"La consacrazione nell'ordo virginum. Forma di vita e disciplina canonica", Elena Lucia Bolchi, Roma 2002 : [recenzja]

Bożena Szewczul

"La consacrazione nell’ordo

virginum. Forma di vita e disciplina

canonica", Elena Lucia Bolchi, Roma

2002 : [recenzja]

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 46/1-2, 250-256

cja p. Gajda w zakresie literatury p om ocniczej przedm iotu. R ów nież pod w zglę­ dem form alno-m etodycznym om aw ianej rozpraw ie przysługuje w ysoka ocen a. D o b rze zatem się stało, że opracow anie to b ędące rozprawą doktorską zo sta ło w y­ drukow ane. Szkoda tylko, że b ez rozdziału ukazującego rys historyczny zagad n ie­ nia m ałżeństw m ieszanych.

Sum ując należy p o w iedzieć, że p rezentow ana publikacja jest cennym i ważnym opracow aniem . M a w ielk ie zn aczen ie poznaw cze i praktyczne. N ap isana w sp osób przejrzysty i czytelny, język iem bardzo zw ięzłym i kom unikatyw nym , pow ołu jąc się na bardzo b ogate m ateriały źród łow e oraz opracow ania, daje m ożliw ość zapozna­ nia się z jak że trudną i aktualną problem atyką m ałżeństw m ieszanych, ze szczegól­ nym uw zględ nien iem m ałżeństw osob y katolickiej z o sob ą praw osław ną. Jest g o d ­ na p o lecen ia duszpasterzom , stu d en tom teo lo g ii i kan oniczn ego prawa m ałżeń ­ sk iego, a także alum nom przygotowującym się d o św ięceń kapłańskich.

Ks. Janusz G ręźlikow ski

E len a L ucia B olch i, L a consacrazione nell’O rdo virginum. Forma d i vita e disciplina

canonica, E ditrice P ontificia U n iv ersité G regorian a, Rom a 2002, ss . 446.

O rdo virginum (stan dziew ic) to najstarsza w K ościele form a życia konsekrow a­

n eg o kob iet, czyli życia całk ow icie p o św ięco n eg o sam em u B ogu . Już w pierwszych w spólnotach chrześcijańskich m ożna b yło spotkać kobiety, które pop rzez zło żen ie ślubu dziew ictw a oraz rezygnację z m ałżeństw a pragnęły gruntow niej naśladow ać Chrystusa i w ten sp osób dążyć do ew angelicznej doskon ałości.

M im o że pojęcie ordo virginum n ie jest czym ś nowym w K ościele, to jednak nie w ystępuje o n o w K od ek sie Prawa K an on iczn ego z 1917 roku. S ob ór W atykański II na now o w skazał w artość teg o sp osob u dążenia do ew angelicznej doskon ałości, natom iast p ap ież Paw eł V I w 1970 r. zatw ierdził now y obrzęd konsekracji dziew ic żyjących w św iecie oraz ob rzęd konsekracji m niszek. W praw odaw stw ie K ościoła p ow szech n ego stan dziew ic został unorm ow any w kan. 604 K odeksu Prawa K an o­ n iczn ego z 1983 roku. W ym ienia o n stan dziew ic w śród innych form życia k o n se­ k row an ego tj. zakonnych instytutów życia kon sekrow an ego, św ieckich instytutów życia k on sek row an ego, stow arzyszeń życia ap ostolsk iego oraz życia pu steln iczego. Z ap is kan. 604 przyjmuje zasadn icze treści obrzęd u konsekracji dziew ic z 1970 ro­ ku, a jed n o cześn ie staw ia w ie le pytań dotyczących form y życia i dyscypliny kan o­ nicznej stanu dziew ic. R od zi się w ątpliw ość, czy pojęciem tym K odeks obejm uje tylko kobiety żyjące w kanonicznym stan ie dziew ic, czy rów nież te konsekrow ane przez profesją rad ew angelicznych. W ątpliw ość ta p ociąga za sob ą inną odn oszącą

się do relacji m iędzy c o n se c ra tio virgin u m i profesją zakonną. Dyskusyjne jest też określenie kan. 604 §1: „ D o w spom nianych form życia kon sekrow an ego dochod zi (accedit) stan dziew ic...”. Stąd wypływa pytanie czy stan dziew ic jest form ą życia konsekrowanego i jaka różnica istnieje m iędzy stanem dziew ic oraz form ą życia konsekrowanego. Poza tym m ożna postaw ić pytanie o pozycję prawną mniszki, która przystąpiła d o c o n se c ra tio virgin u m a n astęp n ie o p u ściła instytut lub została z niego wydalona.

