fí.VJIL~6?
:t u j a g i e l l o ń
of. dr H. Hoyera
DR EDWARD LUBICZ NIEZABITOWSKI
DO OZNACZANIA
ZWIERZĄT SSĄCYCH POLSKI
Z E S Z Y T I.
KLUCZA DO OZNACZANIA ZWIERZĄT KRĘGOWYCH POLSKI
WYDANIE DROGIE CAŁKOWICIE PRZEROBIONE I POWIĘKSZONE
KRAKÓW — 1933
NAKŁADEM KOŁA PRZYRODNIKÓW UCZNIÓW UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
PROFESOR UNIWERSYTETU POZNAŃSKIEGO
K LU C Z
W Y D A W N I C T W O K O Ł A P R Z Y R O D N I K Ó W U C Z N I Ó W U N I W E R S Y T E T U J A G I E L L O Ń S
pod redakcją prof. dr H. Hoyera
DR EDWARD LUBICZ NIEZABITOWSKI
PROFESOR UNIWERSYTETU POZNAŃSKIEGO
K LU C Z
DO OZNACZANIA
ZWIERZĄT SSĄCYCH POLSKI
Z E S Z Y T I.
KLUCZA DO OZNACZANIA ZWIERZĄT ' KRĘGOWYCH POLSKI
WYDANIE DRUGIE CAŁKOWICIE PRZEROBIONE 1 POWIĘKSZONE
KRAKÓW — 1933
NAKŁADEM KOŁA PRZYRODNIKÓW UCZNIÓW UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
■ <*?
KRAKÓW — DRUK W . L. ANCZYCA I SPÓŁKI
« Kl u c z do o z n a c z a n i a z w i e r z ą t k r ę g o w y c h z i e m p o l s k i e h » , wydany staraniem Koła Przyrodników Uniw. Jagiell. w Krakowie w r. 1909, jest już od szeregu lat wyczerpany. Klucz ten obej
mował wprawdzie kręgowce całości ziem polskich, obecnie jednak, po wskrzeszeniu Polski, należało do
stosować jego tytuł do zmienionych warunków poli
tycznych, jak też uwzględnić obecny stan wiedzy o krę
gowcach Polski, co było postulatem tak naukowym jak i narodowym. Tytuł zmieniony brzmi więc następu
jąco: « Kl u c z do o z n a c z a n i a z w i e r z ą t k r ę g o w y c h Po l s k i » . Pod względem treści obecne II wydanie «Klucza» zostało znacznie rozszerzone, a ilość rycin w niektórych wypadkach nawet potro
jona. Wydanie nowego «Klucza» było już oddawna postanowione, wykonanie jednIDSjugo zamierzenia na
trafiało na znaczne trudności, przedewszystkiem natury finansowej. W opracowaniu I-go wydania «Klucza»
brali udział starsi i młodsi członkowie Koła, poświę
cając mu wiele czasu i pracy najzupełniej bezintere
sownie. Tylko dzięki temu skromne fundusze Kola wystarczały na druk. Na nowe wydanie, którego uka
zanie się przypada na czas dla wszelkich wydawnictw najniepomyślniejszy, trzeba było gromadzić fundusze,
1*
które jednak po obliczeniu kosztów całego wydaw
nictwa, nie pozwoliły, by «Klucz» w nowem wydaniu ukazał się odrazu w całości. Postanowiono więc roz
dzielić «Klucz» na poszczególne działy, które będą wydawane osobno.
Opracowania nowego wydania «Klucza» sami członkowie Koła nie mogli się podjąć, w tem też le
żała jedna z największych trudności wydawniczych.
Trzeba było zwrócić się do specjalistów, którzy też chętnie zgodzili się na współudział w pracy. W pierw
szym rzędzie Koło składa najgorętsze podziękowanie panom: Rektorowi prof. dr E d w a r d o w i L u b i ć z - N i e z a b i t o w s k i e m u , który podjął się opracowa
nia klucza do oznaczania zwierząt ssących, dyr. J a- n o w i B a y g e r o w i , który opracował płazy i gady, drowi W ł o d z i m i e r z o w i K u l m a t y c k i e m u opracowującemu ryby krajowe tak słodkowodne jak i morskie, oraz kol. A n d r z e j o w i D u n a j e w s k i e m u i kol. J a n o w i M a r c h l e w s k i e m u , którzy opracowali klucz do ptaków, wreszcie p. prof.
dr J a n u s z o w i D o m a n i e w s k i e m u , który ła
skawie klucz tego działu przejrzał.
Wyrazy niezwykle serdecznego podziękowania na
leżą się Czcigodnemu Panu Kuratorowi Koła Rektorowi prof. dr H e n r y k o w i H o y e r o w i, który kierował całą pracą wydawniczą i służył nam zawsze chętnie radami i pomocą. Kolo składa też podziękowanie
«Komisji wydawniczej», a przedewszystkiem jej prze
wodniczącemu p. dr J. F u d a k o w s k i e m u oraz jej członkom pp. dr Z. K o ł o d z i e j s k i e m u , dr J. Mi
k u l s k i e m u i dr R. W o j t u s i a k o w i , którzy zaj
mowali się gromadzeniem rękopisów i pracami przy- gotowawczemi do druku.
Poszczególne rzędy zwierząt kręgowych nie mogły być traktowane równomiernie. Zależnie od ilości ga
tunków wchodzących w skład fauny krajowej danego rzędu były uwzględniane lub nieuwzględniane podga- tunki; tak n. p. zostały uwzględnione podgatunki zwie
rząt ssących, występujących na obszarze Polski, czego już choćby tylko ze względu na znaczną ilość podga- tunków, nie można było uczynić w stosunku do na
szej fauny ptasiej. Uwzględnienie podgatunków ptaków, których oznaczenie wymaga niejednokrotnie znacznych ilości okazów porównawczych, spowodowałoby bardzo znaczne przekroczenie preliminowanej objętości «Klu
cza», co nietylko mijałoby się z jego celem, lecz ze względów finansowych byłoby w obecnych warunkach najzupełniej niemożliwem do przeprowadzenia.
Na zakończenie zwracamy się z wezwaniem do wszystkich, którzy będą korzystali z «Klucza», a któ
rzy pragną przyczynić się do poznania fauny kręgow
ców naszego Kraju, by zechcieli zebrane przez siebie okazy przesyłać do głównych muzeów przyrodniczych Polski, jakiemi są:
Muzeum Fizjograficzne Polskiej Akademji Umie
jętności, K r a k ó w ul. Sławkowska 17.
Muzeum im. Dzieduszyckich, Lwó w, ul. Rutow- skiego 18.
