Niespeä- na 10% powierzchni wszystkich la- sów Parku posiada charakter zbliĔony do naturalnego, natomiast krajobraz lasów puszczaþskich prezentuje jedynie piöè fragmentów lasu o äñcznej powierzchni zaledwie 170 ha. Na terenie parku stwierdzono dotychczas 17 zespoäów leĈnych i zaroĈ lowych oraz szereg zbiorowisk zastöpczych, 70 zbiorowisk mokradäowych i äñ- kowych oraz kilka zbiorowisk mu- raw napiaskowych i kserotermicz- nych. Obszary znacznie przeksztaä- cone charakteryzujñ siö rozwojem ro- ĈlinnoĈci synantropijnej. Stwierdzo- no dotychczas wystöpowanie prawie 1000 gatunków roĈlin naczy- niowych, a wĈród nich miödzy in- nymi takie osobliwoĈci florystyczne jak: storczyki (12 gatunków), widäa- ki (4 gatunki), däugosz królewski, zi- mozióä póänocny, koniczynö äubino- watñ i kokoryczkö okóäkowñ. WĈród licznie reprezentowanych, róĔnych grup Ĉwiata zwierzñt na szczególnñ uwagö zasäuguje entomofauna i or- nitofauna. Same tylko motyle repre- zentowane sñ przez okoäo 30 gatun- ków. Na obszarze Parku zaobser- wowano okoäo 200 gatunków pta- ków z czego prawie 150 gatunków odbywa tu lögi. Na terenie Sulejow- skiego Parku Krajobrazowego istnie- je 11 rezerwatów przyrody o äñcznej powierzchni 624 ha. Najliczniejsze sñ rezerwaty leĈne: Lubiaszów, Mesz- cze, Twarda, Gaik, Bäogie, Wielkopo- le, Jawora oraz projektowane: Kaleþ, Prucheþsko i ãögi nad Pilicñ. Rezer-

waty florystyczne to: Las Jabäoniowy i Jaksonek oraz projektowany – Bory nad Pilicñ. Pozostaäe obiekty repre- zentujñ trzy róĔne typy rezerwatów:

krajobrazowy – Niebieskie đródäa, torfowiskowy – Czarny ãug i projektowany wodny – Struga Mäynki².

Spalski Park Krajobrazowy

Utworzony zostaä w 1995 roku. Park stanowi obszar o dobrze zachowa- nych cechach krajobrazu naturalnego z bogatym i róĔnorodnym Ĉwia- tem roĈlinnym i zwierzöcym. Obej- muje on dolinö rzeki Pilicy wraz z najcenniejszymi lasami spalski- mi. Najbardziej atrakcyjny fragment doliny to przeäomowy odcinek rzeki w okolicy Inowäodza. W grani- cach parku przewaĔajñ tereny leĈne (54,4% powierzchni), lecz znaczny udziaä majñ uĔytki rolne (35,6%

pow.). Rozlegäe lasy w Ĉrodkowym biegu Pilicy coraz czöĈciej nazywa siö Puszczñ Pilickñ, choè nie majñ one w rzeczywistoĈci charakteru historycznej puszczy. Skäadajñ siö z kil- ku kompleksów poäoĔonych po obu stronach Pilicy. Do najcenniejszych naleĔñ lasy spalskie poäoĔone na lewym brzegu Pilicy na wschód od To- maszowa Mazowieckiego. Obecnie obejmujñ ok. 9 000 ha powierzchni.

Najcenniejsze pozostaäoĈci dawnej Puszczy Pilickiej chronione sñ sieciñ rezerwatów. Sñ to rezerwaty: Spaäa (po obydwu stronach Pilicy, chroni grñdy ze starymi döbami i sosnami), Gaè Spalska (ciñgnie siö kilka kilome- trów cienkim pasem wzdäuĔ rzecz- ki Gaè, chroni tereny bagienne oraz

(3)

drzewostany olszowe i sosnowe, a takĔe stanowiska rosiczki poĈred- niej, wawrzynka wilczeäyko, Ĕura- winy, bagna zwyczajnego, weänian- ki, grñĔela i nenufarów oraz Ĕeremia bobrów), Konewka (chroni lasy döbo- we), ēñdäowice (mozaika olsów i bo- rów sosnowych), Jeleþ (chroni lasy li- Ĉciaste z jodäñ) i Säugocice (ochronie podlega grñd wilgotny).

