W iadom ości b ieżące.

(1)

jsfb. 32 (1626). W arszaw a, dnia 10 sierpnia 1913 r. Tom X X .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W arszaw ie: rocznic rb . 8 , kw artalnie rb . 2.

Z 9przesyłką pocztow ą rocznie r b . 10, p ó łr. rb . 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d a k c y i „ W s z e c h ś w i a t a " i we w s z y st k i c h księgar*

niac h w k r a j u i za granicą .

R e d a k t o r „ W sze ch św iat a' * p r z y j m u j e ze sp ra w a m i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie od g o d z i n y 6 d o 8 w ie c z o re m w lo kal u r e d a k c y i .

A d r es R ed a k c y i: W S P Ó L N A Jvfb. 37. T elefon u 83-14.

P O M P A C Z Ą S T E C Z K O W A .

„Lepkość (tarcie wewnętrzne) gazu jest niezależna od jego gęsto ści”—tak brzmi jedno z praw fizycznych, wyprowadzone przez Maxwella, a oparte na teoryi cyne- tycznej gazów. Za jej pomocą możemy sobie z łatwością wyobrazić cały mecha

nizm tego zjawiska. W istocie tarcie w ewnętrzne gazu, będąc spowodowanem przez wzajemną wymianę cząsteczek ró żnych w arstw środowiska materyalnego, pozostaje niezmienione, g dy gęstość ich zmienimy, gdyż pomimo zmniejszenia się 0 połowę liczby cząsteczek wchodzących w grę, drogi ich są dwa razy większe 1 wymiana cząsteczek w w arstw ach ba

danego gazu pozostaje n a pewnym s ta łym stopniu. Tak więc, gdy doświad

czalnie badamy lepkość gazu bądź to za

pomocą ciała wahającego się w środowis

ku wokoło pewnej osi i gdzie możemy zaznaczać stopniowe zmniejszanie się ob- szerności w ahań pod bezpośrednim wpły

wem wzajemnego tarcia cząsteczek, obli

czając w wyniku spółczynnik lepkości danego gazu, bądź badając szybkość,

z którą zachodzi zmiana ciśnienia w zbior

niku A, gdy go ze zbiornikiem B połą

czymy ru rk ą o bardzo małej średnicy (A. i B mają na początku niewielką ró

żnicę w ciśnieniu zawartego gazu), w obu razach stwierdzano zawsze zgodność p ra wa Maxwella z otrzymanemi wynikami doświadczalnemu Wykryto jednak, że p r a wo to stosować się może do względnie normalnych ciśnień (poczynając od kilku mm wzwyż), a z chwilą, gdy gaz przecho

dzi w stan zbliżony do stanu nadrozrzedzenia, zachodzi Zjawisko niepodlegające prawu Maxwella.

Zasada pompy cząsteczkowej d-ra Gaedego.

Niech walec A obraca się z pewną szyb

kością koło osi swojej a we w uętrzu pu

stego walca B, który w górnej swej czę

ści posiada dwa otwory n i m. Połączmy n i m zapomocą manometru M. Różnica ciśnień w n i m będzie tem większa, im szybciej obracać będziemy walec A i im większe będzie tarcie w ewnętrzne zaw ar

tego w walcu B gazu. Jasn em jest, że dając obrotowi walca A kierunek ruchu strzałki zegarowej, zauważymy skupienie gazu przy m, rozrzedzenie zaś jego przy n, na mocy tego, że ruchomy walec za

bierać będzie cząsteczki gazu (lepkość)

(2)

498 WSZECHSWIAT JMa 32 i przenosić j e z n do m, zwiększając ci

śnienie przy tem ostatniem. Zgodnie z prawem Maxwełla różnica poziomów o i p będzie się utrzym yw ała niezm ien

ną do chwili, aż dojdziemy do stan u

„nadrozrzedzenia“, używając term inolo

gię p. Dunoyera.

Przypuśćmy, że-różnica poziomów o i p je s t 10 m m , więc gdy ciśnienie w m r ó wne je s t ciśnieniu atmosferycznemu, pm—

760 m m rtęci, ciśnienie w n, p n= 750 mm;

również gdy p m = = 2 0 0 m m , p n — 190 m m , lub p m = 50 m m , pn = 40 mm; gdybyśm y mogli otrzymać, wobec pm~ 10m m , p n ró wne zeru, mielibyśmy do czynienia z id e

alną pompą. Nie je s t ta k je d n a k i wi

dzimy, że zam iast zera, otrzym ujem y p e wien ułamek m m ciśnienia: stałość różni

cy ciśnień w n i m przechodzi w stałość stosunku pn= c = f u n k c y a szybkości obro

tu walca p n A (Knudsen). W edług w y

rażenia W arb u rg a zachodzi tu pewne zja

wisko, które możemy określić ja k o śli

zganie się gazu wzdłuż powierzchni w al

ca, przenoszenie gazu z n do m u s k u te cznia się mniej doskonale; ciśnienie w n przybiera pew ną małą lecz skończoną wartość.

Opierając się n a zdobyczach teoretycz

nych i doświadczalnych, osiągniętych w ostatnich latach przez badaczów, w y

nalazca sławnej pompy rtęciowej dr.

Gaede, nieobcy z nazwiska ludziom s t y kającym się z p ra rą w laboratoryach f i

zycznych i fizyko - chemicznych swoim w ybitnym umysłem wynalazczym i kon

s trukcyjnym , zdołał pokonać nasuwające się trudności i przedstawił w wyniku no

wy swój wynalazek — pompę cząstecz

kową.

Zaznajomiliśmy się z myślą przewod

nią wynalazcy nowej pompy. Dołączone przecięcia wyjaśnią najlepiej zasadniczą jej budowę.

( l

(Fig. 3).

Wspominaliśmy już, że tem większa będzie różnica ciśnień w n i m im szyb

szy obrót nadam y walcowi A i im więk

szy będzie spółczynnilc lepkości gazu.

(3)

M 32 WSZECHSWIAT 499 Możemy uważać cały złożony ruch czą

steczek gazu, kierując się własnościami wielkich liczb i teoryą prawdopodobień

stwa, jako bezustanną emisyę tych czą

steczek we w szystkich możliwych kie

runkach przez ścianki walców (które tyleż cząsteczek pochłaniają w tym s a mym czasie), z szybkością równą śred niej szybkości ruchu cząsteczek danego gazu. Jeśli więc powierzchni naszego walca A nadamy ruch obrotowy o p e  wnej szybkości, wszystkie cząsteczki od

bijające się od powierzchni będą miały składową szybkości równą szybkości ele

mentu powierzchni, uderzonego przez nie.

Teoretycznie możemy nadać walcowi A taką szybkość, by każda z cząsteczek gazu otrzym ała składow ą szybkości tego samego kieru n k u co ruch powierzchni walca. Otrzymalibyśmy wtedy próżnię idealną w n. Nie je s t tak je d n ak , a to dla następujących przyczyn.

J a k wiadomo, przyjęta szybkość czą

steczkowa, np. 500 m f sec. dla powietrza lub 18 0 0 m/ sec. dla wodoru, je s t średnią szybkością cząsteczek, je s t szybkością olbrzymio przeważającej liczby cząsteczek gazu, pewna ich liczba (zresztą nieduża) posiada szybkości mniejsze lub większe, a n aw et na podstawie pewnego prawa Maxwella nie posiada teoretycznie żad

nej. Toteż nie wystarcza nadać walcowi pompy szybkość równą średnie] szybko

ści cząsteczkowej — trzeba j ą przewyż

szyć. Ażeby nadać walcowi A szybkość obrotu równą 600 m l sec., i przyjmując średnicę walca 20 cm z łatwością obli

czamy, że żądana szybkość byłaby około 1000 obrotów na sekundę, co w istocie nie je s t niemożliwe. J ed nak trzeba się liczyć z poważnym faktem, że ścianki przyrządu wydzielają ustawicznie zaw ar

te w nich poprzednio gazy i pary metalu i w ten sposób bezustannie napełniają rozrzedzoną atmosferę nowemi ciałami materyalnemi. J a k iluzorycznem wydaje się osiągnięcie próżni zupełnej widzimy z następujących liczb. W w arunkach normalnych 1 cm 3 zawiera 3 .i 0 lb cząste

czek powietrza; gdy zapomocą dobrej pompy rtęciowej doprowadzimy ciśnienie do w artości około 7i 000 mm rtęci, liczba

cząsteczek rtęci w przyrządzie, który uważaliśmy za zupełnie próżny, posiada jeszcze olbrzymią wartość 3.1013.