Oddział Przyrodniczy Muzeum Wielkopolskiego, P o z n a ń , ul. Gajowa 5.
Państwowe Muzeum Zoologiczne, W a r s z a w a , ul. Krakowskie Przedmieście 26/28.
Należy pamiętać o tem, że każdy okaz, należący nawet do najpospolitszego gatunku, posiada wartość naukową o ile znaną jest miejscowość, w której został zebrany. Zwłaszcza większe ilości okazów jednego ga-
tunku z dokładnemi danemi o dacie i miejscu ich zbioru są dla muzeów bardzo pożądanym materjałem naukowym. W razie, gdyby oznaczenie jakiegoś okazu według «Klucza» nastręczało trudności, każda z po
wyżej wymienionych instytucyj naukowych chętnie oznaczy przesłany jej okaz.
Kraków, w marcu 1933 r.
Koło P rzyrodników Uczniów U niw ersytetu Jagiellońskiego
ul. Gołębia 13
WSTĘP.
Dwadzieścia lat przeszło upłynęło od czasu pier
wszego wydania klucza do oznaczania zwierząt ssą
cych polski. W tym czasie znajomość tego działu zoo- logji w Europie posunęła się bardzo znacznie. Uka
zały się też poważne dzieła traktujące o całości tej fauny przedewszystkiem w zachodniej i środkowej Europie jak: «T r o u e s s a r t E. L. Faune des Mammifères d’Eu
rope» i « G e r r i t S. Mi l l e r . Catalogue of the Mam
mals of Western Europe (Europe exclusive of Russia) in the Collection of the British Museum. London 1912».
Nadto «P. B r o h m e r — P E l i r m a n n - G . Ul me r . Die Tierwelt Mittelleuropas. Bd. VIL Wirbeltiere.» Leip
zig 1929. Co do Polski, to niestety poza piszącym to niewielu tylko badaczy i to przygodnie interesowało się fauną zwierząt ssących, łowienie ich bowiem, a zwła
szcza preparowanie skórek i szkieletów, jest rzeczą bardzo żmudną. Pozostaje na tern polu wię’c jeszcze dosyć dużo do zrobienia. Oby ten klucz przyczynił się do większego zainteresowania naszych zoologów tym przedmiotem! Co do układu systematycznego klucza to oparłem go na wyżej wspomnianym katalogu Mi l l e r a .
Dla osób nieobeznanych ze zoologją muszę tutaj podać objaśnienie formuł jakiemi przedstawione jest uzębienie każdego zwierzęcia. Wzór naprzykład na-
3 1 3 3
stępujący: I. -, C. -, Pm. -, M. oznacza, że dane zwierzę posiada zębów siecznych — (I)ncisivi — w gór
nej szczęce po trzy a w dolnej po dwa z każdej strony:
kłów—(C)anini—w górnej szczęce i dolnej po jednym;
zębów przedtrzonowych — Premolares — (Pm )—w gór
nej szczęce po trzy, w dolnej po dwa; zębów trzono
wych — (M)olares — w górnej i dolnej po trzy. Zęby iczone są od przodu ku tyłowi.
Poza gatunkami zwierząt, które z pewnością dla naszej fauny zostały stwierdzone, podaję również w na
wiasie takie, które ewentualnie mogą się jeszcze zna
leźć przy dalszych badaniach. Podaję również gatunki, które już w czasach historycznych wyginęły jak tur, lub też żyły u nas jeszcze w młodszem dyluwjum a obecnie występują w odległych okolicach północy i wschodu; ujęte są one w nawias, przed którym umie
szczona jest gwiazdka. Ze szczątkami tej dawnej fauny spotyka się tak paleontolog, jak i prehistoryk w swych poszukiwaniach, zwłaszcza w namuliskach grot; ozna
czenie ich, przynajmniej o ile chodzi o uzębienie, klucz ten również im ułatwi.
Poznań dn. 2. stycznia 1933 r.
Ssawce— Mammalia.
Zwierzęta kręgowe, ciepłokrwiste, karmiące swoje młode wydzieliną gruczołów mlecznych. Kość potyli
czna opatrzona dwoma wyrostkami stawowemi. Skóra większości zwierząt pokryta włosami.
P r z e g l ą d r z ę d ó w : 1. a) Dwie pary odnóży, ogon
bez p łetw y ...2 b) Jedna para odnóży (przed
nich), ogon opatrzony płe
twą poziom ą...V III. Dwupletwowce (Cetacea).
2. a) Palce opatrzone pazurami (z wyjątkiem palca 2—5 kończyn przednich nieto
perzy) ... 3 b) Palce opatrzone kopytami
lub racicami (U ngulata)... 7 3. a) Palce odnóży przednich
nadzwyczajnie wydłużo
ne, pomiędzy niemi, tuło
wiem, odnóżami tylnemi (aż po stopę) i ogonem
rozpięta błona lotna . . II. Nietoperze (Chiroptera).
b) Palce odnóży przednich
zwyczajnej długości... 4 4. a) Kłów brak, siekacze dłu
gie w liczbie (!) lub P ) V Gryzonie
' D (Rodentia).
b) Kły wykształcone, sieka
cze niezbyt długie . . . 5. a) Kły zwykle większe niż sie
kacze, zęby trzonowe tępo s ę c z k o w a n e ...
b) Kły drobne, zęby trzonowe o sęczkach ostrych . . . 6. a) Odnóża długie, zdatne do chodzenia ...
b) Odnóża krótkie, płetwo- wate, ku tyłowi zwrócone, przydatne do pływania . 7. a) Ilość palców parzysta . . b) Ilość palców nieparzysta .
. 5 . 6 I. Owadożerne
(Insectívora).
I I I . Mięsożerne ( Carnivora).
IV . Czteropletwowce (Pinnipedia).
VI. Parzystokopytne (Ungulata- Artiodactyla) VII. Nieparzysto-ko
pytne (Ungulata- Perissodactyla).
I. rząd: Owadożerne (Insectívora).
Zwierzęta stąpające całą stopą, nos wydłużony w ryjek.
P r z e g l ą d r o d z i n : 1. a) Wierzch ciała okryty kol
cami ... / / / . Jeżowate (Erinaceidae).
b) Wierzch ciała okryty tylko
w ło sam i...2 2. a) Przednie odnóża normalne II. Ryjówkowate
(Soricidae).
b) Przednie odnóża rozsze
rzone, zwrócone na ze
wnątrz, przydatne do grze
bania ... I Kretowate ( Talpidae).
*
1. rodzina: Kretowate (Talpidae).