RóĔnorodnoĈè warunków eko- logicznych sprawia, Ĕe Spalski Park Krajobrazowy cechuje bogactwo za- siedlajñcych go gatunków zwierzñt.

Rejon Konewki i Inowäodza jest osto- jñ dla wielu bardzo rzadko wystöpu- jñcych owadów. W Pilicy oraz jej sta- rorzeczach stwierdzono wystöpowa- nie 28 gatunków ryb i jednego przed- stawiciela smoczkoustych – mino- ga strumieniowego. Ponadto odnotowano dziewiöè gatunków päazów (w tym 6 chronionych) i 5 gatun- ków gadów (wszystkie chronione).

W obröbie parku stwierdzono gnieĔ- dĔenie siö 139 gatunków ptaków, z których aĔ 136 podlega ochronie lub sñ to ptaki äowne. Wiele z nich to rzadkoĈci ornitologiczne. W Par- ku odnotowano wystöpowanie 31 gatunków ssaków, z czego 7 objö- tych jest caäkowitñ ochronñ, a 12 na- leĔy do zwierzyny äownej. Te wäa- Ĉnie walory przyrodnicze, róĔnorod- noĈè i unikalnoĈè fauny, flory a takĔe walorów krajobrazowych byäy przy- czynñ ustanowienia prawnej ochrony tego terenu³.

WartoÅci kulturowe chronione

na obszarach

PiliczaÃskich Parków Krajobrazowych a wspóÁczesne przeksztaÁcenia

Cultural values protected in the Pilica Landscape Parks and contemporary transformations

Park krajobrazowy wedäug Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku ...obejmuje obszar chroniony ze wzglödu na wartoĈci przyrodni- cze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu za- chowania, popularyzacji tych war- toĈci w warunkach zrównowaĔone- go rozwoju.

Na obszarach Piliczaþskich Parków Krajobrazowych oprócz war- toĈci przyrodniczych, ochronie pod- legajñ takĔe wartoĈci kulturowe i historyczne. Te zaĈ w przypadku oma- wianego obszaru sñ róĔnorodne i sto- sunkowo równomiernie rozlokowa- ne na caäym terenie objötym prawnñ ochronñ. KaĔdy park z zespoäu Pili- czaþskich Parków Krajobrazowych, przy wspólnej osi przyrodniczej, jakñ stanowi Pilica i nieco zmiennych warunków przyrodniczych (od wy- raĒnie wyĔynnej czöĈci poäudnio- wej w Parku Przedborskim do typo-

wo nizinnej w Parku Spalskim) posiada odmienne wartoĈci kulturowe.

Oczywistymi wözäami kulturowymi sñ oĈrodki miejskie od wieków zro- Ĉniöte z Pilicñ: Przedbórz, Sulejów i Inowäódz, gdzie juĔ w Ĉredniowie- czu istniaäy waĔne przeprawy przez rzekö. Wymienione miasta zawdziö- czajñ swój rozwój wäaĈnie temu nad- pilicznemu poäoĔeniu (rola rzeki jako miejsca späawiania towarów, rozwój miast targowych, pobieranie myta za przeprawö przez rzekö). KaĔdy oĈro- dek wyksztaäciä swoisty ukäad urbani- styczny, który we wszystkich trzech przypadkach rozwinñä siö po obu stronach rzeki. Rozwój tych oĈrod- ków niezwykle silnie zdeterminowa- ny byä przez ukäad przyrodniczy rzeki, co skutkuje wieloma podobieþ- stwami w opisywanych strukturach.