Zaznaczyliśmy poprzednio, że szybkość walca A musi być rzędu szybkości czą

steczkowych. Z tego wnioskujemy, że tern lepszą osiągniemy próżnię wobec pe

wnej stałej szybkości obrotu walca, im mniejsza będzie szybkość cząsteczek roz

rzedzanego gazu, to znaczy im większy będzie jego ciężar cząsteczkowy. Ponie

waż obracający się walec pompy d-ra Gaedego wykonywa 8000 — 10000 obro

tów na minutę, to znaczy 100— 150 obro

tów na sekundę i ma średnicę około 10cm, szybkość punktu znajdującego się na jego powierzchni, analogiczne działa

nie wykonywając co poprzednio, będzie około 40 m jsec., co będzie odpowiadać szybkości cząsteczek nadzwyczaj cięż

kich, mających ciężar cząsteczkowy około 4 000. Załączam poniżej tabelkę, w k tó rej pierwsza kolumna (n) daje szybkość obrotu na minutę, druga (p) ciśnienie w m (ciśnienie pompy pomocniczej) i trze

cia ciśnienie w n (w mm, rtęci).

n P i Pi

12 000 0,05 0,000 000 2

12 000 1 0,000 005

12 000 10 0,000 03

12 000 20 0,000 3

6 000 0,05 0,000 02

2 500 0,05 0,000 3

Nie potrzebuję dodawać, że nowa pom

pa d-ra Gaedego musi działać jednocze

śnie z inną, pomocniczą, dającą niewiel

kie ciśnienie w m, gdyż inaczej zalety jej w porównaniu z innemi spadają do zera.

Pomijając, że pompa cząsteczkowa dała nieosiągniętę dotąd ciśnienie 0,0000002 mm rtęci, je s t ona jed y n ą w swoim ro

dzaju dając próżnię wolną od pary.

Podaję na zakończenie rysunek przy

rządu i dodaję, że budowa i sprzedaż pomp cząsteczkowych d-ra Gaedego na-

(4)

500 WSZECHSWIAT J\*2 3 2

(F ig. 4).

leży wyłącznie do firmy „Leybolds Nach- folger in Coeln“.

B I B L I O G R A F I A .

L . D unoyer. L es gaz u ltra -ra re fie s. Les idóes m odernes s u r lą c o n stitu tio n de la rna- tiere, P ary ż 1013.

W. Gaede. P hy sik alisch e Z eitschrift, tom X III 1912, str. 864— 870

W. Gaede. Die N aŁurw issensohaften JMs 1, 3, I, 13, str. 11— 14.

P .-P . Zborowski.

Z A B A R W I E N I E D R O G I C H K A M IE N I.

Chociaż znawstwo mineralogii wśród szerokich kół publiczności wykształconej ogranicza się prawie wyłącznie do znajo

mości k ilk u n astu minerałów, które pod nazwą drogich kamieni od niepam iętnych czasów cieszą się popularnością pow szech

ną, można jednak powiedzieć napewno, że i te „kamienie" są znane zaledwie bardzo powierzchownie. Z cech, po k tó rych rozróżniamy ciała przyrody jedne od drugich, dla drogich kamieni publicz

ność zna prawie wyłącznie je d n ę tylko—

barwę. Tymczasem w istocie rzeczy ce

cha ta je s t bardzo zawodna. Możnaby wprost powiedzieć, że barw a wcale s łu

żyć nie może do odróżnienia jednego m i

nerału od drugiego wogóle, a do m in era

łów, o których chcemy tutaj pomówić, stosuje się to może bardziej jeszcze, a n i

żeli do innych ciał przyrody.

Minerał z danym składem chemicznym ' może mieć zabarwienie bardzo rozmaite.

Korund, który chemicznie je s t tlenkiem glinu, sam przez się je s t bezbarwny. Mie

wa je d n ak barwę ciemno-niebieską i w te dy nazywa się szafirem prawdziwym, ciemno - czerwoną i wtedy je s t rubinem, zieloną w szmaragdzie wschodnim, mio- dowo-żółtą w topazie wschodnim i blado

różowy w szafirze różowym. Toż samo powtarza się z bezwodnikiem krzemo

wym, zwanym wr mineralogii wrogóle kwarcem, a w razie, kiedy przedstawia się w postaci dobrze wykształconych od

dzielnych kryształów — kryształem gór

skim. I ten w zasadzie nie ma żadnego zabarwienia, w ystępuje jed n ak często z kolorem fioletowym i w ted y zwiemy go am etystem , albo z czerwonym jako rubin czeski, zielonym jako chryzopraz, b ru n atn y m w różnych odciepiach — jako topaz przydymiony.

Odwrotnie, minerały z odmiennym sk ła dem chemicznym i różnemi własnościami zasadniczemi mogą mieć nieraz je d n a k o we zabarwienie. Cyrkon (krzemian m e

talu cyrkonu), rubin prawdziwy (tlenek glinu) i czeski (bezwodnik krzemowy), limbilit (krzemian magnezu i żelaza), g ra

n at (krzemian glinu i wapnia) — w szyst

kie m ają barwę czerwoną i mogą być brane jedne za drugie. Toż samo pow ta

rza się z licznemi kamieniami zielonemi i żóltemi.

Zdarza się wreszcie, że pewien kamień, naw et profanom znany pod jednem imie

niem, okazuje zabarwienia rozmaite. N aj

popularniejszy ze w szystkich dyam ent, ja k wiadomo powszechnie, niezawsze je s t bezkolorowy. Owszem, bywa niebieski ja k szafir, barw y rubinowej (dyament Pawia I), zielony (dyament drezdeński), blado-różowy, czarny i żółty.

Nieuczciwi handlarze umieją ciągnąć korzyści z nieświadomości ludzkiej na tem polu. Niepodobna przytaczać ty c h niezliczonych przykładów, kiedy kam ie

(5)

JNfo 3 2 WSZECHSWIAT 501

nie małej wartości były sprzedawane j a ko klejnoty olbrzymiej ceny. Granaty nieraz w ystępują w roli rubinów, a bez

barwne cyrkony i korundy wielokrotnie uchodziły za dyamenty.

Dopiero w ostatnich latach wieku XVIII wielki uczony szwedzki Bergman wystąpił przeciwko rozpowszechnionemu poprzednio mniemaniu, że każdy drogi kamień ma barwę właściwą sobie i tylko

* sobie. Obszerniej jeszcze w książce, po

święconej w całości drogim kamieniom, rozwodził się nad- tą spraw ą sławny mi

neralog francuski Haiiy. Ale uwagi tych i wielu jeszcze innych specyalistów, po

mimo upływu stulecia, nie zdążyły się jeszcze spopularyzować. W pewnej czę

ści przyczynia się do zamieszania zawita i bałam utna terminologia handlowa dro

gich kamieni, a nie pomaga sprawie ani ta okoliczność, że przem ysł wprowadza coraz nowe sztuczne przetwory, nieraz do złudzenia naśladujące rzadkie produk

ty przyrody, ani też to, że z nowych po

dróży i badań przedsiębiorczy poszuki

wacze przywożą wiele nieznanych da

wniej odmian lub naw et nowych g atu n ków klejnotów. Tak np. pod koniec wie

ku ubiegłego dopiero poznano turm aliny żółte, różowe beryle, pomarańczowe g ra naty i t. d.

Zabarwienie znacznej liczby kamieni zależy od obecności w nich cząstek ciał obcych, rozsianych w bardzo małej ilo

ści w ich masie. Często się zdarza, że ilość substancyi zabarwiającej je s t tak nieznaczna, że jakościowe scharakteryzo

wanie jej na zwykłej drodze analitycznej nie udaje się i uciekać się musimy do metod nieraz bardzo złożonych dla jej wykrycia. Taki przypadek mamy np. ze szmaragdem.

Zwykłemi barw nikam i drogich kamieni są tlenki metaliczne. Tlenek chromu je st przyczyną zabarwienia rubinu, tlenek manganu—am etystu, tlenek n ik lu —chry- zoprazu. Tlenek żelaza przyczynia się często do wywołania pewnych odcieni;

mieszanina różnych tlenków barw i szaiir.

Topaz przydymiony i karbonado (dya-

ment czarny) zawdzięczają swoję barwę węglowi. Wiadomo, że zupełnie ciemny, prawie aż nieprzezroczysty topaz przydy

miony przez ogrzewanie w przystępie po

wietrza stopniowo traci barwę, nabywa przezroczystości, wreszcie stać się może bezbarwnym zupełnie. Niema wątpliwo

ści, że to cząstki wręgla ulegają tutaj spaleniu, gazowe zaś tego spalenia pro

dukty uchodzą nazewnątrz przez przerwy międzycząsteczkowe, istniejące w olbrzy

miej liczbie w każdym minerale o budo

wie krystalicznej.

Zachodzi pytanie, czy istota barwiąca je s t rozmieszczona jednostajnie w całej masie minerału, lub może je s t zawarta tylko w pewnych punktach, wyznaczo

nych przez przypuszczalną siatkowatą budowę ciała krystalicznego. Dwa w tym względeie istnieją przypuszczenia i, po

wiedzmy odrazu, oba równouprawnione.

Wiemy bowiem, że pewne ciała, k r y s ta lizując się z roztworów, do których do

dano bardzo małą ilość barwnika, b arw nik ten zabierają, tworząc kryształy w ca

łej swej masie sztucznie zabarwione.