Ciało wałkowate, oczy i uszy ukryte, uwłosienie krótkie, gęste.
1. rodzaj: Kret (Talpa L).
Zębów 44. I. | , C. j, Pm. M. | . Ogon krótki.
1. gat. Kret (T. europaea L.).
Oczy bardzo małe, o powiekach niekiedy za
mkniętych. Barwa mniej lub więcej czarna, lecz tra
fiają się również okazy popielate, centkowane, poma- rańczowo-żółte i czysto białe. Duże okazy samców dochodzą niekiedy 180 mm długości, z czego na ogon przypada 26—30 mm. Samice są zwykle nieco mniejsze.
Na Podolu ma w ystępow ać odm iana, odznaczająca się m iędzy innem i bardzo znaczną wielkością, t. zw. T. euro
paea brauneri Satunin. Szczątki k re ta spotyka się u nas w górnem dyluw jum (na W ęgrzech rów nież w średniem
i dolnem ). Obecnie k re t je st pospolitem zw ierzęciem w ca
łym kraju. Z pow odu tępienia pędraków należy go bezw a
runkow o chronić. Poza Polską w ystępuje w E uropie od m orza Śródziem nego po środkow ą Szwecję.
2. rodzina: Ryjówkowate (Soricidae).
Para przednich siekaczy dłuższa niż inne zęby, za niemi zwarty szereg drobnych ząbków.
P r z e g l ą d r o d z a j ó w : 1. a) Końce zębów białe.Ostatni
dolny ząb trzonowy z 5 sęczkami. W ogonie po
śród krótszych włosów wtrącone gdzie niegdzie
pojedyncze włosy dłuższe 3. Zębiełek (Crocidura).
b) Końce zębów czerwono- brunatne. Ostatni dolny ząb trzonowy z 4 sęczka
mi. W ogonie niema poje
dynczych dłuższych wło
sów w trą c o n y c h ... ... 2 2. a) Uszy spore, ogon na końcu
dłuższemu włosami opa
trzony ...1. Ryjówka (Soreoc).
b) Uszy małe, ogon pod spo
dem paskiem długich wło
sów' op atrzo n y ...2. Rzęsorek (Neomys).
1. rodzaj: Ryjówka (Sorex).
Zębów 32. I. -, C. *, Pm. M. jj. Dolne sie
kacze o brzegu górnym, dwoma głębokiemi wcięciami opatrzonym. Stopy i palce nie orzęsione.
P r z e g l ą d g a t u n k ó w : 1. a) Kieł dolny dwustożkowy.
Ogon prawie długości ciała 3. Ryjówka górska (So- rex alpinusSchinz) b)Kieł dolny o jednym stoż
ku. Ogon krótszy od ciała... 2 2. a) W górn. szczęce kieł i 1 -szy
ząb przedtrzpnowy szersze niż przedtrzonowy drugi.
Ogon czworoboczny, krót
szy niż ciało bez głowy . 1. Ryjówka aksamitna (Sorex araneus L.).
b) W górn. szczęce kieł i 1 -szy ząbprzedtrzonow'ytak sze
rokie, jak ząb przedtrzo
nowy drugi. Ogon obły, dłuższy od ciała bez gło
wy, zakończony pędzel
kiem długich włosów . . 2. Ryjówka malutka (Sorex m inutus L.).
1. gat. Ryjówka aksamitna (Sorex araneus L.).
Sorex araneus araneus L.
Wierzch ciała c z e r w o n a w o - b r u n a t n y aż do czar
nego, boki i spód jaśniejsze. Długość podstawowa cza
szki maw'ynosić 17-8—19mm. Długość ciała i głow'y ma dochodzić (według M i l l e r a ) do 80 mm. W okazach polskich najw. długość ciała i głowy wynosiła 73 mm, przy dług. ogona 26 mm.
W Polsce wszędzie pospolity, tylko na północno- w schodnich k resach ma być rzadlum . E uropa środkow a i zachodnia, aż po Finlahdję i W ęgry, je st poza Polską jego siedzibą. Granica południow a i w schodnia ro zp rze
strzenienia bliżej nieznana.
2. gat. Ryjówka malutka (Sorex minutus L.).
Sorex minutus minutus L.
Wierzch ciała brunatno-popielaty, spód białawy.
Długość podstawowa czaszki 14-8—16-6mm. Długość ciała i głowy 50—60 mm, ogona 10—15 mm.
P raw dopodobnie cała Polska jest jego siedzibą. Do
tąd znany z T atr, Karpat, Lubelskiego, W ielkopolski, W ileń- szczyzny i Augustowskiego. Poza Polską w E uropie całej z w yjątkiem południow ych Włoch.
3. gat. Ryjówka górska (Sorex alpinus Schinz).
Ubarwienie łupkowo czarne, spód ciała jaśniejszy.
Długość ciała dochodzi do 77 mm, ogona do 75 mm.
(Sorex alpinus alpinus Schinz).
Długość podstawowra czaszki (wredług Mi l l e r a ) wynosi 19-4—20-6 mm, długość szeregu górnych zębów 8'6—9 mm.
Rozsiedlenie: od Alp aż do Siedmiogrodu.
Sorex alpinus hercynicus Miller.
Długość podstawowa czaszki 19—19-6 gość szeregu górnych zębów 8-2—8-6 mm.
Do tego podgatunku należą praw dopodobnie okazy w y
stępujące w reglach T atr, należy to jednak dopiero stw ierdzić Rozsiedlenie: góry H arzu i Góry Olbrzymie.
2. rodzaj: Rzęsorek (Neomys Kaup.).
Zębów 30. I. C. Pm. j, M. -. Dolne sie
kacze o brzegu dwoma płytkiemi wycięciami opatrzo
nym, w następstwie czego występują dwa bardzo słabo zaznaczone karby. Stopy i palce orzęsione. Stopy tylne rozszerzone i nieco na zewnątrz zwrócone,
1. gat. Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens Schreber).
Neomys fodiens fodiens Schreber.
Wierzch ciała czarny, na czole niekiedy biała strzałka. Spód srebrno-biały, czasem plamisty. Długość ciała dochodzi do 86 mm, ogona 65 mm. Ubarwienie i wielkość dosyć zmienne, z tego powodu opisano (Matschie) w Niemczech kilkanaście form.
W ystępuje w całej Polsce tak w rów ninach jak i w gó
rach. Poza Polską w E uropie od N orw egji do W łoch i Pi- reneji. G. S t e i n w yróżnia w N iem czech obecnie dwie oi my, t. j. zachodnią z białem i plamami w okolicy oczów i uszów, odpow iadałaby ona Neomys fodiens daubentonii Rrxl., oraz w schodnią bez tych plam, t. j. w łaściw y Neo-
mys fodiens fodiens Schreb. J
3. rodzaj: Zębiełek (Crocidura Wągier).