W sylwecie Przedborza silnie rysuje siö wieĔa koĈcioäa Ĉw. Alek- sego (1340 r.), zlokalizowanego na wzgórzu nieopodal rynku miej- skiego, przy którym znajdujñ siö domy mieszkalne (XVIII–XIX wiek).

Na zachód, w kierunku rzeki Pilicy znajdujñ siö ruiny XIV–wiecznego zamku Kazimierza Wielkiego (spa- lony w 1660 r.). Miasto usytuowane jest na mocno pofalowanym terenie, w otoczeniu lasów – na cyplu wzgó- rza dochodzñcego do Pilicy w miejscu przeprawy. Sytuacja ta spowo- dowaäa uksztaätowanie siö äukowa- tego zarysu ulic zgodnie z konfigu- racjñ terenu. Dzisiejszy ukäad urba- nistyczny miasta skäada siö dwóch odröbnych jednostek wyksztaäco- nych po obu stronach rzeki. CzöĈè

(4)

lewobrzeĔna rozwinöäa siö na kan- wie wczesnoĈredniowiecznej osa- dy targowej, a czöĈè prawobrzeĔna to poszerzony teren dawnego miasta Ĉredniowiecznego, o nadal czy- telnym typowym rozplanowaniu z okresu lokacji. Most na Pilicy spi- na te dwie jednostki, dajñc Przed- borzowi wspóäczesnñ postaè. Kolej- nym miastem od wieków strzegñcym przeprawy przez Pilicö jest Sulejów.

To na jego wysokoĈci Park Przedbor- ski przechodzi w Sulejowski. Histo- ria i rozwój miasta zwiñzane sñ z po- äoĔonym nieco na póänoc klasztorem cystersów (ryc. 1), który silnie wpäy- nñä na przeksztaäcenia przestrzenne caäego opisywanego obszaru, pro- wadzñc wäaĈciwñ dla zakonu gospo- darkö opartñ na rolnictwie oraz zago- spodarowywaniu nieuĔytków. Piökna sylweta sulejowskiego opactwa nadal malowniczo wtapia siö w dolinö Pili- cy, dajñc Ĉwiadectwo wäaĈciwego dla zakonu miejsca w krajobrazie dolinnym. Pierwotnie osada targowa znaj- dowaäa siö okoäo 1,5 km na poäudnie od klasztoru. Dzisiaj miasto zajöäo tereny nawet powyĔej opactwa, wäñ- czajñc go w strukturö urbanistycznñ⁴.

Wymienione zespoäy miejskie tj. Przedbórz, Sulejów i Inowäódz, stanowiñ z pewnoĈciñ dominanty kulturowe w krajobrazie Parków Pili- czaþskich. Subdominantö moĔna do- strzec w zespole rezydencjonalnym Spaäy, która w XVIII/XX wieku wpi- suje siö w duĔo wczeĈniejszñ histo- riö tych terenów. WaĔnymi akcenta- mi sñ z pewnoĈciñ unikalne na tych terenach zespoäy rezydencjonalne

(Bñkowa Góra, Majkowice, Zajñcz- ków), zabudowy wiejskiej, a takĔe zabytki techniki (wapienniki, liczne mäyny, kuĒnie) oraz fortyfikacje Jele- nia i Konewki. JeĈli dodamy do opisa- nych walorów unikalny Ĉwiat przyrody, z licznymi rezerwami przyrody, pojedynczymi pomnikami przyrody, moĔemy doceniè wartoĈè tej niezwykle waĔnej osi kulturowej i eko- logicznej województwa äódzkiego⁵. Na tle wyĔej zaprezentowa- nych wartoĈci kulturowych terenu w czasach wspóäczesnych powsta- äy nowe formy zagospodarowania terenu, silnie determinujñce krajobraz Pilicy. Jednñ z waĔniejszych na analizowanym obszarze jest za- pora piötrzñca wody Pilicy w Smar- dzewicach, w odlegäoĈci okoäo 25 km na póänoc od Sulejowa. Powsta- äy w latach 70. XX wieku Zalew Su- lejowski jest inwestycjñ, którñ dziĈ

zdecydowanie moĔna okreĈliè, jako niekorzystnñ dla Ĉrodowiska przyrod- niczego. To typowy, nizinny zbiornik retencyjny, zajmujñcy naturalnñ dolinö rzeki, o äagodnych spadkach.