Chociaż u p łyn ęło 20 lat od kan on iczn ego uregulow ania tej form y życia, to jed ­ nak te i in n e pytania p ozostają b ez w yczerpujących od p ow ied zi.

Problem atyka sta n u d z ie w ic stała się p r zed m io tem bad ań naukow ych E.L. Bolchi - p rzynależącej d o stanu dziew ic w arch id iecezji m ed iolań sk iej o d 1999 r. - których wyniki przed staw iła w sw ojej dysertacji doktorskiej: L a c o n sa c r a z io n e nell’O r d o virg in u m . F o rm a d i v ita e d is c ip lin a c a n o n ic a , napisanej p od kieru n­ kiem ks. prof. G ian fran co G hirland a i ob ron ion ej na W ydziale Prawa K a n o n icz­ nego P a p iesk ieg o U n iw ersy tetu G reg o ria ń sk ie g o w R zym ie. R ecen zo w a n a p o zy ­ cja została opu blikow an a jako 56-ta w ram ach serii w ydaw niczej Tesi G r e g o ria n a - D ir itto C a n o n ic o .

Publikacja składa się z czternastu rozdziałów podzielon ych na trzy części. Pierw­ sza z nich - najbardziej obszerna, obejm ująca dziesięć rozdziałów - zatytułowana

Ponowny ro zk w it sta ro ży tn e j f o r m y ży c ia , ma charakter wprow adzający w zagadnie­ nie o rd o virg in u m . W pierwszym rozdziale A utorka analizuje excursus historyczny dotyczący kob iet żyjących w stanie dziew ic w K ościele pierw otnym . Początkow o dziewice konsekrow ane żyły przy rodzinach, w e własnych dom ach, a od IV w ieku - szczególnie te, które nie m ogły liczyć na p o m o c rodziny - zaczęły zrzeszać się i utworzyły w spólnoty. Stop niow o m alała liczba dziew ic konsekrow anych żyjących w świecie na rzecz tych w e w spólnotach m onastycznych, tak że w X II w. o rd o virgi­ num w swej pierw otnej form ie zanika zu p ełn ie, a obrzęd konsekracji dziew ic za­ chowany został tylko w niektórych klasztorach m niszek jako celebracja dodatkow a. W drugim rozdziale - zatytułow anym Z w ró c e n ie u w a g i n a « co n se cra tio virgi­ num» w p ie r w s z e j p o ło w ie X X w iek u E.L. B olch i ukazuje zjawisko pow rotu praktyki -zw ła szcza w e Francji i B elgii - obrzęd u konsekracji dziew ic, które zobow iązyw a­ ły się do życia w d ziew ictw ie in s a e c u lo czyli b ez w stęp ow an ia d o instytutów zak on ­ nych. N a tym tle przytacza też decyzję K ongregacji Z akon ników z 25 lutego 1927 roku (D u b iu m - d e c o n se c ra tio n e virg in u m p r o m u lie rib u s in sa e c u lo v iv e n tib u s),

która pop rzez n ih il in n o v e tu r wyraziła sprzeciw co do u d zielan ia władzy d ok ony­ wania błogosław ieństw a czy konsekracji dziew ic k ob ietom żyjącym w św iecie.

W koń cow ej części te g o rozd ziału , A u tork a zauw aża, że k o m en tarze o d n o ­ szące się d o pow yższej decyzji K ongregacji pod ają w z asad zie je d n o jej w ytłum a­ czenie - troskę K o ścio ła , by kon sekracja d ziew ic, które n ie byłyby m niszkam i nie

p om n iejszyła szacunk u dla życia za k o n n eg o . J e d n o cześn ie L.E. B o lch i sp o strze ­ ga, ż e w yd ane n ie co później przez p a p ieża Piusa X II kon stytu cje apostolskie:

P r o v id a M a te r E c c le s ia (1 9 4 7 ) uznająca instytuty św ieck ie jak o now ą form ę życia k o n sek ro w a n eg o w K o śc ie le oraz S p o n sa C h risti (1 9 5 0 ) regulująca klauzurę m n iszek i rezerw ująca c o n s e c r a tio v irg in u m tylko m n iszk om , w spom inają p o śred ­ n io o konsekracji i stan ie dziew ic, d ow od ząc tym sam ym , że p a p ież m iał w ciąż na uw adze kob iety w ybierające in s a e c u lo d ziew ictw o, jak o sp osób p o św ięcen ia ży­ cia w yłączn ie B ogu .