Zębów 28. I. | , C. j, Pm. ~, M. Brzeg dol
nych siekaczy bez widocznych wycięć. Czaszka silniej zbudowana jak w rodzajach poprzednich.
P r z e g l ą d g a t u n k ó w : 1. a) Długość podstawowa cza
szki 16 17'6 mm . . . . 2. Crocidura mimula Miller.
b) Długość podstawowa cza
szki 17-6—20-4 m m ... o
2. a) Wysokość czaszki równa jest połowie jej szerokości
lub nieco mniejsza . . . 1. Crocidura leucodon Hermann.
b) Wysokość czaszki jest większa niż połowa jej
szerokości...3. Crocidura russula Hermann.
1. gat. Zębiełek białawy ( Crocidura leucodon Hermann).
Wierzch ciała ciemno-brunalny aż do czarnia
wego, spód ciała zwykle prawie zupełnie biały. Oby
dwie barwy wyraźnie od siebie odgraniczone tak na ciele jak i na ogonie. Długość ciała około 80 mm, ogona 35 mm.
W Polsce znany dotąd z T atr i W ielkopolski. Poza Polską znany z E uropy środkow ej aż do Włoch. Nieznany z półw yspu Pirenejskiego.
(2. gat. Crocidura m imula Miller).
(Crocidura mimula m imula Miller).
Czaszka przypłaszczona. Barwa z wierzchu ko
loru sepji, spód ochrowo-żółty, obydwie barwy nie są wyraźnie odgraniczone. Broda biaława, nogi białawo- żółte. Długość ciała około 72 mm, ogona 33 mm.
Znany z K arpat Zachodnich, być może znajdzie się i w Polsce. W E uropie w ystępuje zresztą od Rodanu po Rum unję i Bułgarję, a na południu po W łochy i Grecję.
3. gal. Zębiełek myszaty ( Crocidura russula Hermann).
Crocidura russula russula Hermann.
Wierzch ciała brunatno-szary, spód szary, obydwie barwy przechodzą nieznacznie jedna w drugą. Długość ciała 74—95 mm, ogona około 40 mm.
E u ro p a środkow a. W Polsce: Małopolska, Lubelskie, Sandom ierskie, Kaliskie, W ielkopolska.
3. Rodzina: Jeżowate (Erinaceidae).
1. rodzaj: Jeż (Erinaceus L.).
Zębów 36. I. | C. 1, Pm. M. |
1. gat. Jeż zachodni (Erinaceus europaeus L.).
Giowa niezbyt wydłużona. Długość kości szczęki górnej, po stronie górnej, mniejsza lub taka jak wy
sokość części pyszczkowej w pośrodku, tylna jej kra
wędź nie przechodzi zwykle poza nasadę kości nosowych.
Pierwszy górny ząb przedtrzo- nowy krótszy**) niż kieł, tylna jego strona bez sęczka lub okazuje tylko jego ślad.
Pm 1 C
Ryc. 1 A*)..
C z aszk a z Erinaceus europaeus L.
w id z ia n a z w ie rz c h u . «S» ko ść sz częk i g ó rn e j. (Z o k a z u O d d z ia łu P rz y ro d n ic z e g o Muz. W ielk o p .).
Ryc. 1 a.
K ieł «C» i p ie rw sz y p rz e d trz o - n o w y z ą b sz częk i g ó rn e j s tro n y p ra w e j «Pm 1», tegoż g a tu n k u .
Erinaceus europaeus europaeus L.
Długość czaszki u wyrosłych samców dochodzi do 61 mm. Ubarwienie spodu waha się od ciemno
brunatnego do brudno-bialego. Długość ciała dochodzi niekiedy do 290 mm, przy długości ogona 43 mm.
*) Ryciny w szystkie w ykonał z okazów Juljusz Sa
dowski.
**) Chodzi tu o w ym iar przednio-tylny nasady zęba.
C z aszk a z Erinaceu s roum anic us B a rre t - H a m ilto n , w id z ia n a z w ie rz c h u . «S» kość sz częk i g ó r
n e j. (Z o k a z u Muz. im . D zied u - sz y ck ich ).
Zachodnia część E uropy od Morza Śródziem nego po południo
wą część półw yspu Skandynaw skiego. W Polsce zachodniej. Jak daleko sięga na wschód, dotąd nie- stw ierdzono.
P rn C
Ryc. 2 a.
Kieł «C» i p ie rw sz y p rz e d trz o - n o w y z ą b sz częk i g ó rn e j stro n y p ra w e j «Pm 1», tegoż g a tu n k u .
2. gatunek: Jeż wschodni (.Erinaceus roumanicus Barret — Hamilton).
Głowa dosyć silnie wydłużona. Długość kości szczęki górnej, po górnej stronie, większa niż wyso
kość części pyszczkowej w pośrodku, tylna jej kra
wędź sięga zwykle daleko poza nasadę kości nosowych.
Pierwszy górny ząb przedlrzonowy tak długi*) jak kieł i opatrzony po tylnej stronie małym lecz widocz
nym guzkiem. Ubarwienie spodu ciała w części tyl
nej czekoladowo - brunatne z wielką białą plamą na piersiach pomiędzy przedniemi odnóżami.
Dochodzi w Polsce na zachód do W ielkopolski. Po- zatem znany z Górnego Śląska i Czech północnych, Ru- munji, W ęgier.
W zachodnich częściach Polski lud zdaje się w y ró ż
nia te dw a gatunki jeża, gdyż tw ierdzi, że są dw ojakie jeże, jedne z pyskiem psim. drugie z pyskiem świńskim.
Erinaceus roumanicus dissimilis G. — Stein.
Przy końcu kolców znajdująca się biała przepaska jest szeroka, ostro odgraniczona i jasno-biała, gdy u ty-
*) Chodzi tu o w ym iar przednio-tylny nasady zęba.
K lucz. 2
powej formy Er. roumanicus roumanicus jest ona węż
sza, silnie zredukowana i barwy czerwonawo-białej, matowej. Różnice występują szczególnie ostro jeżeli się kolce ogląda w świetle przepuszczonem.
P ru sy W schodnie i Zachodnie.
II. Rząd: Nietoperze (Chiroptera).
Uzębienie zupełne. Kości ramienia, przedramienia i palców ręki, z wyjątkiem palca wielkiego, silnie wydłużone. Ten ostatni opalrzony pazurem i wolny, pozostałe 4 spięte błoną, pazurków nie posiadają.
