Perspektywy transcendentalizmu w teorii poznania

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N - P O L O N I A

VOL. XXVIII, 1 SECTIOI 2003

Ro b e r t Pi ł a t

Perspektywy transcendentalizmu w teorii poznania

Perspectives of transcendentalism in epistemology

POSZUKIWANIE RACJONALNYCH PODSTAW WIEDZY

Intencją obecnej konferencji je s t postaw ienie diagnozy filozofii na przeło­

m ie X X i X X I w ieku oraz sform ułow anie intuicji dotyczących jej dalszego roz­

w oju. Sądzę, że jednym z najw ażniejszych problem ów pozostaw ionych w spad­

ku przez w iek X X , który praw dopodobnie zachow a żyw otność lub naw et nabie­

rze większej w agi w w ieku następnym , je st problem racjonalności w iedzy i działania. Żyjem y w czasach, kiedy w ysiłkom racjonalizow ania kolejnych dziedzin życia tow arzyszy niem niej silny nurt dem askow ania racjonalności - pokazyw ania jej odw rotnej, irracjonalnej strony. R óżnica w stosunku do czasów daw niejszych polega na tym, że zw raca się obecnie uw agę na nierozum ność tkw iącą w sam ym centrum racjonalności, a nie gdzieś poza jeg o strefą.

W w ieku X X poszukiw ano podstaw racjonalności w ram ach w ielu projek­

tów filozoficznych, od H usserlow skiego, w yłożonego w K ryzysie nauk europej­

skich poprzez poglądy K. Jaspersa, H. M arcusego i G. Pichta po J. Haberm asa, H. Schadelbacha i O. M arquarda. N ajstarszy z w ym ienionych je st zarazem naj­

radykalniej szy, jak o że w iąże się z ideą poznaw czego fimdacjonizmu. R acjonal­

ność była dla H usserla nieodłączna od ideału jedności nauk oraz integralności europejskiej kultury. Do realizacji tych ideałów m iał się przyczynić konkretny program badań - fenom enologia. Program ten m a ju ż 100 lat, lecz pom im o licz­

nych i uzasadnionych krytyk, w iele jeg o elem entów zachow uje żyw otność.

Ostatnio podkreśla się jak o szczególnie interesujący ten aspekt fenom enologicz­

nych dociekań, który sam Husserl explicite odrzucał, m ianow icie zw iązek feno­

m enologii z em pirycznym badaniem procesów poznaw czych. M oje uwagi będą sform ułow ane z ostrożną sym patią dla tego kierunku m yślenia. Przesłanki za­

rów no sym patii ja k ostrożności zostaną w yjaśnione w trakcie rozważań.

H usserlow ska idea racjonalności m iała trzy cechy: (1) autonom ii; (2) trans- cendentalności; (3) europejskości. W poniższych uw agach pom inę cechę trzecią, będę argum entow ał za aktualnością założenia drugiego oraz przeciw ko założe­

niu pierw szem u.

Postulat autonom icznych podstaw racjonalności w iąże się z przekonaniem 0 m ożliw ości ustanow ienia takiej m etody analiz poznania i działania ludzkiego, w których budow ałoby się integralny (oparty na w yjaśniających argum entach 1 w ykazyw alnych teoretycznych zw iązkach pom iędzy poszczególnym i pojęcia­

mi i tw ierdzeniam i) pogląd na człow ieka, który nie korzystałby z tw ierdzeń na­

ukow ych jak o zdań w ypow iadanych z asercją i stw ierdzających pew ne stany rzeczy czy fakty, a jedynie czerpałby z nich treści do m etodycznej refleksji.

Inaczej m ów iąc, w stosunku do tw ierdzeń fenom enologicznych tw ierdzenia naukow e nie m ają m ocy w yjaśniającej ani też nie łączą się z nimi logicznie.

Z tak radykalną autonom ią filozoficznego poznania trudno się zgodzić i p os­

taram się pokazać, ja k m ożna ów zw iązek rozum ieć inaczej (m ocniej), nie rezy­

gnując przy tym z autonom ii filozofii i nauki.

Inaczej spraw a m a się z trancendentalnością fenom enologii, czyli podjęte przez n ią zadanie odsłonięcia w arunków m ożliw ego dośw iadczenia. Zasadnicza treść tego projektu pochodzi od K anta, jed n ak różnice pom iędzy tym ostatnim aH u sse rlem są znaczne. K ant osiąga sw oje transcendentalne ustalenia drogą dedukcji m ającej za przesłankę eksplanacyjny sukces m echaniki N ew tonow ­ skiej. H usserl pragnie uzyskać w gląd w ogólne i konieczne praw idłow ości leżą­

ce u podstaw dośw iadczenia przez odpow iednią analizę jeg o sam ego. A naliza ta m iała być oparta n a serii zm ian perspektyw y poznaw czej zw anych redukcjam i.

R ozum ow anie, jak ie chcę przedstaw ić, nie da się sform ułow ać in abstracto.

Jako przykład w ybrałem problem kategorialności dośw iadczenia. Przedstaw ię ciąg zw rotów teoretycznych w iodących od w yjaśnień fenom enologicznych do przyrodniczych i z pow rotem ku fenom enologicznym . D opiero ten ciąg zw rotów m ożna uznać za całościow e podejście do problem u i spełnienie jednocześnie dw óch w ym agań: (1) naukow ego w yjaśnienia, (2) rozum ienia świata, czyli osa­

dzenia teorii naukow ych w szerszym racjonalnym m odelu.