Z drugiej strony, wobec powszechnie przyjętego poglądu, że każdy kryształ składa się z pewnego rodzaju ja k b y mo

lekuł krystalicznych, ułożonych luźnie, z pozostawieniem pustych przestrzeni między jed n ą a drugą, nic nie przeszka

dza nam przypuszczać, że substancya barwiąca znajduje się właśnie w przer

wach owych, w tych pustych między cząstkami kryształu przestrzeniach, a w te dy cząstki same pozostają bezbarwne.

Za tem drugiem pojmowaniem rzeczy przemawia okoliczność, że znaczna liczba drogich kamieni pod działaniem różnych promieniowań—cieplnego, radowego, r e n t

genowskiego — może zmieniać zabarwie

nie.

Niektóre minerały okazują nadto p e wne właściwości optyczne, zależne od zupełnie innych przyczyn. Mamy tu na myśli zabarwienie podwójne, wielobarw- ność czyli polichroizm, opalizacyę, tęczo- wanie czyli iryzacyę i t. p., które p ra wie zawsze są następstw em pewnych nieprawidłowości albo szczególności w b u dowie krystalicznej lub uszkodzeń w cią

(6)

502 WSZECHSWIAT JMŁ 32 głości materyi. Tak np. opalizacya opalu,

labradoru, kw arcu tęczowego ma przy

czynę w zjaw iskach odbicia i załamania światła, w ywołanych przez niezmiernie drobne szczeliny, regularnie albo niere

gularnie rozsiane w masie minerału.

P ierw otna przyczyna zjawiska barwnego je s t tu taj ta k a sama, j a k w kolorach tę

czowych, które ta k cudownie grają na bańkach mydlanych. W opału je d n a k zjawisko to wywołują nie cieniutkie w ar

stew ki wody, ja k w bańce mydlanej, 1'ecz również cieniutkie w arstewki powie

trza, których obecność łatwo sprawdzić można, oglądając opal pod mikroskopem,

W ta k zWanym kam ieniu księżycowym i w niektórych odmianach adularu opa

lizacya j e s t związana z niezupełnem p rzy leganiem do siebie blaszek kryształu na płaszczyznach łupliwości. Zjawisko to je s t wtórne, ja k sądzi p. Lacroix, gdyż, wyraźne i silne na powierzchni, w miarę tego, j a k przedostajem y się do coraz głębszych w arstw kryształu, zmniejsza się w swem natężeniu i znika naw et zu pełnie, bez wątpienia' dlatego, że ten r o dzaj spękania stopniowo tylko i bardzo powolnie szerzy się od powierzchni do w nętrza bryły. Znaczną i w sku tk ach swoich piękną komplikacyę w powyższem zjawisku wywołuje osadzanie się w owych szczelinach cieniutkich w arstew ek in n e

go minerału albo wogóle — innej ja k iejś materyi. P rzykładem tej komplikacyi j e s t lab rad o ryt i ta k zw. kam ień sło

neczny.

Niemożna wyobrazić sobie piękniej

szym efektów nad te, które wywołuje wielobarwność. Ta zależy w całości od własności optycznych m ateryi i, miano

wicie, od tego, że w wielu Ciałach k r y stalicznych w rozm aitych płaszczyznach sym etry i światło załamuje się w sposób rozmaity. Stąd, zależnie od kierunku, w jak im p atrzym y n a kryształ, widzimy go w barwie odmiennej. K ordyeryt albo dichroit naprzykład, oglądany w pewnem położeniu, je s t pięknie błękitny, w pro

stopadłym do poprzedniego — blado nie

bieski, a~-w prostopadłym do płaszczyzny, wyznaczonej przez dw a pierwsze k ie ru n ki — szaro żółtawy. Znamy wiele ciał

z podobnemi własnościami w świecie m i

neralnym, ale niemniej i niemniej pięk

nych—wytworzonych sztucznie w praco

wni ch em icz n ej1).

Jeszcze jed n ę przyczynę pewnych za

b arw ień w świecie minerałów niektórzy u p a tru ją w obecności śród masy kamie

nia pew nych bardzo szczególnych utw o

rów. Tak mianowicie słabo różową albo żółtawą barwę niektórych dyamentów przypisują temu, że w nich mają się zn aj

dować drobniuteńkie, lecz przez m ikros

kop dostrzegalne pęcherzyki gazowe, za

warte tam pod bardzo wysokiem ciśnie

niem.

*

Znaczna liczba drogich kamieni traci właściwe sobie zabarwienie pod działa

niem ciepła. Przemiana ta je s t nieodwra

calna, to znaczy, że utracona barwa nie powraca w żadnych warunkach. Turma- lin czerwony czyli rubelit, am etyst, hya- cy n t (cyrkon) i większość drogich i po

spolitszych kamieni niebieskich, ja k szafir, lapis-lazuli, apatyt, sodalit przez ogrza

nie traci doszczętnie i nazawsze swój kolor.

Niektóre kamienie zmieniają swoję bar

wę pod wpływem ciepła. Topaz żółty brazylijski przybiera kolor różowy z od

cieniem fiołkowym i nosi w ted y nazwę topazu palonego. Są także i takie mine

rały, k tó ry ch zabarwienie zmienia się tylko podczas działania ciepła, gdy zaś ono ustąpi i minerał powraca do zwykłej tem peratury, barw a pierwotna występuje napowrót. P rzykład ciał takich dają nam rubin wschodni, rubin spinel (używany w ko n stru k cy i zegarków) i g ra n a t pyrop:

czerwone na zimno stają się one zielo- nem i przez ogrzanie.

Znamy przykłady odbarwiania przez ogrzewanie dyamentów, z n a tu ry koloro

wych. Szczególnie łatwo następuje ta k a przemiana, kiedy ogrzewanie odbywa się w w arunkach, zapewniających silne utle-

J) P o n ie w a ż n ad a rza się sposobność, z w ra c a m y m im ochodem u w a g ę cz y te ln ik ó w na p rz e p ię k n y i n ie sły c h a n ie b o g a ty zbiór sz tu cz n ie w y tw o rz o n y c h z w ią zk ó w o d zn a cz ający c h się w ie- lo b a rw n o śc ią. S ą to p la ty n o c y a n k ró ż n y c h me-

(7)

JMS 32 WSZECHSWIAT 503 nienie. Tak np. dyam ent kolorowy, rzu

cony na krótką chwilę — sekundę do dwu — do stopionej w tygielku saletry, bardzo często wychodzi z tej operacyi jako zupełnie bezbarwny. Ten sposób poprawienia „złej wody" klejnotu je st znany od niepamiętnych czasów i uży

wany w praktyce. Zazwyczaj jednak temu postępowaniu nie poddają dyamen- tów zielonawych na powierzchni, ponie

waż ta barwa jakoś nie psuje ogólnego wrażenia i naw et je s t ceniona w handlu.

Dyamenty południowo - afrykańskie, od pewnego czasu rozpowszechniające się coraz bardziej w handlu, są stale moc

niej lub słabiej zabarwione na żółto. Żół- tość ta nie ginie naw et przez bardzo dłu

gie ogrzewanie bez przystępu powietrza.

Dyament zielony, według dawnej już obserwacyi Descloizeauxa, ogrzewany do białego żaru w strumieniu wodoru, przy

biera słabo żółtawe zabarwienie. Takąż samę zmianę dyam entu zielonego opisuje także von Baumhauer, ale inny dyam ent zielony, tak samo przez niego trak to w a

ny przybrał kolor fiołkowy. Najciekaw szy je d n ak był dyam ent Halphena zlekka brunatny, który przez ogrzanie stawał się czysto różowym i tę barwę z atrzy mywał osiem do dziesięciu dni, poczem wracał znowu do koloru pierwotnego.

Halphen powtarzał z nim to doświadcze

nie bardzo wiele razy, zawsze z jednako- wem powodzeniem.

Promieniowanie ciai radyoaktywTnych, a w szczególności radu, w ywiera wpływ swoisty na większość minerałów zabar

wionych i bezbarwnych.

Przez dłuższe zetknięcie z bromkiem radu dyam ent bezbarwny nabywa trw a

łego i pięknego zabarwienia błękitnego.

Zmiana ta j e s t we względzie praktycz

nym o tyle korzystna, że dyam enty z czy

ta li w d oskonale w y tw o rz o n y c h i w ielk ich na- podziw k ry sz ta ła c h , b ęd ący d ziełem niezw y k łej u m iejętn o ści i p rac o w ito ści p. B o h d a n a Z a to r

skiego, m ag. Szk. Grł. Z b ió r te n z n a jd u je się w M uzeum P rz e m y słu i B o ln ic tw a w W a rsza

w ie.

stym kolorem niebieskim, jak o niezmier

nie rzadkie w przyrodzie, mają bardzo w^ysoką wartość sprzedażną. Ogrzewa

nie do czerwoności ani nawet gotowanie podobnie zmienionego dyamentu z kw a

sem azotowym i chloranem potasu wcale nie wpływa na zabarwienie nabyte.