P rzed m iot rozdziału trzeciego stanow ią refleksje nad zagadnieniem c o n se c ra tio virg in u m w latach 1950-1970, czyli m iędzy w ydaniem konstytucji apostolskiej

S p o n sa C h risti a opu blikow an iem przez K ongregację d o spraw Kultu B o ż eg o n o ­ w eg o obrzędu konsekracji dziew ic. A u tork a, dokonując analizy m ateriałów przy­ gotow ujących now y obrzęd , a także op in ie autorów w tym w zględ zie, bierze pod uw agę trzy aspekty je g o rewizji: natura i nazw a rytu, warunki w ym agane przy d o ­ puszczeniu do konsekracji, zależn ości m iędzy konsekracją dziew ic a profesją za­ konną, przyznanie c o n se c ra tio virgin u m kob ietom n ie należącym d o instytutów za­ konnych.

Z apoznaw szy się z różnym i, często odm iennym i, opin iam i autorów E.L. B olch i ukazuje kw estię konsekracji dziew ic w św ietle nauczania Soboru W atykańskiego II. Temu zagadnieniu został p ośw ięcon y czwarty rozdział dysertacji. A utorka n a ­ w iązała w nim do Schem atu przygotow aw czego D e c a stita te, m a trim o n io , fa m ilia , verg in ita te - nie był o n p rzed m iotem soborow ej dyskusji, a jeg o treści zostały w łą­ czon e do innych d ok u m en tów - następ nie przeanalizow ała treść soborow ej K on­ stytucji o liturgii św iętej S a c ro s a n c tu m C o n c iliu m , zwłaszcza jej 80 num er, V I roz­ dział Konstytucji dogm atycznej o K ościele L u m e n g e n tiu m oraz D ek ret o przysto­ sow anej d o w spółczesności o d n ow ie życia zak on n ego P erfecta e c a rita tis. P od su m o­ wując sw e badania w tym rozdziale konstatuje, że ojcow ie soborow i podejm ow ali zagad nien ie konsekracji dziew ic, zarów no w o d n iesien iu d o przeszłości jak i w c za­ sach im w spółczesnych, ale n ie w yp ow ied ziano się wyraźnie co do co n se c ra tio virgi- n u m kob iet żyjących w św iecie. D o p ie r o przy opracow yw aniu n o w eg o obrzędu konsekracji dziew ic w 1970 roku przew idziano dw ie form y konsekracji; o so b n o dla dziew ic żyjących w św iecie i o so b n o dla m niszek.

R ozdział piąty został p ośw ięcon y obrzęd ow i konsekracji dziew ic, je g o przygo­ tow aniu, dekretow i prom ulgacyjnem u i sam ej uroczystości konsekracji, która p o ­ winna się odbyw ać w k o ściele katedralnym p od przew odnictw em biskupa d iece ­ zjaln ego. P rzew idziane zostały rów nież ok reślon e św ięta k ościeln e najbardziej o d ­ p ow ied n ie dla dok onan ia konsekracji.

P rzed m iotem rozdziału szó steg o są w yjaśnienia K ongregacji d o spraw Kultu B o ż eg o na sk ierow ane d o niej pytania, które pojaw iły się p o prom ulgacji obrzęd u

konsekracji dziew ic. D otyczyły o n e p od m iotu przyjm ującego c o n se c ra tio virg in u m ,

relacji teg o rodzaju konsekracji d o profesji zakonnej oraz w ątpliw ości co do istot­ nych elem en tó w i form obrzęd ów konsekracyjnych.

W siódm ym rozd ziale A u tork a przed staw ia refleksje autorów , d otyczące fo r ­ my życia d ziew ic kon sekrow anych , o p u b lik o w a n e w latach 1970-1983, a w ięc p o ­ przedzające w ydanie K odeksu Praw a K a n o n iczn eg o z 1983 roku. D o ty czą o n e treści te o lo g iczn y ch o b rzęd u konsekracji; z a le żn o ści m ięd zy c o n s e c r a tio virg in u m

a profesją zakon n ą i p o d jęciem rad ew an geliczn ych w instytutach św ieckich; sta ­ nu k an on iczn ego k ob iet należących d o o r d o v ir g in u m; ich zw iązku z K o ścio łem partykularnym.