K ażdy kolejny zw rot ku fenom enologicznej perspektyw ie będzie oznaczał pogłębienie redukcji fenom enologicznej w sensie Husserla. K olejne pogłębienia redukcji prow adzą ku coraz bardziej ogólnym horyzontom m ożliw ości dośw iad­

czenia. N atom iast każdy zw rot ku perspektyw ie przyrodniczej oznacza sięgnię­

cie po coraz bardziej w yrafinow ane m odele teoretyczne, m ające na celu właśnie coraz precyzyjniejszy i konkretny opis m echanizm ów przyczynow ych. W przy­

padku problem u kategorialności dośw iadczenia naliczyłem tych zw rotów 6, po trzy w każdym z obu kierunków . N ie tw ierdzę jednak, że taki porządek w ystępu­

je uniw ersalnie. D latego w ażne je st rozpatryw anie tego rodzaju kwestii na kon­

kretnym przykładzie.

T eza m oja głosi, że każdy z tych zw rotów je st w arunkow any przez po­

przedni i dlatego nie m ożna, ja k chciał Husserl, upatryw ać źródeł uniwersalnej racjonalności w yłącznie na planie filozoficznym . Same tylko badania konstytu­

cyjne dokonyw ane w reżim ie redukcji nie odsłonią racjonalnych podstaw nasze­

go dośw iadczenia i poznania. M ogą to w szakże czynić na tle dokonań nauki - w tym przypadku na tle dorobku nauk o procesach poznaw czych człow ieka.

Z arazem H usserl m iał rację, tw ierdząc, że sam a nauka nie je st w stanie odsłonić racjonalności w łasnych podstaw . A zatem żadna racjonalność ani filozoficzna, ani naukow a nie je st autonom iczna.

POJĘCIOWY CHARAKTER PERCEPCJI

W idzim y pojęciow o. Co to znaczy? Patrząc na przedm iot, rozpoznajem y jeg o konkretną tożsam ość w łaśnie dlatego, że potrafim y go ująć w w ielu przeci­

nających się pojęciow ych reprezentacji m ających charakter ogólny w sensie kategorialności. T ę ogólność trzeba odróżniać od fizycznej konkretności przed­

m iotów , które pierw otnie nie prezentują się w cale konkretnie, lecz w pewnej niespecyficznej, m glistej ogólności. (Intuicja ta je st zresztą dobrze zakorzeniona w języku. M ów i się w szakże, że ktoś nieposiadający dostatecznej w iedzy na jak iś tem at w ypow iada się ogólnikow o, niekonkretnie).

W edług H usserla, ogólność dośw iadczenia pochodzi przede w szystkim z ogólności intencji. Co to jednak znaczy „ogólna intencja”? Zdrow orozsądkow e rozum ienie tego w yrażenia podpow iadałoby, że patrzeć na coś z ogólną intencją to tyle co patrzeć, nie rozróżniając, ignorując detale, lecz w takim ujęciu ogól­

ność nie różniłaby się od niew yraźności czy niepew ności percepcyjnej. N iew iele daje rów nież definicja operacyjna m ów iąca, że ogólność dośw iadczenia je st tym, co um ożliw ia nam klasyfikow anie przedm iotów .

W tym w łaśnie m iejscu potrzebna je st zm iana perspektyw y poznawczej - nazw ijm y j ą ZW R O TEM FEN O M EN O LO G IC ZN Y M 1. O gólny charakter in­

tencji zrozum iem y, jeśli ujm iem y j ą razem z jej w ypełnieniem . Dopiero ow a para [intencja, w ypełnienie] w danym przeżyciu stanowi w łaściw y przedm iot

badania fenom enologicznego. Zw rot ten odpow iada redukcji fenom enologicznej Husserla. Fenom en ogólności dośw iadczenia m a być ujęty jak o dana w naocz- ności w łasność owej pary [intencja, w ypełnienie], nie zaś w yprow adzony z abs­

trakcyjnego m odelu naukow ego, który ogólność dośw iadczenia zakłada i dąży do jeg o w yjaśnienia przez zastosow anie m odeli teoretycznych, lecz nie ujawnia istoty sam ego fenom enu ogólności.

O bie strony: intencja i w ypełnienie przyczyniają się więc do ogólności do­

świadczenia. Jeśli jed n ak m ożna stosunkow o łatw o zrozum ieć ogólność intencji, to ogólność w ypełnienia pozostaje czym ś tajem niczym . N ie chodzi tu bow iem ani o pierw otną niespecyficzność, ani o teoretyczną abstrakcyjność. W edług Patocki (1965), ogólność je st dziełem aktu refleksyjnego, w którym świadom y um ysł ujm uje razem intencje i w ypełnienie w ich wspólnej ogólności. O gólność ta nie dotyczy ju ż przedm iotu ani podm iotu, lecz fenom enu. N a drodze dalszej refleksji m ożna przekonać się, dlaczego ta ogólność m oże być podstaw ą katego­

ryzacji, co przecież w punkcie w yjścia nie jest w cale oczyw iste (m ożna sobie w yobrazić m odel św iata istot inteligentnych, który zaw ierałby ogólności, nieda- jące się kategoryzow ać, nieostre, zachodzące na siebie, zm ieniające się w czasie w sposób ciągły). T rzeba w tym celu określić istotow e składniki fenom enu, ko- niecznościow e zw iązki pom iędzy fenom enam i rozm aitych typów. W tych zw iązkach realizuje się niejako św iadom y um ysł - je st to jeg o sposób istnienia.

