M I S C E L L A N E A
SŁAW O M IRA PEŁESZOW A
d a r m i k o ł a j a t r y z n y d l a b i b l i o t e k i b a z y l i a n ó w
W B Y T E N IU
W archiwum dom ow ym C hodkiew iczów z M łynowa znajdują się nieliczne akta rodzin y T ryzn ów z Bytenia
W papierach M ikołaja Tryzny podskarbiego w. litew. n atrafiono na dokum ent zatytułow any Index librorum post decessum a... Ni
colai Tryzna... moiiasterio Byteniensi collatorum...
R ejestr ksiąg przekazanych Z ak on ow i Bazylianów w Byteniu w r. 1640, nie jest spisem zaw artości całego k sięgozbioru M ikołaja Tryzny, obejm u je on bow iem dzieła, w zasadzie, tylko o charakterze teologicznym .
Spis ten nie budzi specjalnego zainteresowania, m im o to godzien jest odnotow ania, jako jeden z zabytków kultury religijn ej na kre
sach p ółn ocn o-w sch odn ich R zeczyp osp olitej w I p oł. X V I I wieku.
R eligijna tematyka ksiąg jest niew ątpliw ie wyrazem p obożn ości dawnych w ieków i aktualnych w ówczas problem ów religijn ych , poza tym rzuca też światło i na osobiste zainteresowania um ysłowe i re
ligijne podskarbiego i jeg o środow iska. Spis ksiąg jest rów nież ź ró d łem do badań dziejów bib liotek i now ou fun dow anego wtedy klasz
toru byteńskiego i także z tego tytułu zasługuje na uwagę.
Księgi daru M ikołaja T ryzny obejm ują 35 dzieł w 58 tom ach.
Niemal wszystkie form atu fo lio , mają opraw ę przeważnie białą lub czerwoną, zatem należy p rzyją ć, że jedn e były opraw ne w pergamin koloru naturalnego, inne barwy czerw onej 2.
Dzieła w spisie niniejszym są p odzielon e na dwie zasadnicze grupy: a) księgi łacińskie, greckie, — przeważnie z p oł. i końca w. X V I, które mają podany numerus currens, tytuł, form at i rodzaj oprawy oraz b) księgi ruskie, k tóre poch od zą z pierw szych lat w. X V II i nie posiadają oznaczenia liczbą bieżącą.
1 A rchiw um C h odkiew iczów z M łynow a w A rchiw um Państw ow ym w K ra
kow ie; Akta Tryznów z 1 p o i. w. X V II w niosła w dom C h odkiew iczów , żona Hieronim a K arola Chodkiew icza starosty m ozyrskiego, Izabela Lacka, wdowa Po T eo filu Tryźnie.
2 O prócz 4 ksiąg form atu in 4 -to i kilku ksiąg bez ozn aczon ego form atu, wszystkie księgi są in fo lio .
Spis sporządzony porządnie na papierow ym b ifoliu m o wymia
rach 3 3 ,5 X 2 0 ,5 cm , ze znakiem w odnym przedstaw iającym flądrę w p odw ójn ym kole, jest jednak bardzo lakoniczny w podawaniu obszerniejszych tytułów dziel. Ta ok oliczn ość oczyw iście utrudnia utożsam ienie dzieła lub co częstsze — uniem ożliwia określenie daty je g o wydania 3.