W rozd ziale ósm ym L .E . B o lch i om aw ia p ro ces red agow an ia dw óch paragra­ fów kan. 604 K PK /1983 p o św ię c o n e g o ordo vir g in u m . N a pod staw ie dyskusji konsultorów zam ieszczon ej w C o m m u n ic a tio n e s - nad projektam i te g o k an onu ,

zawartych w S chem atach k od ek sow ych - d o k ła d n ie op isu je p o sz c z eg ó ln e zagad ­ nienia p oru szan e w trakcie dysputy, np. m iejsce z a m ieszczen ia kan onu d o ty czą ­ cego o r d o v irg in u m , treść te g o kan on u z w ątp liw ościam i dotyczącym i użycia s ło ­ wa o r d o i sta tu s , relacji zach od zącej m ięd zy p r o p o s itu m a konsekracją, rolą b i­ skupa d iecezja ln eg o w kierow aniu życiem d ziew ic kon sekrow an ych , zrzeszan ie się dziew ic. W rozd ziale tym zo sta ła też p o d a n a notatk a D z ie w ic e k o n s e k r o w a n e w K a te c h iz m ie K o ś c io ła K a to lic k ie g o . A u tork a przytacza m .in. fragm ent K a tec h i­ zmu K o ścio ła K a to lic k ieg o dotyczący d ziew ic kon sekrow anych i zatrzym uje się przy - jej zd an iem - nieprecyzyjnych ok reślen ia ch w nim w ystępujących oraz w y­ nikających stąd pytaniach.

D ziew iąty rozdział nosi tytuł: « O rd o virgin u m » a sta n ż y c ia k o n se k ro w a n e g o w k o m e n ta rza c h d o k an . 6 0 4 o d p r o m u lg a c ji K o d e k su z 1 9 8 3 ro k u d o I X Z g r o m a d z e ­ nia zw y c za jn e g o S y n o d u B is k u p ó w . N a je g o w stęp ie A u tork a wyjaśnia, że literatura kanonistyczna teg o okresu, dotycząca stanu dziew ic, n ie należy do obszernych i ogranicza się do kilku publikacji, nielicznych artykułów w czasopism ach, krótkich informacji w podręcznikach i kom entarzach d o K odeksu z 1983 roku oraz frag­ mentów encyklopedii i książek zajmujących się o g ó ln ie zagad n ien iem życia k o n se­ krowanego. C elem rozdziału n ie jest uk azan ie p ow szech n ego i k om p letn ego obra­ zu wyniku tych studiów lecz zastan ow ien ie się nad kw estią czy w przypadku kob iet, które przyjęły c o n se c ra tio virg in u m dok onu je się jakaś zm iana ich stanu kan onicz­ nego i czy zm iana ta um ieszcza je w stan ie, który now a legislacja K ościoła określa mianem stanu życia kon sekrow an ego. E .L B olch i, analizując w ypow iedzi znanych kanonistów stw ierdza, że ich interpretacje pozostaw iają w iele w ątpliw ości i p oczu ­ cie dużej n iep ew ności c o d o tej kw estii. N iektórzy z nich są przeciw ni zaliczaniu

ordo virg in u m d o stanu życia kon sekrow an ego ze w zględ u na n ie pod ejm ow anie przez dziew ice k on sekrow an e ew angelicznej rady ubóstw a i p osłu szeń stw a, tak

charakterystycznych dla instytutów życia konsekrow an ego. W ostatn im zdaniu A utorka staw ia pytanie o sp osób odczytania kan. 604 na tle rozważań dotyczących kan. 207 §2 K odeksu z 1983 roku, który m ówi o stan ie życia kon sekrow an ego bez ż ad n ego o d n iesien ia d o instytutów życia k on sek row an ego i przywoływania ex p lici­ te klasycznej triady rad ew angelicznych.