Doświadczanie ukazuje się tu - z punktu widzenia istotnej aktywności um y­

słu - jako uniwersum m ożliwych zw iązków pom iędzy intencjami i wypeł­

nieniami. Inaczej mówiąc, związki pom iędzy parami [intencja, wypełnienie] po­

jaw iają się w fenomenologicznej refleksji jako struktury możliwościowe. Te same związki m ogą się bow iem realizować w różnych czasowo-przestrzennych instan- cjalizacjach. Zrozumienie ogólności i kategorialności dośw iadczenia jest więc możliwe tylko dzięki zmianie doświadczenia z faktycznego na możliwe.

C zy na tem at tych zw iązków uda się coś więcej pow iedzieć. Ile konieczno- ściow ych zw iązków da się tu odsłonić? Jak dalece efektyw ny w sensie odkry­

w ania praw idłow ości dośw iadczenia m oże być fenom enologiczny opis. O tóż jest on stosunkow o nieefektyw ny. Husserl osiągnął w praw dzie w yniki godne uwagi, lecz w stosunku do skali przedsięw zięcia (stw orzenie fundam entów racjonalno­

ści naukow ej) je st ich niewiele. W Badaniach logicznych H usserl w spom ina, że poszukiw ane fenom enologiczne praw idłow ości - poszukiw ane konieczne zw iąz­

ki pom iędzy różnego typu param i [intencja, w ypełnienie] - m uszą być ostatecz­

nie ufundow ane w w ięzi psychicznej pom iędzy aktam i realizującym i owe pary.

N a czym jed n ak m iałyby polegać owe w ięzi? W ja k i sposób przejść od tej kon­

statacji do badania odpow iednich praw rządzących dośw iadczeniem ? N ieunik­

niona je st tu, ja k sądzę, zm iana perspektyw y, k tó rą analogicznie do poprzedniej nazw ę ZW R O TEM N A TU R A LISTY C ZN Y M 1. C hcem y ow ą w ielość zw iąz­

ków i praw ideł ukazać w całym zróżnicow aniu i praw idłow ościach, odkryw ając

przy tym coś, czego jeszcze nie wiem y. A by poszukiw anie koniecznych zw iąz­

ków w obrąbie dośw iadczenia było efektyw ne, czyli form ułow ało praw a logicz­

nie niezależne od w spierających je opisów, trzeba poniekąd udaw ać, że redukcji fenom enologicznej nie było. Trzeba zaw iesić fenom enologiczne zawieszenie.

Zobaczm y ja k przedsięw zięcie to m oże w yglądać w praktyce i jakie dalsze za­

dania za sobą pociąga.

Znany w spółczesny badacz kategoryzacji U. N eisser, rozw ażając przejście od bezpośredniej percepcji do reprezentacji pojęciow ej, próbuje połączyć dwie idee. Pierw sza pochodzi od J. J. G ibsona i nosi przydom ek „ekologicznej” . Z a­

kłada ona całościow ą reakcję aparatu zm ysłow ego na stany otoczenia i twierdzi, że w szelka specyficzna inform acja zm ysłow a pochodzi z pew nego zaw ężenia tej całościow ej reakcji. D ruga idea pochodzi od E. Rosch i pojaw iła się jak o wynik jej em pirycznych badań nad kategoryzacją. R osch postuluje istnienie tzw. po­

ziom u podstaw ow ego, czyli poziom u kategorii m ających najbardziej naturalne w sparcie w dośw iadczeniu zm ysłow ym . Połączenie obu idei polega na tym, że kategoryzacją na poziom ie podstaw ow ym rządzi zasada całości - kategorie te

„szczelnie” w ypełniają „przestrzeń zm ysłow ą”, im plikując podobne operacje poznaw cze i ja k najbliżej stojąc zm ysłowej percepcji. Inaczej m ów iąc, podsta­

w ow y poziom reprezentacji kategorialnej je st ja k najbliższy tem u, jak rzeczy sam e się prezentują. Jest to najbardziej ekonom iczny (w ym agający m inim alnego zestaw u operacji poznaw czych) sposób podzielenia owej pierw otnie danej cało­

ści, ja k ą je st zm ysłow e otoczenie.

B adacze kategoryzacji opierają się na danych statystycznych i bez w ątpie­

nia potrafią podać konkretne praw idłow ości rządzące hierarchią poziom ów ka­

tegoryzacji. M ożem y się na przykład przekonać, ze kategorie stół i krzesło nale­

ż ą do poziom u podstaw ow ego, kategoria zaś m ebel do niego nie należy. W nio­

ski w yprow adzane z badań są jed n ak am bitniejsze niż samo tylko podanie staty­

stycznych praw idłow ości. Badaczom zależy na odkryciu zasadniczych poznaw ­ czych skłonności ludzkiego um ysłu. K onstatują, że poziom podstaw ow y je st w yróżniony, poniew aż zasadniczą operacją, na której się on opiera, je st odczu­

w ana relacja podobieństw a. „O dczuw ana”, znaczy w tym kontekście „nieoparta na zew nętrznych kryteriach” ; działanie przedm iotu na nasze zm ysły je st tu je d ­ nocześnie inform acją i zasadą organizacji tej inform acji. N a innych niż podsta­

w ow y poziom ach te dw ie strony odbierania inform acji z otoczenia są mniej lub bardziej oddzielone. K ategoryzując, m usim y tu sięgać do w yidealizow anych m odeli poznaw czych.

W ja k i w ięc sposób osiągam y o w ą intuicję czy odczucie podobieństw a?