Stopy o 5 palcach opatrzonych pazurkami. Pięta wy
dłużona w ostrogę, do której przymocowana jest od wewnątrz błona lotna. Przedłużenie błony na zewnątrz tworzy u niektórych rodzajów przy ostrodze mały płatek (Ryc. 3). Przed otworem usznym znajduje się
Ryc. 3.
T y ln e o d n ó ż e n ie to p e rz a Eptesicus serotinus S c h re b e r. «0» o s tro g a o p a trz o n a p ła tk ie m . (Z o k a z u zb . w ł.
z o k o lic K rak o w a).
zwykle wąski, długi wyrostek szablowaty, « k o z i o ł e k » (Ryc. 5). U niektórych rodzajów istnieją na no
sie różnokształtne wyrośle skórne.
Ucho n ie to p e rz a Myotis nattereri K ulił.
«K» k o zio łek . (Z o k a z u z b . w ł. z P o z n a n ia ).
P r z e g l ą d r o d z i n . 1. a) Nozdrza okolone wyroślą
skórną kształtu podkowy I. Rhinolopliidae.
b) Nozdrza bez wyrośli . . . I I . Vespertilionidae.
1. rodzina: Podkowce (Rhinolophidae).
Przy uchu koziołek niewykształcony.
1. rodzaj: Podkowiec (Rhinolophus Lacśpede).
Zębów 32. I. C. j , Pm. M. | .
(1. gatunek: Podkowiec duży (R/iinolophus ferrum eąuinum Schreber)).
Przedramię dłuższe niż 50 mm. Długość podsta
wowa czaszki ponad 20 mm. Brzeg podkowy bez wrębów. Warga górna nie wcięta i nie rozszczepiona.
Ubarwienie popielate, wierzch ciała czerwonawy, spód jaśniejszy. Rozpiętość skrzydeł 340 mm, długość ciała około 60 mm, ogona 35 mm.
E uropa środkow a i południow a. Miał być na przelo tach w idyw any na Podolu, zresztą, na ziem iach Polski do
tąd niezłowiony.
2. gatunek: Podkowiec mały {Rhinolophiis hippo- sideros Bechstein).
Przedramię krótsze niż 43 mm. Długość podsta
wowa czaszki wynosi mniej niż 16 mm.
Rhinolophiis hipposideros hipposideros Bechstein.
Długość przedramienia wynosi (Miller) 29-417 mm.
Długość ciała 40 mm, ogona 30 mm, rozpiętość 240 mm.
Ubarwienie czerwonawo-popielate.
R ozm ieszczenie: Pieniny, K arpaty (R ytro i Podho- rodce w Stryjskiem ), Tenczynek, Ojców, Olsztyn, Złoty Po
tok. Miał być też obserw ow any na północno w schodnich kresach. Poza Polską znany z E uropy środkow ej na północ od Alp i Azji aż po Himalaje.
2. rodzina: Vespertilionidae.
1. a) Uszy na szczycie głowy ze
sobą z r o ś n ię te ... ... ...2 b)Uszy ze sobą n ie z ro ś n ię te ... 3 2. a) Uszy bardzo długie, ostro
ga bez p ł a t k a ... 2. Plecotus.
b) Uszy krótkie, ostroga opa
trzona płatkiem ...7. Barhastella.
3. a) Ostroga opatrzona płat
kiem ... 4
b) Ostroga bez p ł a t k a ...
5
4. a) zębów trzonowych ...
O
, 4
b) zębów trzonowych - - ...
O 5. a) Koziołek poniżej środka
najszerszy, ku górze zwę
żony ... 2. Pipistrellus.
b) Koziołek powyżej środka najszerszy, ku górze roz
szerzający się... 5. Nycialus.
6. a) Koziołek dwa razy tak dłu
gi, jak s z e r o k i... 3. Eptesicus.
b)Koziołek krótki, szeroki, długość jego niewiele jest
większa od szerokości . 4. Vespertilio.
7. a) Uszy, długości głowy lub dłuższe, koziołek prosty lub na zewnątrz wychy
lony... \.Myotis.
b) Uszy bardzo małe, trójkąt
ne, koziołek do wnętrza
ucha pochylony . . . . 8. Miniopterus.
7 5 6
1. rodzaj: Nocek (Myotis).
Zębów 38. I. ~, C. Pm. M. Pyszczek wy-
¿5 1 ¿5 ¿5
dłużony, stożkowaty szczyt głowy wypuklony. Uszy dłuższe jak szerokie, ich brzeg zewnętrzny kończy się pod nasadą koziołka lub ku przodowi od niej.
P r z e g l ą d g a t u n k ó w : 1. a) Brzeg błony rozpiętej po
między tylnemi odnóżami nie orzęsiony, na małżowi
nie usznej wewnątrz 4 luli
9-10 fałdów poprzecznych 2
b) Brzeg błony orzęsiony, na
małżowinie 5— 6 f a ł d ó w ...6 2. a) Na małżowinie 9—10 fał
dów ...3 b)Na małżowinie 4 fa łd y ...4 3. a) Ucho, przyciśnięte do py
szczka, przewyższa go o 1li swej długości, koziołek
prosty...7. Myotis myotis b)Ucho, przyciśnięte do py
szczka, przewyższa go o połowę swej długości, ko
ziołek na końcu sierpo- wato ku zewnątrz wy
gięty ...4. Myotis bechsteinii.
4. a) Koziołek wznosi się po
wyżej wcięcia widocznego
na zewn. stronie małżo- • winy usznej, błona między
odnóżami tylnemi sięga
po nasadę palców . . . . 1. Myotis mystacinus.
b) Koziołek dosięga prawie wcięcia na zewn. stronie małżowiny, błona nie do
sięga p a lc ó w ...5 5. a) Błona sięga do połowy
s t o p y ... 5. Myotis daubentonii.
b) Błona sięga tylko do pięty 6. Myotis dasycneme.
6. a) Koziołek dosięga wcięcia po zewn. stronie małżo
winy usznej, rzęsy na brze
gu błony twarde . . . . 2. Myotis nattereri.
b) Koziołek nie dosięga wcię
cia, rzęsy miękkie . . . . 3. Myotis emarginatus.
1. gat.: Nocek węsatek (Myotis mystacinus Kuhk).
Wierzch ciała ciemno-brunatny, spód jasno-po- piełaty, uwłosienie bardzo długie. Długość ciała 32 mm,
ogona 34 mm, rozpiętość 200 mm. Długość podsta
wowa czaszki 12-6—13'2 mm. Długość przedramienia 34 mm. Najmniejszy ten z rodzaju «Myotis» żyje ponad wodami.