Amplituda wahaþ wody jest znaczna, wynosi Ĉrednio 2,6–4,6 m. Wahania takie powodujñ czasowe zalewanie i odsäanianie brzegów, a czym sñ one bardziej wypäaszczone tym zjawi- sko to zajmuje wiöksze poäacie terenu. Wystöpujñce w zwiñzku z tym procesy gnicia i butwienia roĈlinno- Ĉci przybrzeĔnej powodujñ duĔe za- groĔenie dla terenów brzegowych, ale takĔe stanu sanitarnego wód, któ- re juĔ obecnie nie nadajñ siö do kñ- pieli, a warto dodaè, Ĕe poza rekre- acyjnñ – zakäadanñ jako drugorzöd- na funkcja – zbiornik byä projektowany dla celów retencjonowania wody pitnej dla aglomeracji äódzkiej. JuĔ dziĈ wiadomo, Ĕe planujñc inwesty- Ryc. 1. Sulejów, opactwo cystersów w dolinie Pilicy

Fig. 1. Sulejów, the Cistercian abbey in the Pilica valley

(5)

cjö nazbyt optymistycznie zakäada- no nieograniczone moĔliwoĈci wykorzystania tego obiektu dla celów rekreacyjnych. Tereny otaczajñce zalew – w szczególnoĈci z dojrzaäymi drzewostanami leĈnymi – nie doĈè, Ĕe Ēle zniosäy zmiany stosunków wodnych, to dodatkowo zostaäy na- raĔone na nadmierny ruch rekreacyj- ny, znacznie przekraczajñcy moĔli- woĈci Ĉrodowiskowe. Braki w infra- strukturze technicznej (w szczegól- noĈci kanalizacji), a jednoczeĈnie wyznaczenie w planach poszcze- gólnych jednostek administracyjnych licznych terenów zabudowy letnisko- wej, której stopniowe wprowadzanie w obszary dolinne zakäóciäo i tak kru- chñ strukturö przyrodniczñ terenu, to kolejne problemy zwiñzane z za- lewem. Inwestycja ta przyniosäa zbyt duĔe koszty Ĉrodowiskowe – znisz- czenia poäoĔonych poniĔej zalewu mokradeä i torfowisk, przerwanie naturalnego ciñgu ekologicznego rzeki Pilicy oraz zwiñzana z budowñ zbiornika silna urbanizacja terenów w jego otoczeniu, to najistotniejsze, a jest ich znacznie wiöcej. Jedno czego nie moĔna odmówiè zalewo- wi to jego malowniczoĈè i atrakcja w postaci duĔego – na opisywanym terenie najwiökszego – akwenu wod- nego, co oczywiĈcie daje wielorakie moĔliwoĈci wykorzystania. Koszty Ĉrodowiskowe wydajñ siö jednak nie- wspóämierne do zysków. Utworze- nie w latach 90. XX wieku Parku Su- lejowskiego miaäo uzdrowiè sytuacjö i pozwoliè na jej uregulowanie, jednak nie do koþca siö to udaäo. Kolej-