Wystawienie dyamentu na działanie radu przez czas bardzo długi, np. przez rok cały, ma za następstwo nietylko już samę zmianę koloru, ale i nabycie przez dyam ent wysokiego stopnia radyoaktyw- ności. Nowa ta własność wydaje się trwałą: nie zmienia się i czasem i nie ustępuje pod wpływem najsilniejszych nawet odczynników chemicznych. Stąd wnioskować można, że zmiana nie doty

czę samej powierzchni kryształu ale przechodzi w głąb i stosuje się do całej masy.

Szczególnym zmianom podlega pod wpływem radu mnóstwo drogich kam ie

ni kolorowych. Korund bezbarwny staje się żółtym albo brunatnym , szafir ziele

nieje, a po dłuższym czasie żółknie, r u bin przedewszystkiem nabiera barwy cie

mniejszej, ale po dłuższym czasie staje się fiołkowym, potem niebieskim, nakoniec zielonym. W arto tutaj zauważyć, że rubin i szafir sztuczny, otrzymane w pracowni ze swych części składowych i niczem nieróżniące się w zasadzie od naturalnych, w tym jednym względzie okazują odstępstwo: działanie radu pozo

staje bez wpływu na ich zabarwienie.

Dalej — topazy żółte przyjmują kolor brunatny, a słabo zabarwione—żółto po

marańczowy. Lecz wogóle można powie

dzieć, że w taki sposób nabyte barwy nikną po ogrzaniu.

Co do kamieni drogich, które składają się z tlenku glinu, wygłoszono w ostat

nich czasach przypuszczenie, że w przy

rodzie mogły one pierwotnie wszystkie tworzyć się w postaci rubinu, a szafir i bezbarwny korund dopiero z biegiem czasu wrytwarzał się z tego kamienia pod wrpływem radyoaktywności rozmaitych ciał przyrody. W iem y bowiem, że w ła

sność ta nie należy wyłącznie do radu, ale także i do ciał innych, a w szczegól

ności — do wielu wód głębokich. Być

(8)

504 WSZECHSWIAT JMa 32 może, że właśnie wody takie opłókiwały

przez nieokreślony przeciąg czasu zaw ar

te w skałach szafiry, aż nareszcie w r u chu swym nieu stan n ym wyniosły je na powierzchnię albo przynajmniej blisko powierzchni, gdzie znajdujem y je teraz w łożyskach rzek i potoków i w rozmai

tych w ytworach erozyi wodnej.

W iększość i to znaczna zmian w za

barwieniu, powstających pod wpływem ciał radyoaktyw nych, idzie w tym kie

runku, że zmniejsza wartość handlow ą drogich kamieni. Wiadomo np., że ko

rund bezbarwny j e s t bez porównania ni

żej ceniony od swoich odmian barw nych, rubinu i szafiru. Należałoby zatem zw ró

cić usiłowania w kierunku odwrotnym, to j e s t ku otrzym yw aniu owych odmian kolorowych z korundu bezbarwnego.

Zadanie ostatnio wyrażone nie ma w so

bie nic nieprawdopodobnego. Wiemy bo

wiem z doświadczenia, że różne odmiany k w arcu a także fluspat i niektóre inne minerały, jeżeli zostały odbarwione przez ogrzewanie a następnie wystaw ione na działanie preparatów radowych, o dzy sk u j ą kolory pierwotne. Jeżeli więc przy

puszczenie, że korund bezkolorowy j e s t pro d u k tem odbarwienia rubinu lub sza

firu, ma słuszność za sobą, należałoby oczekiwać wyników pomyślnych z dzia

łania na to ciało ja k ich ś prom ieniow ać—

ja k ic h — dotąd niewiadomo. W każdym razie w arto wspomnieć o doświadczeniach D. Berthelota, k tó ry odbarwiał am ety st przez ogrzewanie do 800°, a następnie, w y staw iając go przez sześć tygo d n i na promieniowanie chlorku radowego, przy

wracał mu barwę pierw otną w zupełności.

Promienie nadfiołkowe działają na n ie

które dyam enty bardzo silnie i w sposób ciekawy. Blado żółty dyam ent. w y s ta wiony przez k ró tk ą chwilę n a wpływ światła, bogatego w promienie nadfioł

kowe, przybiera zabarwienie ciemno b ru natne. Traci skutkiem tego conajmniej cztery piąte swej wartości sprzedażnej i byłoby to groźnem niebezpieczeństwem dla takich dyamentów, gdyż spotkać się z promieniami nadtiołkowemi nietrudno,

ale, na szczęście, ta zmiana nie je s t trwała: dyam ent ta k zmieniony odzysku

j e kolor pierwotny zazwyczaj jeszcze przed upływem dwudziestu czterech go

dzin.

Promienie rentgenowskie działają mniej więcej podobnie ja k radowe, nadając za

barwienie minerałom bezkolorowymiprzy- w racając je tym, które zostały go pozba

wione przez działanie ciepła. W meto

dzie, obmyślonej przez p. Fuchsa, a m a jącej na celu zastosowanie praktyczne powyższej- własności, bezbarwne dyam en

ty zostają umieszczone w taki sposób w rurce Roentgena, że cząstki metalu stanowiącego katodę uderzają w kam ie

nie i zapewne zatrzymują się w ich po

rach. N astępuje tutaj, być może, rodzaj okluzyi, podobnej do tej, ja k a zachodzi podczas cementowania stali. Jeżeli pod

czas doświadczenia zmienimy kierunek prądu, następuje zjawisko odwrotne — zupełne odbarwienie zafarbowanych k r y ształów. Działaniem kwasów niemożna je d n ak usunąć tego zabarwienia.

Nietylko dyam enty, ale i korundy, bez

barwne albo zaledwie słabo zabarwione, pod wpływem promieni X nabyw ają sil

niejszej barwy żółtej i to w krótkim cza

sie, gdyż po upływie godziny zabarwie

nie dochodzi do maximum.

Nakoniec i promienie katodalne wywie

rają wpływ bardzo znaczny na bezbarw ne i słabo żółtawe dyam enty i korundy.

Pierwsze w szczególności nabyw ają po odpowiednio długim czasie działania p ię k nej i trwałej barw y wina Madery. B ar

wa n a b y ta nie zmienia się na świetle sło- necznem, ale w 300—400° ciepła ustępuje miejsca pierwotnej, korundy podobnie trakto w an e p rzy jm ują kolor wyraźnie żółty, o ile działanie było dostatecznie długie.

Oprócz powyższych sposobów, które możnaby nazwać naukowemi i które, po większej części, nie wyszły jeszcze poza obręb pracowni doświadczalnej, istnieje nadto znaczna liczba postępowań czysto empirycznych, dążących do podniesienia piękności, a więc i w artości pieniężnej

(9)

JSTa 32 WSZECHSWIAT 505 różnych minerałów, używanych jako klej

noty i ozdoby.

W Palatynacie baw arskim je s t wiele okolic, w których cała ludność wiejska zajmuje się obrabianiem agatów, w su rowym stanie przywożonych z Indyj wschodnich. Znaczną część tych kamieni przed ostatecznem wypolerowaniem pod

dają tam szczególnej operacyi, nazyw a

nej kąpaniem. Kamienie oczyszczone i obmyte umieszczają na dłuższy czas w wodzie, w której rozpuszczono niewiel

ką ilość miodu. Kiedy już doświadczony m ajster osądzi, że kamień wsiąknął do

stateczną ilość miodu, wydobywa go z tej kąpieli' i przenosi do innej, mianowicie do kwasu siarczanego. Miód zwęgla się tutaj w tych najdrobniejszych a i w w ięk

szych szczelinach, do k tórych weszedł, a skutek je s t taki, że żyłowatość agatu uw ydatnia się daleko lepiej, szczeliny zaś zostają zasklepione i nie w ywierają złe

go wpływu podczas polerowania. Nie

którzy specyaliści przekładają oliwę i wo- góle oleje roślinne, sądząc, że w nich k ą pane kamienie p rzyjm ują następnie po

lor lepszy.

Takich sposobów poprawiania wygląda kamieni ozdobnych znają bardzo wiele przemysłowcy w tych krajach, w k tó rych minerały te mają swoję ojczyznę.

Tak np. Hindusi otrzym ują bardzo pięk ne ry su n k i drzewiaste na powierzchni nieżyłkowanych agatów, pokrywając j ą sodą i wypalając w bardzo wysokiej te m peraturze. Tworzy się w tedy rodzaj szkli

wa równej ja k sam ag at twardości.