O statni rozdział pierw szej części p ośw ięcon y został zagadnieniu o r d o virgin u m

w naw iązaniu do IX Z grom adzen ia zw yczajnego Synodu B iskupów obradującego nad tem atem : „Z ycie kon sekrow an e i je g o posłan nictw o w K ościele i św iecie” oraz posynodalnej adhortacji apostolskiej Vit a c o n se c ra ta . A utorka analizuje d o ­ kum enty przygotow aw cze IX Z grom ad zen ia zw yczajnego Synodu, prace pod czas obrad, n astęp n ie śledzi k oń cow e P ro p o sitio n e s w liczbie 55 przed staw ione O jcu Ś w iętem u oraz zatrzym uje się przy posynodalnej adhortacji Vita c o n se c ra ta , szuka­ jąc w ciąż o d p ow ied zi na nurtujące ją m.in. pytanie - k tórego nie wyjaśniły dotych­ czasow e badania - czy dziew ice kon sekrow ane n ależące do o r d o virg in u m przyna­ leżą jed n o cześn ie d o k an oniczn ego stanu życia kon sekrow an ego. Podsum ow ując treść teg o rozdziału stw ierdza, że żad en z tych dok um entów , a w szczególn ości ad- hortacja, n ie dają zadow alającej ją o d p ow ied zi na p ostaw ion e pytanie.

D ru ga część rozprawy nosząca tytuł: « C o n se c ra tio virgin u m » w śró d in n ych k o n ­ se k ra c ji c h rze śc ija ń sk ic h składa się z dw óch rozdziałów - jed en a steg o i dw un aste­ go. Z ostały w nich ukazane elem en ty wyróżniające konsekrację dziew ic przeżyw a­ ną w o rd o virg in u m o d tej jaką realizuje się przez p od jęcie rad ew angelicznych w instytutach życia kon sekrow an ego.

W pierw szym z tych rozd ziałów zatytułowanym : K o n se k ra c ja a sta n ży c ia k o n s e ­ k ro w a n e g o A u torka zastanaw ia się głębiej nad zagad n ien iem konsekracji zarów no chrzcielnej jak i tej p rzez profesję rad ew angelicznych, naw iązując do d ok u m en ­ tów i literatury okresu o d Sob oru W atykańskiego II do K odeksu z 1983 roku. N a ­ stęp n ie pod ejm u je to sam o zagadn ienie w o d n iesien iu do K odeksu z 1983 roku i adhortacji apostolskiej V ita c o n se c ra ta prezentującej najnow sze nau czanie p ap ie­ skie nt. życia kon sekrow anego.

Pogłębiw szy badania nad p ojęciem sam ej konsekracji A utorka przechodzi w dwunastym rozd ziale do o m ów ien ia rytu konsekracji dziew ic z 1970 roku, śle ­ dząc w nikliw ie słow a i gesty charakterystyczne dla cerem on ii konsekracji. W dal­ szej kolejności, przywołując w ypow iedzi autorów , form ułuje w łasn e przem yślenia co do p ołączen ia c o n s e c ra tio virg in u m z przynależnością do instytutów życia k on ­ sekrow an ego. N a kanw ie rozw ażań d och od zi d o w niosku, że zasadn icze przezna­ czen ie c o n se c ra tio virg in u m dla k ob iet żyjących w św iecie n ie m oże być rozum iane w taki sp osób jakoby p o przyjęciu tej konsekracji nie w chod ziły o n e d o stanu życia kon sekrow an ego. Zauw aża też, ż e autorzy n ie podejm ują te g o istotn ego problem u lecz zajmują się przed e wszystkim odróżn ien iem form y życia dziew ic od form y ży­

cia sióstr zakonnych. A p rzecież - kontynuuje A u tork a - życie konsekrow ane nie ogranicza się tylko d o życia z ak onn ego i na nim się n ie kończy.

Zam ykając dw unasty rozdział, E.L. B olch i rozw aża kw estię dop uszczenia m ęż­ czyzn d o c o n se c ra tio virg in u m . Po dość obszernym om ó w ien iu problem u konklu­ duje, że obrzęd ten jest zastrzeżony w yłączn ie niew iastom .

W części trzeciej pt.: F o rm a ży c ia w ła ś c iw a d la « o rd o virgin u m » i j e j k o n fig u ra cja k a n o n iczn a om ó w io n e zostały elem en ty sp ecyficzne dla stanu dziew ic oraz o b o ­ wiązujące uregulow anie kan oniczn e tej form y życia.