Nasz zbiór zaw iera: 2 B iblie w jęz. łac., 1 B iblię w jęz. grec., 1 B iblię w jęz. słowiańskim , 1 Księgę Psalm ów w tymże języku, 1 P entateuch; z dzieł należy w ym ienić foliały zbiorow ych wydań
(opera) pism Świętych: Augustyna, Bazylego, Bernanda z Clairvaux,Cyryla A leksandryjskiego, Jana Chryzostom a, H ieronim a; innych teologów mamy traktaty: Arkadiusza, H ieronim a Z an ch i; historię K ościoła reprezentuje — Callistus i E uzebiusz; prawo kościelne —
decisiones i concilia; dalej — m odlitew niki itp.Szkoda, że brak jest w iadom ości o dziejach grom adzenia księ
gozbioru przez M ikołaja Tryznę i że nie ma wzmianki o bibliotece obdarow an ego klasztoru. Ż yciorys podskarbiego nie rozw iązuje tych spraw, poniew aż materiały biograficzn e są nader skąpe. K rótkie rozpatrzenie żywota naszego ofiarod aw cy ułatwi nam częściow o zro
zum ienie je g o zainteresowań dziełam i teologiczn ym i i problem atyką K ościoła rzym sko- i greko-katolickiego.
M ikołaj Tryzna — herbu Gozdawa, był synem H rehorego p od kom orzego i marszałka pow iatu słonim skiego — oraz R eginy Sapie- żanki, córk i B ohdana w ojew od y m ińskiego i Maryny Kapuścianki K ształcił się w dom u i w w ieku pacholęcym został oddany na dwór Zygm unta III. Jako dworzanin zwracał uwagę bardzo starannym w ychow aniem , szlachetnością, skrom nością i dużym ro zsą d k ie m 5.
Brał udział w wyprawie Zygm unta III do Inflant i p od Smo
leńsk, wystawiając własnym kosztem 800 ludzi 6. Piastow ał kolejno
3 Z byt lakoniczny tytuł utrudnia utożsam ienie dzieła (zob . poz. 28, 33, 37) lub uniem ożliw ia określenia daty wydania dzieła (zob. poz. 1, 2, 4, 14, 21, 24, [5 3 ], [5 4 ]).4 K . N i e s i e c k i, Herbarz Polski, Lipsk 1842 t. IX , s. 124; [ P r o - h a s k a ] , Sapiehotvie, M ateriały h istoryczno-gen ealog. i m ajątkow e, Petersburg 1890, t. I s. 245; T. Ś w i ę c k i, Historyczne pamiątki, Warszawa 1858, t. II, 227.
5 J. D. Ł o b ż y ń s k i , Trzy skarby albo depozyta dla cnot nad złoto droż
szych nieoszacowane z Mikołajem Tryzną podskarbim najwyższym i pisarzem W X lit. etc. w cerkwi monastyru Byteńskiego do grobu złożone dn. 4 grudnia 1640 roku, (1 egz. W rocław , Ossolineum nr 15570); P or. E s t r . t. X X I, s. 365.
0 Akta T ryzn ów ; Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 29; N i e s i e c k i, dz. cyt., t. IX , s. 124; Ś w i ę c i c k i , dz. cyt., t. II, s. 227.
urzędy: p odk om orzeg o słonim skiego (ok. r. 1609), kuchmistrza w.
litew. (o d r. 1623) i od 13 X I 1635 r. aż do końca swego życia sta
nowisko podskarbiego w ielkiego lite w sk ie g o 7. Jako podskarbi zy
skał sobie Tryzna opinię piln ego, praw ego i oddanego administra
tora skarbu królew skiego 8.
W swoim władaniu miał starostwa: bielickie, błudneńskie, hoskie,
jbobrujskie, ponadto dzierżawił starostwo przelom skie 9.
Był posesorem kam ienicy w W ilnie przy ul. Świętoduskiej i placu na Rynku w Słonim ie. D o jeg o dóbr poza rodzinnym By- teniem w pow . słonimskim, w ojew . n ow ogrodzkim należały: Bo- łocze, Chw oroszcze, D obrom yśl, D zietkow icze, G noyno, Ostaszyn i Puchow icze 10.
O żeniony ok. r. 1612 z Marianną D orohostajską miał z nią troje dzieci: córk i — Reginę i T e o d o rę i syna — T eofila .