nym waĔnym oĈrodkiem, gdzie nadmierny bum inwestycyjny de facto zaszkodziä zasobom przyrodniczym i kulturowym jest poäoĔona juĔ na terenie Spalskiego Parku Krajobrazo- wego – Spaäa. MiejscowoĈè przeĔy- wa swój renesans, jednak nowe in- westycje budowlane odbierajñ Spale jej urok dawnego kurortu i äñcznoĈè z naturalnym, dolinnym krajobrazem Pilicy. Nic nie wskazuje, aby proces ten miaä siö zatrzymaè, bowiem tereny te cieszñ siö duĔñ popularnoĈciñ, a zabudowa wznoszona jest nawet na obszarach o niekorzystnych sto- sunkach wodnych (wysoki poziom wód gruntowych). Trzeba tu dodaè, Ĕe duĔa czöĈè tych terenów aktual- nie nie jest okresowo zalewana dziö- ki wybudowaniu Zalewu Sulejow- skiemu, co spowodowaäo czöĈcio- we osuszenie obecnie przeznacza- nych pod zabudowö dziaäek. Zabu- dowa, mocno zawöĔonej w stosunku do istniejñcej przed budowñ zapory w Smardzewicach, doliny Pilicy jest czytelna na caäym odcinku od Spaäy aĔ po poäoĔony ok. 10 km poniĔej Inowäódz. MiejscowoĈè ta jest wy- raĒnñ dominantñ w pilickim krajobrazie. Po lewej stronie doliny, na wzgó- rzu wznosi siö romaþski koĈcióä Ĉw.

Idziego, ufundowany przez Wäady- säawa Hermana w 1086 roku. Podob- nie jak w Przedborzu i tu moĔna od- naleĒè ruiny zamku, wybudowane- go w poäowie XIV wieku przez kró- la Kazimierza Wielkiego. Inowäódz peäniä funkcjö grodu granicznego. In- teresujñce wydaje siö to, Ĕe o ile za- mek usytuowany byä na lewym brze-

gu Pilicy (która w tym miejscu stano- wiäa granicö miödzy naleĔñcñ do Ma- zowsza Ziemiñ ãöczyckñ, a naleĔñ- cñ do Maäopolski Ziemiñ Sandomier- skñ) to samo miasto znajdowaäo siö na wyspie oblewane wodami rzeki, rozdzielajñcej swój nurt. Ta „wy- spowa” sytuacja przestrzenna miasta jest dziĈ w zasadzie niezauwaĔal- na w przestrzeni, podobnie jak poprzez wspóäczesne zagospodarowa- nie zatarte jest powiñzanie reliktów Ĉredniowiecznego grodu i zamku.

Idea ochrony

PiliczaÃskich Parków Krajobrazowych a praktyka

The Pilica Landscape Parks – an idea of preservation as practice

We d ä u g z a p i s ó w U s t a w y o ochronie przyrody z 2004 roku, w parku krajobrazowym moĔna kon- tynuowaè dziaäalnoĈè gospodarczñ, jednak z pewnymi ograniczeniami.

Park takĔe ma säuĔyè rekreacji kra- joznawczej (turystyce niepobytowej), wypoczynkowi, a takĔe edukacji.

Teren Piliczaþskich Parków Krajobrazowych, obok wartoĈci przyrodniczych, posiada takĔe zróĔni- cowane obiekty kultury materialnej i duchowej. To powoduje, Ĕe ma w sobie niepowtarzalny urok, przy- ciñgajñcy rzesze turystów. Niestety

(6)

potencjaä tego terenu nie zawsze jest we wäaĈciwy sposób wykorzystany.

Tereny charakteryzujñce siö najwy- bitniejszymi walorami sñ jednocze- Ĉnie naraĔone na wykorzystanie ko- mercyjne, co ostatecznie skazuje je na przeksztaäcenie a w konsekwen- cji na utratö wczeĈniejszych warto- Ĉci. Tak dzieje siö w okolicach Spa- äy, gdzie obserwujemy prawdziwy

„bum” inwestycyjny, ale takĔe bez maäa na caäym odcinku od Teofilo- wa do ZakoĈciela (wzdäuĔ Pilicy). Po- dobnie jest w Inowäodzu, gdzie nowa zabudowa mieszkaniowa zlokalizo- wana jest praktycznie nad samñ Pi- licñ (ryc. 2).