O dpow iedzi na to pytanie nie znajdziem y w obrąbie badań psychologicznych, poniew aż tylko z pozoru przypom ina ono pytanie em piryczne. W istocie pyta się tu o istotę podobieństw a. Jaka całościow a struktura dośw iadczenia czyni m ożli­

w ą relację o nazw ie „odczuw ane podobieństw o”? Jest to bow iem relacja pom ię­

dzy fragm entam i dośw iadczenia, a nie pom iędzy treściam i danym i w tym do­

św iadczeniu (tu bow iem w ystarczyłaby popraw na form alna - np. teoriom nogo- ściow a definicja podobieństw a, czyli określenie podobieństw a w m odelu). O d­

pow iedź na postaw ione pytanie w ym aga kolejnej zm iany perspektyw y, którą nazw ijm y ZW R O TEM FEN O M EN O LO G IC ZN Y M 2. D obrym przykładem realizacji tego zw rotu je st teoria pola św iadom ości A rona Gurw itscha. A utor ten definiuje pole św iadom ości jak o pole jednoczesnych danych uporządkow ane zgodnie z trójpodziałem na temat, pole tem atyczne i m argines. Pierw sze pojęcie odnosi się do treści, na którą dośw iadczenie się kieruje, drugie do treści, w pły­

w ających na ujęcie tem atu, jak o że są z nim pow iązane relacjam i treściow ym i, trzecie odnosi się do treści niem odyfikujących ujęcia tem atu, lecz dających ca­

łem u przeżyciu status bycia w św iecie (stanow ią tło egzystencjalne każdego dośw iadczenia). Pole świadom ości je st dynam iczne. K ażde kolejne pole jest m odyfikacją poprzedniego. M odyfikacja ta polega na zm ianie statusu danej tre­

ści w polu św iadom ości. N a przykład to, co prezentow ało się tem atycznie, m oże w następnych polach prezentow ać się m arginesow o i odw rotnie (zob. Gurw itsch

1974). Zarazem je st to przekształcenie zachow ujące ciągłość pola.

N a podstaw ie teorii G urw itscha m ożna pokusić się o podanie fenom enolo­

gicznej interpretacji odczucia podobieństw a. O tóż dzięki w ielokrotnej prezenta­

cji danej treści w różnych m iejscach pola, przy zachow aniu ciągłości tego pola, treść ulega swoistej analizie: ujaw nia aspekty, dzięki czem u staje się poniekąd podobna do siebie samej a zarazem podobna lub niepodobna do innych prezen­

tujących się treści. M ożna pow iedzieć, że podobieństw o do samej siebie leży u podłoża innych typów podobieństw , u podstaw y zaś podobieństw a do siebie samej stoi ciągła m odyfikacja pola zakładająca zm ianę położenia poszczegól­

nych treści w tym polu. „Leżeć u podłoża”, znaczy tu „być w arunkiem m ożliw o­

ści”, należy je rozum ieć w sensie transcendentalnym , a nie przyczynow ym . Czy pow yższa konstatacja wnosi coś do badań nad m echanizm am i kategory­

zacji? Nie. Raczej odsłania ona horyzont treściowy, który m usim y wziąć pod uwagę, chcąc zobaczyć, w jaki sposób m echanizm y odsłonięte przez badania em ­ piryczne stanow ią część naszego umysłu. Struktura pola ukazana w analizach Gurw itscha stanowi pogłębienie początkowego zamysłu Husserla, który zresztą w swych późniejszych pracach poszedł drogą jeszcze bardziej radykalną. M amy tu m ianowicie do czynienia z redukcją transcendentalną. W jej ramach termin „m oż­

liwe doświadczenie” uzyskuje bardziej określone znaczenie. Oddaje w ew nętrzną dynam ikę świadomości. M odyfikacja pola przez przeniesienie tem atycznie danej treści w inne m iejsce pola pozw ala ująć to, co dotąd dane tem atycznie jako poten­

cjalne i odwrotnie. Pole świadomości je st bowiem organizacją perspektywiczną.

Ogólność percepcji opiera się na podobieństwie, lecz podobieństwo opiera się na możliwości wielorakiej pozycji danej treści w polu świadomości.

Podkreślając pow yżej, że prócz modyfikacji potrzebna je st ciągłość pola, pozostaw iłem tę kw estię bez bliższego w yjaśnienia, nie sądzę bowiem , by ciąg­

łość pola dała się w yjaśnić w wyżej zaprezentow anym nastaw ieniu fenom enolo­

gicznym . R ozum iem y w praw dzie, że do ukonstytuow ania się podobieństw a potrzebne są pew ne niezm ienniki pola św iadom ości, lecz nie w iem y, jak ie one są i z samej analizy fenom enologicznej się tego nie dowiem y. Do tego potrzebu­

jem y kolejnej zm iany perspektyw y - ZW RO TU N A TU RA LISTY C ZN EG O 2.

Jedną z bardziej interesujących teorii z pogranicza psychologii i sztucznej inteligencji, która m ogłaby stanow ić podstaw ę badania tych niezm ienników , jest opublikow ana niedaw no teoria przestrzeni um ysłow ych P. G ardenforsa (2000).