R ozprzestrzeniony w całej Europie. W Polsce: W ar
szawa, Puszcza Sandom ierska, Augustowskie, T atry, Mało
polska wschodnia.
2. gat.: Nocek Natterera (Myotis nattereri Kuhk).
Wierzch ciała rdzawo-brunatny, spód biały, oby
dwie barwy wyraźnie odgraniczone. Włos w nasadzie czarno-brunatny. Długość ciała 40 mm, ogona tyleż, rozpiętość 50 mm. Długość podstawowa czaszki 14_
14-6 mm, przedramienia 38 mm.
W arszaw a, W ielkopolska, Białowieża. Poza P olską po
łudniow a i środkow a E uropa aż po południow ą Szwecję.
(3. gat.: Nocek orzęsiony (Myotis emarginatus Geotfroy., ciliatus Blas.)).
Wierzch ciała jasno-brunatny, spód biały. Dłu
gość ciała 45 mm, ogona 42 mm, rozpiętość 230 mm.
Długość podstawrowa czaszki 15 mm, przedramienia 40 mm.
Gatunek ten znany je st z E uropy środkow ej i połu
dniowej, u nas dotąd jeszcze nieobserw ow any.
4. gat.: Nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii Kulił.).
Uszy po stronie zewnętrznej bez wcięcia. Wierzch ciała rdzawo-brunatny, spód biały. Długość ciała 50 mm, ogona 38 mm, rozpiętość 260 mm. Długość podstawowa czaszki 16—17 mm, przedramienia 40 mm.
Znany z T a tr i Puław . Poza Polską, południow a i śro d kow a E uropa do południow ej Szwecji!
5.gat.: Nocek Daubentona lub rudy (Myotis Daubentonii Kuhl.).
Wierzch ciała rdzawo-brunalny, spód brudno-biały.
Długość ciała 48 mm, ogona 44 mm, rozpiętość 230 mm.
Długość podstawowa czaszki 13-4— 13-8 mm, przedra
mienia 35 mm.
K arpaty, W arszawa, Pieniny (S i t o w .s k i), Lubelskie, W ielkopolska, K resy północno-w schodnie. Z resztą spotyka się go od m orza Śródziem nego do środkow ej Norwegji.
6. gat.: Nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme Boie.).
Wierzch ciała płowo-brunatny, spód brudno-bialy.
Długość ciała 60 mm, ogona 50 mm, rozpiętość 280 mm.
Długość podstawowa czaszki 16 mm, przedramienia 47mm. Żyje w równinach ponad wodami.
W arszaw a, Puław y, Puszcza Sandom ierska, w Kielec- kiem nad Przem szą, W ielkopolska. Z resztą w ystępuje w po
łudniow ej i środkow ej E uropie po Szwecję.
7. gat.: Nocek duży (Myotis myotis Bechstein, Myotis m urinus Schreber).
Wierzch ciała jasno-brunatny z rdzawym nalotem, spód białawy. Długość ciała 73 mm, ogona 52 mm, rozpiętość 350 mm. Długość podstawowa czaszki 22 — 23'6mm, przedramienia 57—64 mm.
T atry, Pieniny (w edług p r o f . S i t o w s k i e g o w gro
tach razem z Nockiem Schreibersa), Małopolska w schodnia, Ojców, Olsztyn, Piotrkow skie. Poza Polską w E uropie połu
dniowej i środkow ej do Szwecji południow ej.
2. rodzaj: Karlik (Pipistrellus Kaup.).
Zębów 34. I. C. !, Rn. M. Pyszczek sze-
O l JL O
roki, tępy, nozdrza otwierają się z boku. Uszy krótsze jak głowa, trójkątne, ich brzeg zewnętrzny przedłuża się ku przodowi poza podstawę koziołka.
P r z e g l ą d g a t u n k ó w : . a) Przedni górny ząb przed-
trzonowy bardzo drobny, niekiedy zakryty przez dziąsło, a korona jego znacznie mniejsza od ko
rony zewnętrznego zęba siecznego. Korona pierw
szego dolnego zęba przed- trzonowego więcej niż o połowę mniejsza od ko
rony d ru g ie g o ... 3. Pipistrellus savii.
b) Przedni górny ząb przed- trzonowy normalnej wiel
kości o powierzchni koro
ny, równej prawie tejże zewnętrznego zęba siecz
nego ...2 2. a) Dolny kieł bardzo silnie
rozwinięty, długość jego podstawy prawie tak wiel
ka, jak wysokość korony
z przodu...1. Pipistrellus pipi- b) Dolny kieł bardzo słabo strellus.
rozwinięty, długość jego podstawy wynosi zaledwie połowę wysokości korony
z przodu... 2. Pipistrellus nathusii.
1. gat.: Karlik malutki {Pipistrellus pipistrellus Schreber.).
Wierzch ciała żółto-rdzawo-brunatny, spód ja
śniejszy. Długość ciała 44 mm, ogona 32 mm, rozpię
tość 180 mm. Długość podstawowa czaszki 11—12 mm, przedramienia około 32 mm. Trzyma się tak pobliża domów, jak i brzegów lasów.
W Polsce obserw ow any w W ielkopolsce, okolicach W arszaw y, Lubelskiem , Pieninach, Podolu, Białowieży i oko
licach Wilna. Poza Polską ro zprzestrzeniony w całej E u ro pie od m orza Śródziem nego po półw ysep Skandynawski.
2. gat.: Karlik większy lub Karlik Nathusiusa (Pipistrel- lus nathusii Keyserling et Blasius).
Wierzch ciała ciemnobrunatny, spód żóttawo-bru- natny. Włos dwubarwny. Długość ciała 45—47 m m ,
ogona 35 mm, rozpiętość 230 mm, przedramienia 32—
35 mm. Długość podstawowa czaszki 126—134 mm.
E u ro p a środkow a i południow a. W Polsce znany z okolic W arszaw y i z W ielkopolski.
(3. gat.: Karlik Savi’ego (Pipistrellus sami Bonap.).) Ubarwienie tego gatunku różni się od poprzed
nich tem, że włosy po stronie grzbietowej są w na
sadzie ciemne, ku końcowi jasne, przypominając włosy w gat. «.Eptesicus nilssonii». Długość ciała dochodzi 47 mm, ogona 35 mm, przedramienia 33 mm. Długość podstawowa czaszki 33—34 mm.
Południow a E uropa, północna Afryka i południow a Azja. D r. M. S c h ł o t t podaje, że złow iono jeden okaz w r. 1931 w piw nicy w e W rocławiu.