M ikołaj Tryzna odznaczał się wielką pobożnością, o czym świad
czy d o b ó r ksiąg legow anych klasztorow i w Byteniu. G orliw y w y
znawca obrządku w schodniego (un ita), chwile wolne od zajęć pub
licznych pośw ięcał praktykom religijnym i dziełom m iłosierdzia n . Znany był ze swej szczodrobliw ości dla ubogich i kościołów . W Byteniu założył przy starym kościele szpital na 10 osób, a za zezwoleniem królewskim miał zacząć budow ę now ego, m urow anego kościoła dla B azylianów 12. Otaczał wielką opieką klasztor byteński założony w r. 1607 przez swych rod ziców . W r. 1640 dzięki stara
niom M ikołaja klasztor został opactw em 1!.
7 Akta T ryzn ów ; J. W o l f f , Senatorowie i dygnitarze W X lit., K raków 1885, s. 185, 232; T. Ż y c h l i ń s k i , Złota księga szlachty polskiej. Poznan 1895, t. X V II, s. 276.
8 Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 10, 23.
9 Starostwo bobrujskie otrzym ał M ikołaj Tryzna p o P iotrze Tryźnie 26 IV 1638 roku — Akta Tryznów .
10 A kta Tryznów .
11 K . C h o d y n i c k i, K ościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, Warszawa 1934, s. 414; Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 8, 31.
12 Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 31; A. W i n i a r s k i , Kościół i klasztor pobazyliański w Byteniu, Tyg. Ilustr. 1862, nr 122; S m o r a, Kilka słów o Byteniu i Bazylianach, Przeg. Nauk. i Literacki, 1914— 1916.
13 Pamiętnik Albr. St. Radziieilla, Poznań 1839, t. II, s. 2 5; [P r o h a s k a], dz. cyt., t. I, s. 245; I. S t e b e l s k i , Dwa wielkie światła, Lw ów 1867, t. II, 8- 239.
— Nasza P rzeszłość
Zmarł Mikołaj Tryzna 10 X 1640 r. w Wilnie, pochowany zaś został w dziedzicznym Byteniu 14.
Pozostający wówczas w bliskich stosunkach sąsiedzkich z pod
skarbim ks. Jan Łohżyński, dziekan szereszowski i proboszcz parafii rzym.-kat. w Sielcu, poświęcił mu kazanie pośmiertne wydane dru
kiem w r. 1640 pt. „T rzy skarby... z Mikołajem Tryzną... do grobu złożone... ,s. Kaznodzieja omówił w nim cnoty zmarłego i jego za
sługi względem Boga, Kościoła, króla i Rzeczypospolitej.
Mikołaj Tryzna zostawił testament, w którym raz jeszcze okazał się hojnym dobrodziejem Bazylianów Byteńskich. Oprócz wielu kosztowności, wyznaczył sumę zabezpieczoną na folwarku Dobro- myśl na wybudowanie murowanego kościoła w Byteniu, a na po
trzeby opactwa zapisał część tegoż Bytenia i folwark Dzietko- wicze 16.
W świetle przytoczonych faktów wydaje się pewnym, że życze
niem podskarbiego było, aby po jego śmierci, księgi jego zbioru teologicznego złożyć w darze Bazylianom. W olę ojca swego wypełnił syn, Teofil Tryzna, wówczas star. błudneński i wołkowyski, prze
kazując zbiór klasztorowi w dn. 12 X II 1640 r.
Oto spis ksiąg:
ln d e x librorum post decessum a viris illustrissimi N icolai Tryzna thesaurarii U . D. L. p er m agnificum dominum T heophilum Tryznam mo- nasterio B ytenen si collatorum , anno D om ini 1640, 10 — bris 12.
1. m o Biblia sacra editionis doctoru m Lovaniensium ,7. in fo lio rubro 2. Item B iblia utriusqve T esta m en ti18 fo lio albo
3. N ovum Testamentum G raece ** fo lio rubr[o]
14 P am iętn ik A. S. Radziwiłła, t. II, s. 2 5; S t e be 1 s k i, dz. cyt., t. II.
8. 239.