Podaje ona interpretacje reprezentacji pojęciow ych, a w yróżnia się tym, że pro­

ponuje jedn o ro d n ą interpretację percypow anych własności rzeczy i pojęć. Jedne i drugie są, w edług G ardenforsa, obszaram i w w ielow ym iarow ych przestrze­

niach. W ym iary tych przestrzeni są ustanow ione przez m ierzalne fizyczne w iel­

kości zw iązane z percepcją lub inną czynnością aparatu poznaw czego (w ysokość dźw ięku, upływ czasu, częstotliw ość fali świetlnej itd.). O bszary odpow iadające postrzeganym w łasnościom rzeczy i pojęciom posiadają określone własności topologiczne, zachow ując w różnych przekształceniach takie cechy ja k symetrie, kierunki, w ypukłość lub w klęsłość itd. W łaśnie te cechy stanowią, w edług G ardenforsa, o niezm iennikach zaw artych w kolejnych fazach dośw iadczenia (w nom enklaturze G urw itscha byłyby to kolejne pola świadom ości).

M odel zaproponow any przez G ardenforsa je st poznaw czo efektywny. Jest testow alny em pirycznie zarów no w wersji słabej (jest zgodny z w ielom a danymi em pirycznym i), ja k i mocnej (pozw ala n a em piryczne przew idyw ania). W szcze­

gólności pozw ala na form alne zdefiniow anie podobieństw a jak o odległości po­

m iędzy obszaram i w danej przestrzeni pojęciow ej i przy danej m etryce (Garde- nfors 2000, s. 109-111, 133). G ardenfors w ykazuje, że reguły rozpoznaw ania podobieństw a, dające się w ygenerow ać z jeg o m odelu, są spójne ze spontanicz­

nie stosowanymi regułami oceny podobieństwa, jakie Aisbett i Gibbon ustalili eksperymentalnie. Oto niektóre z nich: (a) szukanie tych części, które unikalnie odpow iadają częściom w drugim przedmiocie; (b) ignorowanie tych, które nie pasują zamiast dopasow yw ania na siłę; (c) dopasowyw anie obszarów niezróżni- cow anych w jednym przedm iocie do zróżnicowanych w drugim, a nie odwrotnie.

Teoria G ardenforsa interpretuje więc ciągłość pola jak o zbiór jeg o topolo­

gicznych własności. Inną drogę do tego sam ego celu obiera Ch. Peacocke w A Study o f Concepts (1987, s. 6 1 -6 7 ) R eprezentacja pojęciow a opiera się dlań n a pewnej form ie sam oprezentacji przedm iotów w przestrzeni percepcyjnej, takich m ianow icie, które są spójne z tym, że dana reprezentacja je st trafiia. Ina­

czej m ów iąc, dla każdej trafnej reprezentacji istnieje pew ien typ przestrzenny, w yznaczony przez takie własności ja k osie sym etrii i kierunek zapełniania (Pea­

cocke nazyw a te typy „przestrzenne scenariuszam i”).

N asuw a się pytanie: Czym są owe części przestrzeni, w ym iary jakościow e, osie sym etrii, m etryki i skale, w których prezentują się poszczególne wielkości jakościow e. W jak i sposób to w szystko odnosi się w ogóle do ludzkiego do­

świadczenia. Co m a w spólnego postulow ana przestrzeń z przeżyciow ą dynam iką dośw iadczenia. W yjaśnienie tych w szystkich obiektów teoretycznych nie jest zadaniem samej teorii. W ystarczy, że jest efektyw na i daje testow ane wyniki.

Z pew nością też nie zajm uje się badaniem źródłam i tej czy innej konstrukcji teoretycznej. Testuje je, lecz nie ukazuje ich na tle całościow ego obrazu do­

świadczenia.

D latego konieczny będzie kolejny, ostatni ju ż zw rot w nastaw ieniu teore­

tycznym . N azw ijm y go ZW R O TEM FEN O M EN O LO G IC ZN Y M 3. Jego dobrą ilustracją je st program badań konstytucyjnych podjęty przez H usserla w później­

szym swym okresie, a szczególnie próba zbadania konstytucji czystego prze­

pływ u czasowego.

B adanie konstytucji to badanie, jakie ciągi noem atyczno-noetyczne decydu­

j ą o prezentacji różnego typu przedm iotów . A nalizy konstytucji czasu prow adzą H usserla do najradykalniejszej z jeg o redukcji: redukcji do czystej pasyw ności.

Czyni to m iędzy innymi w dość nieporządnym , lecz inspirującym rękopisie C6:

Zeitigung. T a redukcja m a ujaw nić pierw otną dynam ikę, dzięki której m oże się pojaw iać jakakolw iek treść. Jest to najgłębsza im m anencja, ja k ą m oże ujaw nić analiza fenom enologiczna. C zyste Ja pojaw ia się tu jak o strona im manentnej relacji pom iędzy tym, kto dośw iadcza i tym, że dośw iadcza. Owe że i kto pozo­

stają w ścisłym spleceniu. Czytamy: „System atycznie redukuję konkretną płyną­

cą teraźniejszość przez ‘dekonstrukcję’. R edukuję pierw otną w rażeniow ą imma- nentną teraźniejszość rzeczy do czegoś ‘zew nętrznego w stosunku do m nie (Ich- fremde), m ianow icie do im manentnej materii (hyle) - sfery w rażeniow ej” (H us­

serl, M an. C 6,3). Innym i słowy, H usserl stara się przeniknąć naturę percepcji jak o percepcji. O na to, poniżej poziom u danych, w yłania się z dynam iki pier­

wotnej m aterii w rażeniow ej: „W tej dekonstrukcji pow racam y do pierwotnej w rażeniowej teraźniejszości, która pozostaw ia jak o w ażne tylko to, co spostrze­

żone w czystym sensie, biorąc w naw ias w szystko, co nie je st tak spostrzeżone.