Należałoby może wspomnieć jeszcze o usiłowaniach modyfikacyi nierównego lub nieczystego zabarw ienia drogich k a mieni przezroczystych. Usiłowania te, bardzo liczne i w ytrw ałe, zwykle jed n ak zawodzą zupełnie. Jedno, co ma się po

dobno udawać, to odbarwianie dyamen- tów. D yament nieładnie zabarwiony ma uzyskiwać bezbarwność całkowitą, jeżeli zostanie napojony barwnikiem, którego odcień musi być stosownie dobrany, ażeby względem naturalnej barw y dyam entu był dopełniający optycznie. P odają np., że dyam enty żółte po wymoczeniu w al

koholowym roztworze fioletu anilinowego

nabyw ają doskonałej bezbarwności, nie- tracąc nic ze swego „ognia“ i „wody“.

Widocznie barwnik dopełniający wchodzi tutaj w pory dyamentu, gdyż ani mycie w wodzie, ani silne tarcie powierzchni nie niweczą rezultatu. Niweczy go j e dnak kwas azotowy, przywracając ka

mieniowi barwę pierwotną.

M.

(W e d łu g J . E scarda).

D O Ś W I A D C Z E N I A N A D P A R T E - N O G E N E T Y C Z N Y M R O Z W O J E M

J E Ż O W C Ó W .

W laboratoryum nadmorskiem w P ly mouth dochodzą do wspaniałych rezulta

tów w hodowaniu różnych zwierząt mor

skich. Ostatniemi czasy pp. Cresswell Shearer i Dorothy Lloyd zajęli się w y

chowaniem jeżowców z jaj partenogenetycznych.

Sprawa ta je s t trudniejsza, niż zdą- waćby się mogło. Nawet rozwijające się z jaj zapłodnionych jeżowce częstokroć giną, czy to z braku odpowiedniego po

karmu, czy też, ulegając w walce z bak- teryami.

Krytycznym zwłaszcza momentem dla tych zwierząt je s t metamorfoza, kiedy z pluteusów w ytw arzają się dojrzałe jeżowce. P. Schearerowi i Lloydowi udało się wyhodować kilka gatunków j e żowców, a naw et h ybrydy niektórych.

Ośmieleni powodzeniem, przedsięwzięli wyhodować z jaj partenogenetycznych larwy Echinus esculentus i doprowadzić je do postaci dorosłego zwierzęcia. P ró

bę ta k ą z powodzeniem przed nimi w y

konał prof. Delage, otrzymując kilka j e żowców z larw partenogenetycznych. Aby zapoczątko.wać rozwój jaj niezapłodnio- nych, Schearer i Lloyd używali dwu m e

tod. Pierwsza z nich, Loeba, polega na traktow aniu jaj przez minut kilka kw a

sem masłowym (lub innym kwasem tłu sz

czowym). W ten sposób otrzymujemy wokół ja ja błonę, poczem zanurzamy ja ja w roztworze hypertonicznym, z którego

(10)

506 WSZECHSWIAT JY2 32 przenosimy do zwykłej wody morskiej.

Tu ja ja zaczynają się brózdkować i po pe

w nym czasie otrzym ujem y z nich larwy, podobne do larw, otrzym anych normalnie.

W laboratoryum w Plym outh metodę tę trzeba było zmienić trochę ze względu na słabą alkaliczność tamtejszej wody morskiej; przed traktowaniem jaj roztw o

rem hypertonicznym trzeba było je za

nurzyć na chwil parę w wodzie z dodat

kiem trochy NaOH.

D rug a metoda, Delagea, polega na dzia

łaniu na j a j a kv?asem garbnikow ym, pó

źniej amoniakiem, rozpuszczonym w wo

dzie morskiej, do której dolewano roz

tw o ru izotonicznego sacharozy. Metodą tą błony, w ytw arzającej się zawTsze po zapłodnieniu, nie otrzymujemy. Badacze nasi używali też metody mieszanej, dzia

łając nasamprzód na j a j a kwasem masło- wym, by otrzymać błonę, a potem t r a k tu jąc je metodą Delagea.

Każdą z tych metod otrzymywali sporą liczbę larw, które żyły i rozwijały się pomyślnie. Lecz tylko 15 jeżowców zdo

łało przebyć metamorfozę szczęśliwie i wszystkie one, rzecz ciekawa, pochodzą z ja j, trak to w an y ch metodą Loeba.

W edług obserwacyi p. S chearera i Lloyda są nieznaczne różnice między lar

wami partenogenetycznemi, a zwykłemi.

Pierwsze mają rozwój trochę prędszy, ramiona ich są cieńsze i rozmieszczenie b arw nika bardziej jednostajne. Lecz to j e s t rzeczą drugorzędną. Najważniejsze to, że przez odpowiednie starania otrzy

mać można drogą sztuczną rozwój pełny zwierzęcia z ja ja dzieworodnego i w ilo

ściach, które pozwolą w przyszłości p r z e prowadzić szczegółowe badania nad ich rozwojem.

E r. S.

(R ev. r3cient.).

K A T A L E P S Y A U C A R A U S IU S M O R O S U S .

Dr. P. Schm idt podaje ciekawe rezul

ta ty doświadczeń swych, dotyczących

s tan u kataleptyćznego g atunku Carausius morosus, owada, należącego do rzędu prostoskrzydłych. W edług danych, przy

toczonych przez d-ra Ochorowicza, do stanu kataleptyćznego można zapomocą sztucznie stworzonych warunków dopro

wadzić rozmaite zwierzęta, między innemi słonia, wielbłąda, lwa, konia, psa, mał

pę, kota, świnię, owcę, królika i zająca, dalej kurę i wiele innych ptaków, n a stępnie węża, jaszczurkę, salamandrę, ża

bę, a z pośród bezkręgowych raka i k r a ba. U owadów je d n ak stan kataleptyczny nie był dotychczas jeszcze zaobserwowa

ny, aczkolwiek wielu autorów kwalifiko

wało udaw anie śmierci przez owady jak o s tan pokrewny hypnozie i katalepsyi.

Carausius morosus, piękny zielony owad, z kształtu podobny do pręta, za

sługuje z różnych względów na uwagę;

już sam sposób jego rozmnażania się je s t niezwykły, rozmnaża się bowiem stale i wyłącznie zapomocą partenogenezy (samca opisywanego owada dotychczas jeszcze nie znamy), dalej krew jego je st zielona i zawiera, ja k się wrydaje, p raw dziwy chlorofil i wreszcie wyróżnia się on tem jeszcze z pośród innych owadów, że spędza mniej więcej 9/io życia w s ta nie zupełnej katalepsyi.

W ciągu całego dnia ow'ad ten siedzi na łodydze rośliny Jub też, o ile je s t trzym any w zamknięciu, na ścianie szkla

nego naczynia z wyciągniętemi nogami, absolutnie bez ruchu. Podczas nocy ty l

ko lub też w rzadkich razach za dnia porusza się, by się pożywić liśćmi rośli

ny, na której lub w pobliżu której spo

czywa.

Bliższa obserwacya, okazuje, że bez

wład, w ja k im Carausius morosus pogrą

żony j e s t w ciągu całego dnia, nie j e s t w yw ołany ani przez zwyczajny spoczy

nek, ani przez sen, lecz że je s t wynikiem s ta n u kataleptyćznego. Można się o tem przekonać, nadając owadowi najrozm ait

sze pozycye, takie nawret, w których po

winno mu się być trudno utrzymać, w k tó ry ch je d n ak trw a godzinami bez ruchu. E k sp ery m e n tato r doszedł w swrych doświadczeniach do takiego n aw et rezul

tatu , że umieścił Carausiusa, będącego

(11)

Ml 32 WSZECHSWIAT 507 w stanie kataleptycznym, w pozycyi sto

jącej, dając mu za jedyne oparcie głowę, i owad stał w nadanej mu pozycyi całe- mi godzinami, podczas jednego doświad

czenia w ciągu 41/a godzin. Najzupełniej udało się też inne doświadczenie, pole

gające na tem, że owad, odwrócony stro ną brzuszną do góry, opierał się tylko dwoma p unktam i ciała, mianowicie gło

wą i końcową częścią odwłoka, całe zaś ciało miał wygięte w kabłąk. Doświad

czenia takie są łatwe do przeprowadze

nia, wszystkie bowiem muskuły opisyw a

nego owada znajd u ją się w stanie kataleptycznym, t. j. są w silnym stopniu n a prężenia, co zresztą może być udowod

nione przez następujący eksperyment, podobny do tego, jakiego bardzo często używają hypnotyzerowie. Wyciągnięte zwierzę umieszcza się pomiędzy dwoma grubemi tomami książek w ten sposób, aby opierało się z jednej strony na k o niuszkach rożków i przednich kończyn, z drugiej na końcowym odcinku odwło

ka. Carausius, podobnie ja k zahypnoty- zowane medyurn, opierające się głową i nogami o poręcze dwu krzeseł, może się utrzym ać w tej pozycyi przez bardzo długi przeciąg czasu. Ciało zwierzęcia można jeszcze naw et czemś obciążyć, po

łożyć np. na niem parę skraw ków papie

ru; pod działaniem ciężaru ciało wygnie się łukowato do dołu, lecz to nie przery

wa stanu kataleptycznego.