3. rodzaj: Eptesicus Rafinesque.
Zębów 32. I. C. Pm. M. jj. Część pyszcz
kowa z boków lekko wypukła, nozdrza nie sięgają do połowy oddalenia pomiędzy przednim końcem czaszki a zwężeniem czaszki pomiędzy oczodołami.
1. gal.: Mroczek późny (Eptesicus serotinus Schreber.).
Ubarwienie ciemno-brunatne, płowo przyprószone.
Siekacze dolne boczne, poprzecznie ustawione. Długość ciała 62—72 mm, ogona 54 mm, rozpiętość 33 mm. Dłu
gość podstawowa czaszki więcej jak 19 mm, przedra
mienia 45 mm.
Spotyka się go w E uropie środkow ej i południow ej.
W Polsce znany z Małopolski (T atry, K arpaty, Pieniny, P o dole), Puszczy Sandom ierskiej, Lubelskiego, W arszaw y, Wiel
kopolski, Białowieży, Wilna.
2. gat.: Mroczek pozłocisty lub Nilssona (Eptesicus nilssonii Keyserling et Blasius).
Włosy na wierzchu ciała u nasady brunatno- czarne o końcach pozłocistych, na spodzie ciała ja
śniejsze. Błona wzdłuż ciała brunatno owłosiona. Dłu
gość ciała 50—68-5 mm, ogona 45—47 mm, rozpiętość 250 mm. Długość podstawowa czaszki mniej niż 16 mm, przedramienia mniej jak 40 mm.
W ystępuje w E uropie od Alp aż po N orwegję. W Pol
sce: T atry , Pieniny, W arszaw a, Lubelskie, Augustowskie.
4. rodzaj: Vespertilio L.
Zęby, jak w rodzaju poprzednim. Uszy krótkie, szerokie. Pyszczek z wierzchu spłaszczony, po bokach nasady opatrzony siłnemi zagłębieniami. Nozdrza się
gają prawie do połowy oddalenia pomiędzy przednim końcem czaszki a zwężeniem pomiędzy oczodołami.
1. gat.: Mroczek posrebrzony ( Vespertilio murinus L., V. discolor Keyserling et Blasius).
Włos na wierzchu ciała ciemno-brunatny o koń
cach srebrzystych, spód ciała jasny. Błona pod spo
dem wzdłuż ciała biało uwłosiona. Długość ciała 48—
62 mm, ogona około 44 mm, rozpiętość 250 mm.
W E uropie od Alp aż do południow ej Norwegji.
W Polsce: T a try (regle), Pieniny, K arpaty (R ytro), Lubel
skie, W arszaw a, Augustowskie.
5. rodzaj: Mroczek (Nyctalus Bowdich).
Zębów 34. I. C. j, Pm. M. Piąty palec
o l Z o
skrócony, sięga zaledwie nieco dalej niż kość śródręcza
(metacarpus) palca czwartego i trzeciego. Nozdrza do
chodzą do połowy odległości pomiędzy przodem czaszki a zwężeniem między oczodołami. Podniebienie z przodu szeroko wycięte.
1. gat.: Mroczek borowiec (Nyctalus noctula Schreber.).
Drugi górny ząb sieczny dwa razy tak szeroki, jak pierwszy. Włosy jednobarwne. Ubarwienie czerwo- nawo-brunatne, spodem jaśniejsze. Długość ciała około 75 mm, ogona 50 mm, rozpiętość 320—460 mm. Dłu
gość podstawowa czaszki 17'4mm—194 mm, przedra
mienia 47—55 mm. Największy z pośród krajowych nietoperzy, wylatuje na żer bardzo wcześnie.
Rozm ieszczenie jego sięga od m orza Śródziemnego po południow ą Norwegję. W Polsce: P odkarpacie, Pieniny ( S i t o w s k i ) , Podole, Puszcza Sandom ierska, Lubelskie, W arszaw a, W ielkopolska, Białowieża.
2. gat.: Mroczek borowiaczek lub Mroczek Leislera
(.Nyctalus leisleri Kuhl.).
Drugi górny ząb sieczny tak szeroki, jak pierwszy.
Włosy dwubarwne, w nasadzie ciemno-brunatne o koń
cach czerwono-brunatnych. Ubarwienie z wierzchu czer
wonawo-, spodem żółto-brunatne. Błona lotna pod spo
dem wzdłuż ramienia gęsto uwłosiona. Długość ciała 55 —60 mm, ogona 39—45 mm. Długość podstawowa czaszki 15—16 mm, przedramienia 39—43 mm.
Ojczyzną jego je st E uropa środkow a, gdzie żyje po lasach. W Polsce znaleziony w okolicach W arszaw y. Miał też być znaleziony (?) na naszych k resach półn.-w schodnich.
6. rodzaj: Gacek (Plecotus Geoffroy.).
Zębów 36. I. C. Pm. M. Uszy prawie
O 1 O O
długości ciała.
1. gat.: Gacek wielkouch (Plecotus auritus L.).
Wierzch ciała brunatny, spód jaśniejszy. Długość ciała około 45 mm, ogona 50 mm, rozpiętość 250 mm.
Długość podstawowa czaszki 14-2—16 2 mm, przedra
mienia około 37 mm.
W E uropie od m orza Śródziem nego do półw yspu Skandynawskiego. W Polsce: Pieniny ( S i t o w s k i ) , Pod
karpacie, Podole, Lwów ( K u n t z e i S z y n a l ) , W arszawa,.
Lubelskie, W ielkopolska, Białowieża.
7. rodzaj: Mopek (Barbastella Gray.).
2 1 2 3
Zębów 34. I. ,, C. , Pm. , M. -. Uszy znacznie
O l ¿1 O
krótsze od ciała, kończą się ponad kątem ust.
1. gat.: Mopek (.Barbastella barbastellus Schreber.).
Wierzch ciała ciemno-brunatny, spód nieco ja
śniejszy. Długość ciała 48 mm, ogona 49 mm, rozpię
tość 270mm. Długość podstawowa czaszki 13—13-6mm,, przedramienia 38—40 mm.
W ystępuje w E uropie południow ej i środkow ej aż do południow ej części półw yspu Skandynawskiego. W Polsce znany z Małopolski, Lubelskiego, Kielc, W arszaw y, W ielko
polski, Białowieży.
8. rodzaj: Podkasaniec (Miniopterus Bonaparte).
Zębów 36. I. C. ], Pm. M. -. Część mó-
3 1 o o
zgowa czaszki nadzwyczajnie wysoka. Drugi członek trzeciego palca prawie trzy razy dłuższy niż pierwszy.