[To ostatnie wszakże] pozostaje w obrębie tego, co spostrzeżone jak o [spostrze­

żeniow a] św iadom ość czegoś, co m oże w ogóle nie być spostrzeżone” (Husserl, C 6, 4 -5 ). W zacytow anych fragm entach je st w iele niejasności (m anuskrypt ten nie doczeka się w najbliższym czasie krytycznego w ydania w ram ach projektu prow adzonego przez A rchiw um E. H usserla w Louvain). W ydaje się, że H usser- low ska dekonstrukcja m a ujaw niać ogólną istotę zjaw iska polegającego na od­

bieraniu wrażeń. T a istota pojaw ia się w obrębie m odelu m ożliw ego dośw iad­

czenia.

M odel ten m a ten oczyw isty m ankam ent w porów naniu z m odelam i kogni- tyw istycznym i, że nie m ów i nic o realizacji ujaw nionych w nim treściow ych

zależności. Zarazem jeg o w ielką zaletą je st to, że m ówi o konstytucji czasu, biorąc pod uw agę w równej m ierze stronę podm iotow ą i przedm iotow ą do­

świadczenia. W istotny sposób przekracza to rozróżnienie, pokazując, ja k ruch od treści ku m arginesow i przeżyw ania zbiega się z pozycją Ja w polu zm ysłowej odbiorczości. Podm iot je st tu daleki od kartezjańskiego cogito, spełniacza ak­

tów. Ja w yłania się z dynam iki dośw iadczenia czasu, na którą pracuje cały skom plikow any system horyzontów . Ja, które operuje św iadom ie przeżyw anym i treściam i, je st sam o dla siebie pew ną treścią, natom iast przeżyw ające Ja objaw ia sw oją specyficzną realność jak o korelat m ożliw ości odbierania wrażeń.

Najprościej byłoby skonstatow ać, że ow a idealna odbiorczość czy zm ysło­

w ość to nic innego ja k gatunkow a w łasność ludzkiego ciała, postulow ane zaś w H usserlow skim m odelu napięcia w ew nątrz pola przeżyć są rezultatem nie- w spółm iem ości w działaniu poszczególnych jednostek funkcjonalnych ludzkie­

go m ózgu odpow iedzialnych za form ow anie się dośw iadczenia. W ten sposób odsłania się m ożliw ość - którą chcę tu jedynie zaznaczyć - dokonania ZW R O TU N A TU R A LISTY C ZN EG O 3. Polegałby on na poszukiw aniu em pi­

rycznie testowalnej teorii wiążącej (1) w łasności ludzkiego ciała jak o obiektu fizycznego poruszającego się w przestrzeni; (2) organizację inform acji zm ysło­

wej w pow iązaniu ze schem atem ciała i m echanizm am i kontroli ruchu; (3) neu­

rofizjologicznym i m echanizm am i kodow ania czasu. T rzeba pow iedzieć, że per­

spektyw y zbudow ania takiej teorii są, m im o obiecujących przyczynków , bardzo mgliste.

KONKLUZJA

M oim zasadniczym celem było zbadanie przestrzeni leżącej pom iędzy fe­

nom enologią i naukam i o procesach poznaw czych w nadziei na lepsze zrozu­

m ienie dzielących je różnic i sform ułow anie ogólnych w niosków na tem at m oż­

liw ych w przew idyw alnej przyszłości kierunków badań filozoficznych. Różnice pom iędzy podejściem transcendentalnym , a w szczególności fenom enologicz­

nym , a naukow ym uw ażam za nieprzekraczalne zarów no w sensie pojęciow ym ja k m etodologicznym ; badanie struktury pola transcendentalnych możliwości leżących u podłoża konstytucji dośw iadczenia idzie w przeciw nym kierunku niż poszukiw anie teorii w yjaśniających m echanizm y dośw iadczenia. U św iadom ie­

nie sobie tego stanu rzeczy jest, ja k sądzę, bardziej pożyteczne niż dążenie do scalania obu dyscyplin. W łaśnie na skutek ich rozbieżności pow staje pole do filozoficznego nam ysłu, w którym schodzą się w ątki tradycji od Platona i A ry­

stotelesa, poprzez transcendentalizm K anta po fenom enologię H usserla oraz bieżące teorie z zakresu cognitive science i sem antyki. Tu tkw ią obecnie naj­

w iększe nadzieje na lepsze zrozum ienie zw iązków pom iędzy człowiekiem i świa­

tem. Zw iązek ten zbudow any je st z elem entów trudnych do pogodzenia: zw iąz­

ków treściow ych, z jednej strony, i m echanizm ów biologicznych z drugiej.

Z jednej strony, nauka czyni w ielkie postępy w odkryw aniu i w yjaśnianiu skom ­ plikow anych m echanizm ów fizjologicznych odpow iedzialnych za dośw iadcze­

nie, w tym rów nież za jeg o aspekt pojęciow y. Z drugiej strony, św iadom ość refleksyjna w spółczesnego człow ieka odsłania przy pom ocy zgłębiającej w łasne podstaw y herm eneutyki strukturę sensu dośw iadczenia i egzystencji, sięgając przy tym do w ciąż now ych zasobów pojęciow ych niem ających żadnego odpo­

w iednika po stronie w iedzy przyrodniczej.