15 Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 5 ; por. E 8 1 r. t. X X X I, s. 346; O r g e l b r a n d , E ncykl. Pow sz., Warszawa 1864, t. X V II, s. 598; [P r o h a s k a],
dz. cyt., t. I, s. 245.
111 A k ty izd aw ajem yje wiln. kom ., t. X I I , s. 316; Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt-, 8. 31— 32.
17 Mogą b y ć w ydania: z r. 1583 (A ntw erpia) lub z r. 1590 (Lowania) Z ob. G e o r g i, B iicher L exicon , Lipsk 1742, t. I, s. 148 lub B r u n e t , Manuel du Libraire, Paryż 1842 t. I, s. 328.
18 Mogą być wydania z r. 1538, 1599 (L ejd a) lub z r. 1557 (O liw a).
l* N iew ątpliw ie — N ovum T estam entum G raece, Antw erpia 1572.
4. Concordantiae B ib [l]ioru m 80 fo lio albo
5. Concilia sanctorum patrum tom i 1 mi, pars 1 ma 6. item eorundem tom i prim i, pars 2 da
7. item eorundem tom i secundi, pars 1 ma 8. item eorundem tomi 2 di, pars 2 da 9. item eorundem tom i tertii, pars 1 ma 10. item eorundem tom i tertii, pars 2 da 11. item eorundem tom i 4 ti, pars 1 ma 12. item eorundem tom i 4 ti, pars 2 da 13. item eorum dem tomus 5 tus
14. Laurentii Surii tomus 1 nius-de vitis S a n ctoru m 21 15. eiusdem tom us 2 dus
16. eiusdem tom us 3 tius 17. eiusdem tomus 4 tus 18. eiusdem tomus 5 tus 19. eiusdem tomus 6 tus 20. eiusdem tomus 7 mus 21. Opera divi Basili Magni 22 22. O pera divi Cirilli A lexandrini 23 23. M onum enta patrum 24
24. Opera divi Chnsostom i tomus 1 mus 25 25. eiusdem tomus 2 dus et 3 tius
26. eiusdem tomus 4 tus 27. eiusdem tomus 5 tus
28. D ivi Augustini tomus 1 mus et 2 dus 26 29. eiusdem tomus 3 tius et 4 tus
30. eiusdem tomus 5 tus et 6 tus 31. eiusdem tomus 7 mus et octavus 32. eiusdem tomus 9 nus et 10 mus
33. Divi H ieronim i tomus 1 mus, 2 dus, 3 tius 27
20 N a jp ra w dopod ob n iej je d n o z w ydań : r. 1589 (lejd ejsk ie) lub r. 1631 (bazylejskie).
21 M ogą b y ć wydania z 1.: 1571, 1572, 1573, 1581, 1582, 1583, 1617, 1618 (K olon ia).
22 B yło w iele w ydań: r. 1540, 1551 (Bazylea) 1520, 1529 (P a ry ż), 1617 (K olon ia ), 1570 (A ntw erpia).
23 Zapew ne — D i v i C i r i l l i A 1 e x a nd r i n i i... O pera om nia, wydanie paryskie z r. 1573 lub 1604.
24 N iew ątpliw ie — M onum enta S. Patrum O rth odoxograph a, Bazylea 1569.
25 P ełn y tytuł — O pera divi J o a n n i s C h r y s o s t o m i , Basilea 1539, I— V, lub — O perum J. C h r y s o s t o m i , Paryż 1588, t. I— V.
28 P raw d opodob n ie — A u g u s t i n u s A u r e l i u s S., O perum z 1.
1541— 1543 (Bazylea) lub — O pera Omnia z r. 1528, 1529 (B azulea).