R ozdział trzynasty rozpoczynający tę część rozprawy stanow i próbę określen ia cech fun dam entalnych życia w łaściw ego dla o r d o virg in u m . A utorka próbuje uk a­ zać je w ed łu g trzech kryteriów: pop rzez rozp ozn an ie charyzm atu i duchow ości właściwej dla d ziew ic konsekrow anych; uk azan ie w ym ogów ich posłannictw a; war­ tości udziału dziew ic w e w sp ó ln o cie K ościoła. E .L . B olch i p rzez pew ną analogię do charyzm atu i du ch ow ości instytutów życia k on sek row an ego kreśli ogólny zarys duchowości i charyzm atu dziew ic konsekrow anych, akcentując w oln ość i oryginal­ ność w tym w zględ zie poszczególn ych członk iń teg o stanu. Podkreśla rolę sam ot­ ności w ich życiu i brak wsparcia ze strony stałej w spóln oty z jednej strony, oraz wartość zjed n oczen ia z B o g iem w e w sp ó ln o cie K o śc io ła z drugiej strony. Szuka równocześnie sp osob ów p ełn ien ia służby K ościołow i jako zasadniczej misji d zie­ wic konsekrow anych.

W ostatnim , czternastym rozdziale dysertacji E.L. B olch i przedstaw ia aktualne unormowanie kanoniczne form y życia właściwej dla o r d o virg in u m . O m aw ia w y­ mogi staw ian e przyjmowanym do c o n se c ra tio v irg in u m , obow iązki dziew ic k o n se­ krowanych, troskę pastoralną o o r d o virg in u m ze. strony biskupa d iecezjaln ego, re­ lacje m iędzy konsekrow anym i na polu diecezji i m iędzy diecezjalnym , zrzeszenia dziewic konsekrow anych, zm ian ę form y życia k on sek row an ego i dyspensę o d o b o ­ wiązków wypływających z c o n s e c ra tio virg in u m .

C ałość pozycji zam yka Z a k o ń c z e n ie (s. 411-416), W y k a z sk r ó tó w (s. 417-420),

Bibliografia (s. 421-437), In d e k s a u to r ó w i S p is treści.

C elem studium p rzep row ad zon ego przez E .L . B olch i b yło uk azan ie wartości

ordo virg in u m jako daru d an ego przez Chrystusa K ościołow i oraz historycznego rozwoju tej instytucji. A u torka próbuje z dużą w nikliw ością rozw iązać problem y i niejasności teg o rodzaju życia znane jej z dośw iadczenia i w łasnych refleksji. Sprawia to, że recen zow ana pozycja z pew n ością przyczyni się do d ok ładniejszego poznania zasad życia dziew ic konsekrow anych w e w spółczesnym K ościele, a tym samym uk aże w ielu k ob ietom , pragnącym gruntow niej n aślad ow ać Chrystusa, je ­ den ze sp osob ów p ośw ięcen ia M u sw ego życia i służby K ościołow i. Książka m oże również okazać się bardzo użyteczną w przypadku k ob iet już konsekrow anych i przynależących do o rd o v irg in u m , szczeg ó ln ie jej rozdziały dotyczące du ch ow ości,

charyzm atu i obow iązków dziew ic konsekrow anych, które posłu żą po m o cą dla d o ­ sk on alszego przeżyw ania ich własnej konsekracji.

N ależy rów nież zw rócić uw agę na aktualność p rezentow an ego tem atu w życiu K ościoła w P olsce, bow iem w ostatnim czasie pojaw iły się d ziew ice w łączon e do

o r d o virginum , który - p om im o różnych nurtów sp osob u bycia w e w spółczesnym św iecie - n ie stracił na aktualności i jest w ciąż na now o odczytywany.

Pewnym m ank am en tem recenzow anej pozycji jest chronologiczne p od ejście do zagadnienia o r d o v irg in u m , przez co A utorka nie un iknęła ciągłego pow racania, często w sąsiedn ich rozdziałach, do tych sam ych zagadnień typu: przynależność członk iń o rd o virg in u m d o stanu życia kon sekrow an ego, relacji co n se c ra tio virgi- n u m d o profesji zakonnej etc. W ydaje się, że korzystniejszym rozw iązaniem było­ by p o św ięcen ie poszczególnym problem om odd zieln ych rozdziałów dysertacji.

K onkludując należy pod kreślić, że publikacja E.L. B olch i jest pierw szą n au ko­ w ą próbą op isu kanonicznej struktury o r d o virg in u m i m oże stanow ić dobry p oczą­ tek dla kolejnych opracow ań nawiązujących do tej problem atyki. N ależy sob ie ży­ czyć, aby ta tem atyka rów nież w P olsce stała się przed m iotem badań naukowych i osob istych refleksji prow adzących do n ow ego rozpoznaw ania znaczenia o r d o vir- g in u m w życiu w sp ó łczesn eg o K ościoła.