Naprężenie mięśni w opisywanych przy

padkach nie dochodzi je d n a k do tego stopnia, jak i bywa n aprzykład podczas k o n trak tu ry lub tężca. Naprężenie to pozostaje w granicach tak zw. giętkości woskowrej (flexibilitas cerea), znamiennej dla katalepsyi, występującej u zwierząt ciepłokrwistych. I dwie inne jeszcze ce

chy, charakteryzujące stan kataleptycz- n y\ w ystępują u Carausiusa, pogrążonego w bezwładzie. Popierwsze utrzymanie ciała w najtrudniejszych pozycyach w cią

gu długich godzin nie wywołuje w owa

dzie żadnych objawów zmęczenia, i po- drugie owad, pogrążony w katalepsyi, wykazuje zupełną obojętność na wszel

kie, bodaj najboleśniejsze naw et urazy.

Schmidt odcinał Carausiusowi w stanie

katalepsyi jeden pierścień odwłoka za drugim, pomimo zadawanego bólu jednak zwierzę trwało w dalszym ciągu w uprzed

niej pozycyi i naw et niemożna było za

uważyć u niego najmniejszego drgania kończyn.

Istnieją jednak sposoby wytrącenia zwierzęcia ze stan u kataleptycznego; w y

starcza mianowicie wywołać dłuższe po

drażnienie systemu nerwowego, np. draż

nić mechanicznie przez czas dłuższy koń

cową część odwłoka. Ten sam rezultat osiągnąć można, poddając zwierzę silnym podrażnieniom cieplnym (-|- 37,5°C) albo elektrycznym (silny prąd indukcyjny).

Najdziwniejszym je d n ak momentem zja

wiska je s t fakt, że opisywanego zwierzę

cia niemożna sztucznie doprowadzić do stanu katalepsyi. Wszelkie zabiegi w tym kierunku nie doprowadzają do żadnych absolutnie rezultatów. W stan kataleptyczny zwierzę zapada wyłącznie samo przez się, niezależnie zupełnie od podraż

nień zewnętrznych. Tak przynajmniej z pozoru kw estya ta się przedstawia, musi ona jednak podledz jeszcze g ru n townym badaniom, zanim będzie ją mo

żna uważać za ostatecznie rozstrzygnię

tą. Tymczasem Schmidt przypuszcza, że opisywane tu zjawisko katalepsyi należy oddzielić od sztucznie wywoływanych zjawisk tego rodzaju, i dla odróżnienia stan kataleptyczny u Carausiusa określa mianem „autokatalepsyi".

Biologiczne znaczenie autokatalepsyi u Carausiusa je s t łatwo zrozumiałe, w ca

łej bowiem organizacyi tego owada wi

dać jedno zasadnicze dążenie, mianowicie dążenie do jaknajdoskonalszego przysto

sowania się do środowiska. Kształt ciała, jego barwa, brak skrzydeł — wszystko zdąża do tego, by wywołać efekt podo

bieństwa do nieruchomych części roślin

nych, na których owad spędza całe ży

cie. I kataleptyczny stan je s t z pewno

ścią tylko pewnem specyficznem przy

stosowaniem się systemów mięśniowego i nerwowego do tegoż samego celu, po

siada więc dla Carausiusa bardzo poważ

ne znaczenie ochronne.

J . B .

(12)

WSZECHSWIAT

Nk

32

S P R A W O Z D A N I E .

Ignacy D zierżyński. K o s m o g r a f i a d o u ż . y t k u s z k o l n e g o . Nakład au

tora. Str. 183. Warszawa, 1913. Skład główny w księgarni Gebethnera i Wolffa.

L ite ra tu r a naukow a polska nie posiada licznych dzieł z zak resu astronom ii, rzadko u k az u je się nowa książka z tej dziedziny, w ydanie więc niniejszego podręcznika, s łu żącego do nau k i kosm ografii w szkołach, powinno ternbardziej zw rócić uw agę pp. pe

dagogów na w ykład tej n au k i u nas i za

pew nić jej przynależne miejsce w szeregu in n y ch przedm iotów . P o stę p y astronom ii na zachodzie są niezw ykłe. Obecnie jed en dzie

siątek la t przynosi nam więcej odkry ć, niż daw niej całe stulecie. O w szystkiem tem ogół nasz ma słabe w yobrażenie. W ciąż je sz cze można sp o tk ać ludzi, k tó rzy , skądinąd w ykształceni, jed n ak swemi pojęciam i ,o wszechświecie nie różnią się wcale od kon- cepcyj ptolem euszow skich: dla n ich nie is t

nieje u k ład K opernika. Sądzę, że ty m b r a kom m ożnaby zaradzić przez zupełne zrefo r

m owanie w ykładów kosm ografii w szkołach.

D opiąć zaś tego m ożna ^nietylko przez z ro zum iały w ykład, lecz głów nie przez obser- w acye. Całkiem słusznie p. D zierżyński są

dzi, „że najżyw sze słow a pedagoga podczas lekcyi i p odręcznik jeszcze nie w y starczają".

„N iezbędne są obserw acye". N iech mi b ę dzie wolno dokończyć słów a u to ra i pow ie

dzieć: „obserw acye choćby przez skrom ną lu n e tę " . K ażdy w iększy zakład naukow y pow inien być zaopatrzony w ta k i in s tr u m ent; „wówczas śm iało możem y sobie p o wiedzieć, że cel naszej p ra c y pedagogicznej został osiągnięty".

Główną zaletą „K osm ografii" je s t to, że się czy ta z łatw ością; książka nie ma w zo

rów m atem atycznych, k tórem i zw ykle są przeładow ane podręczniki tej treści; form uły te raczej zniechęcają ucznia, niż go za jm u ją. Zadania, dodane w końcu każdego pa

rag rafu , nie w ym agają specyalnego p rz y g o tow ania m atem atycznego. Szkoda, że w ro z

dziale o wielkości ziemi p. D. w spom niał o E ra to ste n e sie ty lk o m im ochodem w zad a

niach. T en zn ak o m ity ateń c zy k ju ż 2 200 lat tem u pierw szy w ym ierzył ziemię. Rzecz zrozum iała, że niepodobna się rozpisyw ać na 183 stron icach obszerniej o każdym p rz ed miocie. W szystko je d n a k , co je s t niezbędne do zrozum ienia zasad astronom ii, znajdzie się w te j niewielkiej książeczce. Z w ykle w po d

rę czn ik ac h kosm ografii o ru c h u słońca w p rz estrze n i znajdujem y ty lk o p ro stą w zm iankę, t u je d n a k m am y podane i dowo- I

dy tego ru c h u . W układzie spółrzędnych rów nikow ych znajdujem y spółrzędną „w stęp p ro s ty " ; czyby nie lepiej zachować ju ż raz p rz y ję tą term inologię i nazyw ać tę wielkość

„w znoszeniem p ro stem ". Zaznaczyć w ypada w rozdziale o ru c h u p lan et dookoła słońca ry su n k i, tłu m aczące drogi pozorne p lan et na sklepieniu niebieskiem (rys. 14 L i 142).

U czeń powinien n iety lk o uw ażnie p rz estu - dyow ać te ry su n k i, lecz jeszcze dokładnie je w ykreślić, w tedy dopiero zrozum ie sp ra wę ruchó w planet, objaśnianych ongi epi- cyklam i P tolem eusza i oceni całą w artość teo ry i polskiego w ielkiego tw ó rcy astro n o

mii współczesnej. t

P rzy stęp n ie, jasno i zrozum iale napisany podręcznik kończy się rozdziałam i o gw ia

zdach i m gław icach i pokrótce naszkicow a

n ą h y p o tezą o tw orzeniu się u k ła d u słonecz

nego. Ż yczym y, żeby, z wprow adzeniem te go podręcznika do szkół polskich, n au k a o niebie znalazła sobie coraz więcej zwolen

ników ... B adanie nieba je s t dostępne dla w szystk ich bez w y jątk u , a godziny, spędzo

ne na spokojnem rozm yślaniu jeg o oudów, pozostaną najpiękniejszem i chw ilam i naszego życia.

M. B .

K R O N I K A NAUKOWA.

Rigel (P Oryona), jako gwiazda podwójna spektroskopow a. O bserw acye widmowe p O ryona daw no ju ż dowiodły, że gw iazda ta oddala się od nas z szybkością około 21 km na sekundę. S p ek tro g ram y , otrzym ane nie

daw no przez W . W. Cam pbella w obserw a- to ry u m L ick a, przez E . B. P ro s ta w obser- w ato ryu m Y erk esa (około Chicago) i przez in n y ch astronom ów , kazały przypuszczać, że szybkość ta ulega pew nym wahaniom o k re sowym , t. j. prócz ru c h u postępow ego w p rzestrzeni, odbyw ającego się z szybkością stałą, R igel obiega jeszcze około jakiegoś śro d k a ciężkości, zdaje się, około ciała cie

m nego. W reszcie P la s k e tt w obserw ato- ry u m w O ttaw ie (K anada) w ykonał w ciągu 1908— 1909 ro k u 275 zdjęć widm a (3 O ryo

na i znalazł na zasadzie pom iarów, że szyb

kość gwiazdy waha się od—{—18,5 d o - f - 26,1 km na sek un dę (gwiazda oddala się od nas).