27 N iepełny tytuł nie pozwala na określenie dzieła (m ogą b y ć: O pera, lub liczne wydania listów ).
fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo
fo lio rubro fo lio albo fo lio rubro fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio albo fo lio —
fo lio albo
34. eiusdem tomus 4 tus, 5 tus et 6 tus 35. eiusdem tomus 7 mus, 8 ctus, 9 nus 36. Ecclesiastica historia Eusebii 28 37. D ivi Bernardi Claramvallensis (s.) 29 38. A r[ca d ii] opera
39. Theatrum historicum 40. P olyanthea novissima 30
41. H ieronim i Zanchi de tribus E loch im 31 42. Y ita Jezu Christi
43. D ecisiones aureae casuum conscientiae 44. Sacrum oratorium piarum im aginum
45. Sacrum sanctuarium Crucis et patientiae 46. De praestigiis daem onum
Libri ruthenici [47] L ibri psalm orum Sklavonicae [48] Szestodennik Chrisostomi
[49] Calistus 32 *
[50] item szestodennik [51] T r e f o l o j 33
[52] B iblia sacra Sklavonica [53] O h t o ik 34
[54] Mineia obscza 35 [55] Penthatheucus Mojsis
[56] M arharot Chrisostomi
[57] Ustawy Św iętych otec M oschoviticos [58] Chronika ruska
fo lio — fo lio albo fo lio al[bo]
fo lio albo fo lio albo
fo lio rubro 4 to rubro 4 to albo fo lio albo
— albo
f o lio rubro fo lio rub[ro]
fo lio rub[ro]
fo lio — fo lio rubro fo l. libro (s.) fo lio rubro fo lio rubro 4 to rubro fo lio rubro fo lio rub[ro]
4 to rubro
28 N iew ątpliw ie — Ecclesiasticae H istoriae Eusebii, Paryż 1544.
29 T rudn o ustalić jakie to będą dzieła (m ogą b y ć: O pera, Epistolarum lub Serm on es).
30 M oże ■— Poliantea D om in ici Nanni.
31 N iew ątpliw ie — D e tribus Elohim a etern o p a tre filio e t spiritu sancto, uno eotlem q ve Jehova libri X III, F rankfurt (nad M enem ), 1572.
32 C a l l i s t u s N i c e p h o r u s , E cclesiasticae h istoriae lib ri X V III.
33 Mogą b y ć wydania m oskiewskie z 1. 1637, 1639; zob. I. K a r a t a j e w , H ron o’og icsesk a ja rospis slaivjanskich knig, P etersb u rg 1861, s. 54.
34 B yło w iele w ydań: r. 1490 1491 (K ra k ów ), 1494 (Cjentina w Czarno
g órze), 1582 (W iln o ), 1594, 1618, 1631, 1638 (M oskw a), 1639 (L w ó w ); Por.
S. B a n d t k i e, Historia drukarń, K raków 1815, t. I, s. 4 7; p or. E s t r., t. X X I I I , s. 314; p or. F i n k i e I, B ibliogr. h istorii p olsk iej, K raków 1895, t. II>
s. 773; por. K a r a t a j e w , (Iz. cy t., s. 1, 2 ; p or. H. S w j e n c i c k i j , Katalog K nig, Ż ółkiew 1908, s. 39.
35 Mogą być wydania z 1. 1600, 1609, 1618, 1626, 1628, 1635, 1637; zob.
K a r a t a j e w , dz. cy t., s. 25, 30, 38, 40, 5 1; p or. Russkaja Kniga ot n a c z a l a pism enn osti d o 1800 g., Moskwa 1824 t. I , s. 98 p o d red. A d a r i u k o w a
S i d o r o w a.
0 . B E RN A RD ŁUBIEŃSKI C. SS. R.
LISTY DO NORBERTANEK W K RAK O W IE NA ZW IERZYŃCU Wydał, wstępem i przypisami opatrzył Ks. Alfons Schletz
OD W Y D A W C Y