Wydaje siö, Ĕe istnienie parków krajobrazowych nie przeszkadza za- budowywaniu rzeki i postöpujñcej urbanizacji terenu. Wartym przy- toczenia przykäadem jest sytuacja, jaka powstaäa w rejonie Spaäy. Wo- kóä miejscowoĈci znajduje siö liczna grupa rezerwatów przyrody, a znaczny teren na odcinku kilkunastu kilo- metrów (od Tomaszowa Mazowiec- kiego do PoĈwiötnego) chroniony jest w postaci Spalskiego Parku Krajobra- zowego. W rejonie Spaäy powstaäa teĔ nowa forma przyrodniczej ochrony terenu w postaci sieci NATURA 2000. W pewnym sensie wszystkie unikatowe i niezwykle cenne obszary istniejñ dzisiaj dziöki dawnej funkcji i prowadzonej gospodarce na terenie Spaäy, podczas gdy ona sama nie jest objöta ochronñ (poza wpisem do rejestru zabytków jej centralnej czöĈci z resztkñ parku i historycznñ zabudo- wñ). Ustalenia planistyczne zwiñza-

ne z powoäaniem Spalskiego Parku Krajobrazowego i ustanowieniem dla niego granic wyäñczyäy z jego obszaru najcenniejszy pod wzglödem kulturowym teren zabytkowego zespo- äu rezydencjonalnego w Spale wraz z wartoĈciowym fragmentem doliny rzeki Gaci i skarpy spalskiej. Skutku- je to tym, Ĕe teren o wysokich war- toĈciach kulturowych z fragmenta- mi cennej, historycznej kompozycji przestrzennej pozostaje poza obsza- rem objötym ochronñ w postaci Par- ku Krajobrazowego. Ta niekonse- kwencja ma bardzo negatywne skutki dla spalskiego zaäoĔenia, które podlega dalszej degradacji przestrzennej, bödñc jednoczeĈnie swego rodzaju

„jñdrem” otaczajñcego krajobrazu.

Wymienione wyĔej przykäa- dy niewäaĈciwego gospodarowania przestrzeniñ w obröbie Piliczaþskich Parków Krajobrazowych, to przede wszystkim skutek braku planów zagospodarowania przestrzennego dla tego obszaru.

Innñ kwestiñ, majñcñ znaczny negatywny wpäyw na obszary Pili- czaþskich Parków Krajobrazowych jest presja turystyczna. Wiele atrakcji przyrodniczych, historycznych i kulturowych zlokalizowanych na tym obszarze przyciñga rzesze turystów.

Warto tu wspomnieè, Ĕe tradycje wy- poczynku i rekreacji dla tych tere- nów siögajñ zamierzchäej przeszäoĈci.

Od niepamiötnych czasów przyjeĔ- dĔali w te rejony na äowy wäadcy Pol- Ryc. 2. Inowäódz, nowa zabudowa w dolinie Pilicy

Fig. 2. Inowäódz, a new building in the Pilica valley

(7)

ski, a Spaäa staäa siö wypoczynkowñ rezydencjñ gäowy paþstwa polskie- go⁶. Jednak obecnie presja turystyczna jest za duĔa w stosunku do chäon- noĈci terenu i przygotowania infra- struktury turystycznej. Proporcje te winny wynikaè z moĔliwoĈci Ĉrodo- wiskowych terenu a nie oczekiwaþ potencjalnych inwestorów.

Podsumowanie

Conclusion

Na terenie Zespoäu Piliczaþ- skich Parków Krajobrazowych nadal czytelne sñ w krajobrazie walory przyrodnicze oraz pozostaäo- Ĉci dawnych porzñdków przestrzen- nych, Ĉwiadczñce o historii tych ziem, ich losach i rozwoju. Jednak dziĈ uĔytkownikiem krajobrazów otwartych jest nie tylko wiejska spo- äecznoĈè lokalna, ale takĔe przyby- wajñcy tu coraz czöĈciej i osiada- jñcy na staäe goĈcie, którzy budu- jñ wäaĈnie poza wielkimi miastami swoje domy. To od ich zrozumie- nia i akceptacji przez nich potrze- by ochrony walorów dziedzictwa przyrodniczo -kulturowego, a takĔe zaangaĔowania, zaleĔy powodzenie ochrony tych terenów przed caäko- witñ utratñ wartoĈci i dotychczaso- wego charakteru.