E le m e n ty drogi tej gw iazdy są następu jące:

m = 21,9 dnia, e = 0,3, a s i n i = l ,l 0 8 000 hm, gdzie u znaczy okres obiegu gw iazdy, e— mi- m ośród drogi, asini — rz u t wielkiej osi o r

b ity w prom ieniu widzenia,

M. B.

(13)

JM5 32 WSZECHS WIAT 509

Obserwatoryum am erykańskie na Mount Wilson w K a lifo rn ii (S tany Zjednoczone).

O bserw atoryum słoneczne (Solar Obseryato- ry), położone na M ount W ilson, zostało zb u dowane z funduszów głośnego m iliardera Carnegiego; obserw atoryum znajduje się pod kierunkiem znanego i zasłużonego astrofizyka prof. Halego. To w spaniałe obserw atoryum górskie, ja k świadczy sama nazwa, je st p rz y sposobione przew ażnie do badania słońca, i w ty m k ie ru n k u poczyniło już znaczne odkrycia. Znpomocą ogrom nego reflektora, o średnicy zw ierciadła 1 3/ i m etra, dokofkino w tem obserw atoryum lioznych obserwacyj bezpośrednich i fotograficznych pow ierzchni plan ety Marsa. W yniki ty c h badań były bardzo ciekawe: okazało się bowiem, że owa geom etryczna siatk a „kanałów " nie istnieje wcale, obrazy zaś kanałów są całkiem n ie

regularne. Jak pogodzió te badania z ob- sepwaoyami prof. Lowella — orzeo trudno.

T ak samo badania w o bserw atoryum L ick a (B arnard), Y erkesa (P ro st) i w Meudonie (A ntoniadi) x) przeczą istnieniu owych k a nałów. B adania spektroskopow e widma sła

by ch gwiazd (gwiazdki 8 wielk., oznaczonej w k atalo g u L alandea num erem 15 290), po

ruszających się w prom ieniu widzenia, do

wiodły, że posiadają one znaczne ruch y ra- dyalne; ru c h tej małej gw iazdki wynosi około 250 km na sekundę. B ardzo szybko postępują przygotow ania do ustaw ienia n o wego, jeszcze większego re flek to ra, o śre d n i

cy zw ierciadła 2 1/j m etra. Będzie to n a j

większy re flek to r na kuli ziem skiej. S ta n y Zjednoczone, pod względem rozw oju a s tro nomii, przodują E u ro p ie; podziwiam y ofiar

ność jankesów na cele naukow e, a dla p rzy k ład u w spom nim y o założeniu przez C arne

giego In s ty tu tu m agnetycznego w W a

szyngtonie, dla pom iarów m agnetyzm u ziem skiego.

M. B.

O bserw atoryum astronomiczne w 16 - se, około Szanghaju (Chiny). O bserw atoryum to zajm uje się główTnie badaniem słońca i nie

dawno ogłosiło nowy rocznik sw ych prao.

Zaw iera on znaczną liczbę zdjęd fotograficz

n y c h plam i pochodni słonecznyoh, szczegól

nie z okresu 1905 — 1910 roku , n astępnie znajdujem y badania nad p ostacią i średnicą słońca. K oniec to m u je s t poświęcony p o miarom plan ety S a tu rn a oraz gwiazd po

dwójnych.

M. B .

J) P a tr z a r ty k u ł „P o w ie rz c h n ia Marsa* w n u m erze 15 te g ę pism a za ro k 1912.

Kom eta Enckego. K om eta E n ckego prze

szła przez swoje aphelium 12 kw ietnia 1913 i zbliża się obecnie do słońca. N a życzenie profesora B arnarda, z obserw atoryum Y e r

kesa, p rag nącego odfotografowaó kom etę w sąsiedztwie z jej aphelium , F . E . Seagra- ve, w obserw atoryum H arvard College, obli

czył n astępu jącą efem erydę, w skazującą po

łożenia kom ety od 21 lipca do 17 paździer

nika 1913. Dwie ostatnie kolum ny podają lo garytm odległości od słońca i odległości od ziemi.

<1 C D f f l O t O C O ^ ( O N T - K ( N f f l

N N O N l O r - f f l ^ r - f f l C O O t )

o - G O t o o i t ^ - N - o m ^ t o o o o N -

™ I M - H f f l O O N N O t O ( O N N Q O

o o o o o o o o o o o

( M O C D O O O O O O l l M ^ f N ^ O C O ^ l O O O O —'O O C I O O t F CM ' O J b - C O T f C M O N - l O C M O O O G } C T > c 5 C 5 G 5 0 0 00 00 00 ( o o c D i n i o i o i o i o i n i n m i o o~ cT o" o~ o" o" o “ cT o “ © o" o"

O ^ 00 o -cf lO LO O ^ M O rr ^cm ^lo to

&

T—“<CM

52 CD Ci o 3 jfc CM T—<

CM 55 32

y—« r—« OO O o O o r-H CM to

+ + + 1 1 1 1 1

CG i>-

■ł—< 37 3 53 (O

33

ło 50 g

<J 37 32

8 20 CMr—1 55

23 23 23 23 23 23 25 22

CS 29 CO ^f* 22 b- toi

to O5

Lipiec <D

.2u m

R R

<DNSh

£ c

C*>

CS

CM a> n- M5_t-t

‘Nca

Ph (1’ A stronom ie),

./. Oz.

W yso ko ść Perseid. O pierając się na m e

todzie paralaks d-r Filip B roch obliczył w y

sokości początków i końców dróg 102 gwiazd spadających, spostrzeżonych m iędzy 1823 a 1858 rokiem, i dla w szystkich ty c h m e

teorów znalazł, jak o w artości średnie, 130 k i

lom etrów na p o czątku zjaw iska i 96 kilo

m etrów przy jego końcu pozornym , dla d ró r, w ynoszących średnio 72,5 kilom etra d ług oś

ci. W śród ty c h gwiazd spadających 58 n a leży do P erseid i ma wysokości średnio

(14)

510 WSZECHSWIAT JV|° 32 odpowiednio 133,1 i 95,5 kilom etra na dro

gę o długości 72 kilom etrów . (A str. N ach., <Nsi 4541).

J. Oz.

N ajnow sze pom iary św ie tn y ch gw iazd podwójnych. R e z u lta ty o statnich pom iarów najśw ietniejszych gwiazd podw ójnych dają się przedstaw ić w sposób następujący :

ON

ca

PQ58

•o*QQ O

bc<D

O■3

•N!O oa

CS*

© ©

Ł- Jh

© ©

A fi ^4-3

M © r~*

O O

fio

•“"S < O

£2© Eh

co oo

C3 oo

00LO

O)

CD

to00 OJN-

toCM

OOJ ctT

co jo"

CN3

O 00 C£)

CD oo

a cnT ■r-T —r

ahH T—>O T—<03 —<O) T—1GD T—» ł——< T—• T—'

aŁm

N fi P

co o -uCS

N fi fi

'C& >> R o ©

>•> o

Sh O

O CO Ph «

/. Oz.

(1’A stro n o m ie).

W ielkość cząsteczek. Poniew aż liczby nie są w stan ie dokładnie oddać pojęć, skoro się zb y t oddalają od zw ykłych norm , p rzeto chcąc przedstaw ić rzeczy bardzo m ałe albo bardzo duże, używ am y porów nań. Boli daje następ u jące porów nanie, m ające uzm ysłow ić w ielkość cząsteczki: „Jeżeli chcem y zliczyć cząsteczki zaw arte w m ilim etrze sześcien

nym w odoru i w m yśli oddzielam y zeń m i

liard na sekundę, czynność ta trw a ła b y w ię

cej niż dziesięć stu le c i" . N ależy zw rócić uw agę na to, że w ielkość, o k tó rą chodzi, nie je st w ynikiem ra ch u n k ó w bardzo h y - p o tety cz n y ch . Oblicza się ją w sposób s to sunkow o dokładny, opierając się na różnych bardzo odm iennych zjaw iskach, ja k lepkość gazów, ru c h y B row na, b łęk it nieba, życie ra d u i t. d.

H. G.

Biegun lądu stałego. B erget stara ł się o oznaczenie geograficznego położenia p u n k tu pow ierzchni ziem skiej, k tó ry może być u w a

żany za środek wielkiego koła, odgranicza

jącego możliwie najw iększą część lądów i n aj

mniejszą część p o k ry tą wodą. U żyw ając m etody doprow adzającej do wysokiego s to p nia przybliżenia, stw ierdził, że biegun ten znajduje się we F ra n c y i, na wyspie D um et.