W jakim ś stopniu oba te rozum iejące przedsięw zięcia przynależą do siebie, lecz dziś ich w spółistnienie nie je st łatw e ani oczyw iste co do sw ych głów nych zasad. D aleko nam do podniosłego nastroju K artezjusza, który w Galileuszowej m etodzie naukow ej w idział upragniony now y początek sam orozum ienia czło­

w ieka, rów nie daleki je st nam K antow ski entuzjazm i jeg o filozoficzny heroizm polegający na filozoficznym potw ierdzeniu i um ocnieniu wizji św iata zasugero­

wanej przez N ew tonow ską fizykę. N auka osiąga dziś sw oje doniosłe wyniki w alienującym zaw ężeniu sw ojego m iejsca w kulturze i m oże dzięki niem u w ła­

śnie. N aw et najw ybitniejsze jej osiągnięcia z trudem torują sobie drogę do sa- m ow iedzy w spółczesnego człow ieka - konsekw entnie naukow y pogląd na życie i m iejsce człow ieka w św iecie nie istnieje, a jeśli czasem zgłasza sw oje roszcze­

nia, czyni to w szacie rozczarow ującej ideologii. N auka coraz rzadziej zdaje się odpow iadać na pytania refleksyjnego, filozoficznego um ysłu. D oskonali raczej w łasną sztukę zadaw ania pytań, pozostaw iając filozofię w odległym horyzoncie twórczej dowolności. Zarazem jed n ak filozoficzna refleksja je st mniej niż kie­

dykolw iek zdolna do zadaw ania pytań odw ołujących się w prost do w iedzy na­

ukowej.

Do syntezy odseparow anych fragm entów ludzkiego sam ozrozum ienia dąży­

ła fenomenologia Husserla. Jednak jeg o program pokazania motywujących i kon­

stytutywnych zw iązków w obrębie sensu dośw iadczenia natrafił na w ielkie trud­

ności. N ajpow ażniejszym i z nich były ontologiczny idealizm i niezdolność do w skazania koniecznych praw konstytucji. Trudności te zrodziły dw a z gruntu odm ienne kierunki badań fenom enologicznych: herm eneutyczny i naturalistycz- ny. W pierw szym chodzi o refleksyjne sam ozrozum ienie ujaw niającą genezę i zw iązki sensu poprzez skierow anie się ku językow i i kulturze, w drugim o po­

szukiw anie pojęciow ej i m odelowej zgodności pom iędzy fenom enologicznym opisem i naukow ym w yjaśnieniem . W tym drugim nurcie w ielkie zasługi poło­

żył „nieortodoksyjny”, naturalizujący nurt fenom enologii zw iązany z tw órczo­

ścią A rona G urw itscha i M aurice M erleau-P onty’ego. C oraz w iększa liczba filozofujących kognityw istów i filozofów zainteresow anych szczególnie kogni- tyw istyką pow ołuje się na ich w pływ (Em bree 2004). T rzeba tu jed n ak zacho­

w ać ostrożność. To praw da, że w spółczesne badania em piryczne pozw alają w ej­

rzeć w procesy poznaw cze daleko poza w yobrażalne wcześniej granice. P row a­

dzi to jed n ak niektórych autorów do pochopnego w niosku, że fenom enalna treść dośw iadczenia będzie po prostu krok po kroku przekładana na kategorie nauko­

we, zaś poszukująca zrozum ienia refleksyjna św iadom ość osiągnie swój cel przez akceptację naukow ego w yjaśnienia, podobnie ja k uczyniła to wcześniej w poznaw aniu św iata fizycznego. N ikt, kom u zaprezentow any zostanie w zór funk­

cji obrazującej dobrze zbadane zjaw isko przyrodnicze, nie powie: „To tylko wzór, a gdzie je st praw dziw e w yjaśnienie?” . N ie w ątpim y, że w łaśnie ten w zór je st w yjaśnieniem . Czy tak sam o m oże się stać w przyszłości z ludzkim do­

św iadczeniem : barw am i, dźw iękam i, kształtam i w idzianym i w perspektyw ach, treściow ym i asocjacjam i, przeżyciem upływ u czasu i setkam i innych aspektów przeżyw ania? Starałem się na jednym tylko przykładzie w yłożyć w ątpliw ości w tej sprawie. N ie zdołam y - w brew nadziejom naturalistycznie zorientow anych filozofów - przełożyć zw iązków sensu na reprezentacje psychiczne, a następnie pokazać m echanizm y przyczynow e w iążące te ostatnie z reprezentacjam i zm y­

słow ym i i ich m echanizm am i neuronalnym i. O znacza to - co w ypada stwierdzić dobitnie i bez żalu - rezygnację z jednolitego w sensie teoretycznym w yjaśnie­

nia ludzkiego dośw iadczenia. N ie musi to jed n ak prow adzić do dualistycznego stanow iska w dziedzinie filozofii um ysłu, czyli do akceptacji istnienia dw óch osobnych kategorii bytowych: duchowej i fizycznej? Istnienie luki eksplanacyj- nej nie stoi w sprzeczności z realną interakcją pom iędzy poziom em treści i sen­

sów a poziom em przyrodniczych m echanizm ów dośw iadczenia. R ozw ażania zaw arte w tym artykule nie im plikują sam e w sobie ani dualizm u, ani jeg o prze­

ciwieństwa.