Sñdzñc po kierunku zmian krajobrazu parków nadpiliczaþskich (przynajmniej na terenach o najwyĔ- szych wartoĈciach), o ile nie zostanñ wyäñczone spod gospodarczego uĔyt- kowania (np. poprzez objöcie ĈciĈlej-

szymi formami ochrony) rokowania na przyszäoĈè sñ zäe. Z drugiej strony naturalnym jest, Ĕe najbardziej poĔñ- dane i poszukiwane do zamieszka- nia sñ tereny o jak najlepszych walo- rach, równieĔ krajobrazowych. Pro- blemem jest postawienie skutecznych barier w rozroĈcie struktur zurbanizo- wanych w naturalnym jeszcze krajobrazie. W przypadku analizowa- nych terenów forma ochrony w postaci parku krajobrazowego nie oka- zaäa siö wystarczajñco silna – odna- lezienie pola wspólnego na schema- cie äadu spoäecznego, ekonomiczne- go i ekologicznego i w tym przypadku jest niezwykle trudne.

Obecna forma ochrony zaso- bów kulturowych jedynie poprzez wpis do rejestru zabytków z wyzna- czeniem Ĉcisäej strefy ochrony kon- serwatorskiej czösto nie gwarantuje naleĔytej ochrony krajobrazu zespo- äów, w tym panoram i powiñzaþ wi- dokowych, wreszcie wäaĈciwego zagospodarowania na przedpolach wi- dokowych. Wielkim problemem do- tykajñcym krajobraz nie tylko opisywanych parków, ale bez maäa ca- äej Polski sñ nadal mocno niedosko- naäe procedury opracowywania pla- nów zagospodarowania przestrzennego, paradoksalnie skutkujñce bra- kiem planów. Objawia siö to w przestrzeni Polski chaotycznym, Ĕywio- äowym zagospodarowaniem, co bo- leĈnie dotyka takĔe nadpiliczaþskie parki krajobrazowe, ale prawdopo- dobnie takĔe wiele innych im podob- nych wartoĈciowych terenów. Na koniec stwierdziè moĔna, Ĕe obecna

forma ochrony krajobrazu nad Pili- cñ nie zapewnia naleĔytej i skutecz- nej jego ochrony.

Fotografie wykonaäa M. Milecka.

Photographs by M. Milecka.

Maägorzata Milecka Instytut Ksztaätowania Krajobrazu

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawäa II Institute of Landscape Architecture The John Paul II Catolic University of Lublin

Anna RóĔaþska Katedra Sztuki Krajobrazu

Szkoäa Gäówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Department of Landscape Art

Warsaw University of Life Sciences – SGGW

Przypisy

1 Olszewski B., 1999, Tum, znaczy dom. Wö- drówki po ziemi äódzkiej, Wyd. Literatura, ãódĒ (Ēródäo: http://stud.ics.p.lodz.pl/~collina/znpk/

ppk/ 28.08.2009).

2 Sulejowski Park Krajobrazowy, 1998, pod red. J. K. Kurowskiego, Zespóä Nadpilicznych Parków Krajobrazowych.

3 RóĔaþska A., Milecka M., 2009, Walory tu- rystyczne Spalskiego Parku Krajobrazowego [w:] „Nauka Przyroda Technologie”, 3, 1 #34.

4 Milecka M., 1996, Sulejów – miasto nad Pilicñ [w:] „Miasto tyäem do rzeki” pod red.

B. Wierzbickiej, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa.

5 Olszewski B., 2005, Od Oporowa do ēar- nowa. Wödrówki po ziemi äódzkiej, Wyd. Li- teratura, ãódĒ.

6 RóĔaþska A., Milecka M., 2006, Przeksztaä- cenia rezydencji myĈliwskiej w Spale [w:] „Kra- jobraz ksztaätowany przez kulturö rolnñ” pod red. K. Mäynarczyka, Zakäad Poligrafii UWM, Olsztyn.