P ółkula, k tó rej odpowiada ten biegun, obej

m uje 46°/0 lądów i 54°/o wody: przeciw na pó łkula obejm uje 1 2 % ziem i n a 88°/0 wody.

P u p k t te n więc isto tn ie zasługuje na u w a

gę i wobec stan u wiadomości geograficznych, m ożna go uw ażać za ostatecznie w yzna

czony.

II. G.

Osmoza w ziemi ornej. Pom im o wielu badań dotyczący ch teg o przedm iotu, zagad

nienie krążenia wody w ziemi nie je s t jesz

cze zupełnie w yjaśnione i dotychczas można ty lk o zaznaczać różne doświadczenia, mogą

ce tę ważną spraw ę w yśw ietlić. S tw ierdzo

no niedaw no, że niższe w arstw y gliniaste tw orzą niejako błony pół-przepuszczalne i że woda przez nie przepływ a, g dy tym czasem ciała w niej rozpuszczone nie przechodzą.

P ręd k o ść przechodzenia wody w zrasta wraz z te m p e ra tu rą ; ciężar w pływ a rzecz p rosta, na w yniki tej osmozy. Nowe te badania m ogą mieć zastosow anie w u praw ie ziemi, m ianowicie w razie drenow ania g ru n tó w gli

n iasty ch .

H. G.

M etal nieulegający działaniu kwasów.

W sk u te k coraz bardziej w zrastającej d ro żyzny p la ty n y , dotychczas używ anej prze

ważnie w lab o ra to ry ach i w fab ryk ach , jak o m etalu opierającego się działaniu silnyoh kwasów, p oszukuje się ciał zastępczych, ta ń szych. W o statn ich czasach w ytw orzono w A m ery ce stop, który7 daje niezłe re z u lta ty . Skład tego sto p u je s t bardzo zawiły, zaw iera on bowiem 65°/0 niklu, 1 B°/0 c h ro m u, 8°/0 miedzi, 3°/0 w olfram u, 2°/0 glinu i 1 % m agnezu, a p rz y te m ślady in ny ch m e

tali. S to p te n może by ć ku t y m łotem , w y

ciąg an y, piłow any. Do tego stopnia nie poddaje się kwasom siarczanem u i azotow e

m u, że można z niego robić powłoki bomb k alo ry m e try czn y cl).

II. G.

Tw orzenie się tlenków azotu pod d zia ła  niem iskry elektrycznej w ciekłem pow ie

trz u . Wiadomo, że iskra elek try czn a , prze

sk ak u jąc w pow ietrzu, to je s t w m ieszani

nie tle n u z azotem , w yw ołuje połączenie się ty c h dw u gazów na związki tlenow e azotu, mniej lub więcej złożone. Zasada ta została

(15)

M 32 WSZECHSWlAT 511 niedawno zastostw ana do fabrycznego p rz y

gotow yw ania syn tety czn eg o azotanów i mia

nowicie azotanu wapnia, k tó ry zaczyna w y

tw arzać konk u ren cy ę saletrze chilijskiej. E . Mullerowi przyszło na myśl spróbować dzia

łania iskry na pow ietrze ju ż nie w stanie lotnym lecz w stanie ciekłym . W edług jego doświadczeń działanie to może w ytw orzyć, stosownie do użytego prąd u elektrycznego, czy to ozon czysty w razie p rą d u o w yso

kiej frekw encyi, czy też obok m ałych ilości ozonu, połączenie stałe azotu z tlenem dla prądów o słabej frekw encyi. Związek ten, zawieszony w ciekłem pow ietrzu, posiada zabarw ienie zielone, lecz pod działaniem św iatła, staje się jasno błęk itn y m . A naliza zw iązku zielonego odpowiada wzorowi bez

w odnika azotawego, N 20 3.

H. G.

Choroba epidemiczna gąsienic niedźwie- dziówki zw yczajnej. W ro k u bieżącym w w innicach P ra n c y i południow ej w ystąpiły w ogrom nych ilościach gąsienice niedźwie- dziówki zwyozajnej (A rctia caja), lecz zo

stały doszczętnie niem al zniszczone n ask u tek dw u chorób, g ra su ją cy ch pośród nich. J e dna z ty ch chorób, zbadana ju ż daw niej, byłą wywołana przez grzyb, należący do ro

dzaju E m p u sa, którego najbardziej znanym przedstaw icielem je s t E m p u sa musoae, za

bójcza dla naszych m uch domowych. D ru gą chorobą, k tó ra naw iedziła gąsienice nie

dźwiedziówki, było, ja k się okazało, zakaże

nie krw i, pow stająoe w sk u tek przenikania m ikrobów do organizm u gąsienicy. T ru p y zarażonych gąsienic w ydają odrażającą woń;

w ich przew odzie pokarm ow ym znajduje się jasna ciecz, k tó ra często byw a zupełnie wol

na od m ikrobów, krew zaś zaw iera mikro- koki k sz ta łtu cokolw iek owalnego. P . P ic ard i G. R. B lanc, któ rzy odkryli te m ikrokoki, dali im nazwę Coccobacillus cajae. Zapo- m ocą ty c h m ikrokoków można u zdrow ych gąsienic sztucznie w yw oływ ać chorobę; zdro

we gąsienice niedźwiedziówki, u k łu te cie

n iu tk ą igłą uprzednio zanurzoną w ku ltu rze bulionowej ty ch b ak tery j lub też we krwi zakażonej gąsienicy, stale żyć przestaw ały po upływ ie trze ch dni, o ile te m p e ra tu ra nie była niższa od 15°, i we krwi ich, jak się później okazywało, znajdow ano b ak tery e silnie rozmnożone. Podobnie też gąsienice, którym w prow adzano kilka kropel k u ltu ry do jam y gębowej, tra c iły życie po dw u n astu godzinach, i we krw i ich również znajdow a

no ogrom ne ilości m ikrokoków . P a k t, że i tą drogą, m ianowicie przez jam ę gębową, można zakażać gąsienice, m a ważne znacze

nie prak ty czn e, w skazuje bowiem, że mo- żnaby używ ać m ikrokoków w celu system a

tycznego tępienia gąsienic niedźwiedziówki.

Dalsze doświadczenia, przedsiębrane przez P icard a i Blanca w celu zbadania działania opisyw anych m ikrokoków na inne zw ierzęta, dały wyniki rozmaite. Okazało się m iano

wicie, że gąsienice kuprów ki rud nicy tra c ą życie po upływ ie 2 4 — 48 godzin od chwili wprowadzenia m ikrokoków do ich o rg a n i

zmu, tym czasem rozm aite chrząszcze i p lu skwiaki nie okazują żadnej w tym k ie ru n  k u wrażliwości. R zekotki, poddane próbie w strzyknięcia k u ltu ry m ikrokoków do wor-

»ków lim fatycznych, żyć przestaw ały po 24—48 godzinach; krew ich zaw ierała licz

ne m ikroby i m iała własności tru jące. K rew , pochodząca ze świeżych tru p ó w gąsienic, j e s t' dla rzeko tek jeszcze bardziej tru jąc a, niż sztuczna k u ltu ra bak tery j; 0,5 cm 3, w strzyk nięte do worków lim fatycznych, w y

wierało wpływ zabójczy ju ż w ciągu dw u

nastu godzin.

j . b.

(D ie U m schau).

W iadom ości b ieżące.

Muzeum im. T. Chałubińskiego w Z ak o  panem. W niedzielę 3 b. m. odbyła się w Zakopanem uroczystość położenia k a m ie nia węgielnego pod nowy gm ach Muzeum tatrzańskiego im ienia C hałubińskiego. W ia

domo, że zakład ten , którego zadania są ta k niezm iernie doniosłe dla fizyografii naszej i wielu innych gałęzi badania k ra ju , od chwili swego założenia mieścił się w n ie

wielkiej drew nianej chacie góralskiej. Losy bogatych już i ciekaw ych zbiorów, w M u

zeum tem nagrom adzonych, b yły niepew ne, a co gorsza— tym czasowość ciążyła nad j e go dalszym rozwojem, nie pozwalała się roz

szerzać i uzupełniać kolekcyom . N ajgorszą jed n ak stronę spraw y stanow iła niemożność urządzenia pracow ni. U rzeczyw istnienie d łu g otrw ałych zabiegów grona praw dziw ych miłośników T a tr a zarazem czcicieli niepo- ź y ty c h zasług wielkiego ich odkryw cy n a leży pow itać z radością. Pow staje bowiem nowy w arsztat p ra cy naukow ej, i to p ra cy niewypow iedzianie miłej i potrzebnej. Obyź rozwijał się na sławę i p o ży tek Polski.

O D P O W I E D Z I R E D A K C Y I.

W P . K. O. Is to tn ie , Sz. P an ie, będąc w swo- • im ^czasie przez d łu g ie la ta w najbliższym co