W spółczesna, szczególnie angielskojęzyczna literatura filozoficzna pośw ię­

cona um ysłow i, językow i i poznaniu w ypełniona je st polem ikam i pom iędzy stanow iskam i filozoficznym i: dualizm em radykalnym i interakcyjnym , teorią identyczności w różnych postaciach, em ergentyzm em , anom alnym m onizm em , funkcjonalizm em , elim inacjonizm em itd. N iektóre z tych stanow isk m ają cha­

rakter ontologiczny, inne zaś epistem ologiczny, inne jeszcze łączą oba te aspek­

ty filozoficznych rozważań. N iew ątpliw ie w obrębie argum entacyjnej dyskusji pom iędzy ich przedstaw icielam i pow stało w iele ciekaw ych konceptualizacji i tez, lecz ogólnie biorąc, gra w form ułow anie i bronienie stanow isk w zakresie filozofii um ysłu w ydaje mi się w całości chybiona. Stanow iska te oparte są na ogół na wąskiej bazie argum entacyjnej - często w ręcz na jednym spostrzeżeniu, w yniku badaw czym czy eksperym encie m yślow ym , który przez uogólnienie przybiera retoryczną postać „stanow iska filozoficznego”, bronionego następnie m etodą częściow ej w eryfikacji. Pow stające na tej drodze tezy są w praw dzie uogólnieniam i o pew nej w artości eksplanacyjnej, lecz m oim zdaniem , nie są praw dziw ym i stanow iskam i filozoficznym i. I nie pow inny być, poniew aż dużo w ażniejsze je st to, by filozoficzna refleksja prow adziła do proponow ania, testo­

w ania i krytycznego analizow ania now ych konstrukcji pojęciow ych i ich korela-

tów w postaci różnego rodzaju przedm iotów abstrakcyjnych jak: w łasności w yż­

szego rzędu, w irtualne przestrzenie, postulow ane funkcje i inne odw zorow ania.

Przedm ioty te znajdują rozległe zastosow anie w rozum ieniu dośw iadczenia i pozw alają formułować hipotezy o interakcji pom iędzy doświadczeniem a struk­

turą pojęciow ą. Ich zw iązek ze stanowiskam i epistem ologicznym i i ontologicz- nym i je s t jed n ak luźny. Z goda na pew ne postulaty nie rów na się głoszeniu filo­

zoficznych stanowisk. O stanow isku filozoficznym m ożna bow iem m ów ić w te­

dy, gdy pew na hipoteza zaczyna funkcjonow ać w całościow ym system ie prze­

konań dotyczących człow ieka i świata. Ta niejasna całość stanow i punkt w yjścia filozofow ania, a jej rozjaśnienie stanow i jeg o punkt dojścia.

Ani fenom enologia, ani żadne inne podejście transcendentalne nie je st efek­

tywne. N ie daje w yjaśnień teoretycznych, czyli odpow iedzi na pytanie „D lacze­

go?” D ostarcza za to dobrze um otyw ow anych w yobrażeń na tem at możliwości różnych struktur przedm iotow ych. D obrze um otyw ow ane, to znaczy połączone z dośw iadczeniem przy pom ocy ciągu ujęć refleksyjnych dokonyw anych przy w yłożonych explicite założeniach. (Nie m a jed n ak przejścia w przeciw nym kie­

runku - przy pom ocy dośw iadczenia nie zw eryfikujem y ow ego ciągu refleksji.) Fenom enologia pokazuje pojęciow y i w yobrażeniow y horyzont w iedzy nauko­

wej i w tym sensie rzeczyw iście je st podstaw ą jedności i racjonalności tej w ie­

dzy. M ów i się czasem , że fenom enologia dostarcza naukom opisów obiektów , które trzeba traktow ać jak o explananda teorii naukow ych. Z przedstaw ionych wyżej rozw ażań w ynika jednak, że rów nież nauka dostarcza explananda dla analiz fenom enologicznych. K olejne zw roty naturalistyczne i fenom enologiczne m otyw ują się w zajem nie. W ten sposób uzyskujem y now ą interpretację daw ne­

go H usserlow skiego program u budow ania racjonalnych podstaw praktyki na­

ukow ej. N ie da się, ja k sądzę, zachować radykalnej autonomii filozoficznie ugrun­

towanej racjonalności. N atom iast program odpow iednio um otyw ow anych badań transcendentalnych i konstytucyjnych pozostaje aktualny i m ożna sądzić, że będzie tw órczo kontynuow any, stanow iąc, ja k daw niej, najw łaściw sze pole filo­

zoficznej refleksji.

LITERATURA

Gardenfors P., Conceptual Spaces. The Geometry o f Thought, Cambridge, Mass 2000.

Gurwitsch A., On Thematization, Research in Phenomenology, vol. 4, 1974.

Gurwitsch A., Bewusstseinsfeld, Berlin 1978.

Husserl E., (Man. C6), Rękopis Zeitigung nieopublikowany. Ukaże się w roku 2003 w zbiorze materiałów niepoddanych krytycznemu opracowaniu Archiwum E. Hussela w Louvain.

Neisser U., From Direct Perception to Conceptual Structure, [w:] U. Neisser [red.], Concepts and Conceptual Development: Ecological and Intellectual Factors in the Categorization, New York 1987, s. 11-25.

PatoćkaJ., La doctrine husserlienne de l 'intuition eidetiqque et ses critiques recents,

„Rev. Intern. De Philosoph.”, 71-72, 1965, s. 17-33.

Peacocke Ch., A Study o f Concepts, Cambridge, Mass 1992.

SUMMARY

In the article I consider the problem of the current validity of Husserl’s transcen­

dentalism in reference to a specific question in epistemology: what is the mutual rela­

tionship between the conceptual and the eye-witness layers in the structure of experi­

ence? I present the intermingling and mutual theoretical motivation of the transcendental and the empirical approaches in epistemology. I suggest that a dialogue between the two approaches is the most promising program in studying cognitive processes and the mind.