Rodzaj ten tworzy osobną podrodzinę: «Miniopterinae».
1. gat.: Podkasaniec Schreibersa (Miniopterus schreibersii).
Wierzch ciała brunatny, spód popielaty. Długość ciała około 59 mm, ogona 60 mm, rozpiętość 300 mm.
Długość podstawowa czaszki od 14—15 mm, przedra
mienia 43 mm.
W ystępuje w południow ej E uropie, Szw ajcarji, W ę
grzech i południow ej Polsce, gdzie znany je st z grot w Pie
ninach, np. Aksamitka ( S i t o w s k i ) .
III. rząd: Mięsożerne (Carnivora).
W obydwóch szczękach po 6 siekaczy i po 2 kły, te ostatnie wystają ponad resztę zębów. Zębów przed- trzonowych i trzonowych 18—26. W szczęce górnej ostatni ząb przedtrzonowy a w szczęce dolnej pierw
szy ząb trzonowy, posiadają często koronę z boków silnie ściśnioną i są bardzo silnie rozwinięte; noszą one wtedy nazwę zębów tnących.
P r z e g l ą d r o d z i n :
1. a) Ząb tnący w y ró żn io n y ...2 b) Ząb tnący niewyróżniony . . . I. Ursidae.
2. a) Odnóża tylne pięciopalcowe . . II. Mustelidae.
b) Odnóża tylne czteropalcowe ...3 3. a) Pazury krótkie niewysuwalne,
język gładki... I I I . Canidae.
b) Pazury długie W3'suwalne, ję
zyk szorstki...IV . Felidae.
1. Rodzina: Niedźwiedzie (Ursidae).
Zęby trzonowe o koronie płaskiej. Niedźwiedzie stąpają całą stopą.
1. rodzaj: Niedźwiedź (Ursus).
Zębów 42. I. —, C. —, Pm. —, M. Ząb sieczny zewnętrzny silnie rozwinięty.
Zęby przedtrzonowe słabe, drugiego górnego oraz drugiego i trzeciego dolnego często brak. Odnóża prze
dnie i tylne mają po 5 palców. Ogon zmarniały.
1. gat.: Niedźwiedź {Ursus arctos L.)
Długość ciała 1600—1900 mm, wys. 1250 mm*).
Długość podstawowa czaszki 260—350 mm. Budowa czaszki dosyć zmienna, podobnie wielkość i ubarwie
nie. Niestety okazy tego zwierzęcia stające się trofe
ami myśliwych, nie dostają się prawie nigdy w ręce zoologów i z tego powodu gatunek ten nie został na
leżycie zbadany a wobec szybkiego ginięcia wątpliwem jest, czy wogóle zbadanym zostanie.
Niegdyś w ystępow ał on niemal w całej E uropie. Dzi
siaj już praw ie w szędzie w ytępiony. W Polsce był ro zp rze
strzeniony od Bałtyku (kości jego znalezione zostały w neo
litycznej osadzie w Rzucew ie z czasu około 2500 lat przed Chr.) aż po K arpaty i T atry. Obecnie w całej Polsce je st go praw dopodobnie zaledwie około stu okazów a i te, o ile nie zaprzestanie się jego strzelania, znikną w krótce. W ystę
puje on na teren ie Polski w dw óch grupach, tj. na Polesiu w okolicach Łunińca i naszych k resach północno-w schod
nich oraz w K arpatach W schodnich. W T a trach w ystępuje tylko na stokach południow ych, poza naszą obecną granicą.
W K arpatach stale niedźwiedzie mają być w nadleśnictw ach państw ow ych: H ryniaw a, Jasień, Jaw ornik, T atarów i Wo- rochta.
Konstanty Pietruskt znakomity nasz zoolog a przy- tem wyborny znawca niedźwiedzi, który je przez sze
reg lat hodował i obserwował, rozróżniał (w r. 1853) w kraju następujące ich odmiany:
1. Niedźwiedź czarno-brunatny: Czaszka mało wy
pukła, prawie płaska, miejsce między uszami wązkie tak, że głowa po obydwóch stronach wydaje się jakby przygnieciona. Uszy długie, pysk kończysty. Zęby tak w młodym jak i późniejszym wieku zawsze żółtawe.
Ubarwienie ciała do r. 2—3 pięknie czarno-brunatne.
2. Bartnik: Czaszka wypukła, czoło wysokie, uszy mierne, pysk krótki kończysty, zęby białe. Barwa siwo- brunatna, włosy długie kudłate. * i
’) S tary około 15 letni sam iec zabity przez P. W ł.
B u r z y ń s k i e g o w r. 1905 w K arpatach W schodnich miał 2400 mm długości od końca pyska do końca ogona i 400 kg wagi.
3. Niedźwiedź siwy: Czaszka bardzo wypukła, miejsce między uszami obszerne, uszy krótkie, pysk w górę zadarty (mopsowaty) zęby białe. Włos kudłaty, w pierwszym roku szaro-siwy, w drugim i trzecim srebrzysty, (końce włosów w jesieni i zimie białe), w późnym wieku końce włosów żółtawe, z tego po
wodu zabarwienie brudno-szaro-żółte. Odpowiada zdaje się formie «Ursus arctos alpinus Cuuier».
4. Niedźwiedź żółto-gniady: Największy ze wszyst
kich. Czaszka płaska, pysk i uszy długie, zęby żół
tawe. Włos długi kudłaty, żółto-szary bez złoto-żółtych końców.
5. Niedźwiedź białoszyi: Ciemno-brunatny z białą smugą na szyi lub barku (młode wszystkich niedźwiedzi mają zwykle na szyi białą obróżkę). Północno-wscho
dnia Polska. Odmiana ta odpowiada w literaturze:
«Ursus arctos collaris Cuuier».
Leżałoby w interesie nauki jak również i łowiec
twa, aby o ile już jakiś okaz niedźwiedzia zostaje za
bity, to jeżeli nie skóra o którą myśliwemu prze- dewszystkiem chodzi to przynajmniej szkielet został oddany do jednego z Muzeów Przyrodniczych w Pol
sce, gdzie stanowiłby materjał do badań naukowych, którego niestety dotąd nie mamy. Zbiór takich szkie
letów gromadzi przedewszystkiem Oddział Przyrodni
czy Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu.
2. rodzina: P sy (Canidae).
Uzębienie tnąco-druzgoczące. Długość całkowitego szeregu zębów większa niż połowa dług. podst. czaszki Zwierzęta stąpające na palcach.
P r z e g l ą d r o d z a j ó w : 1. a) Czaszka w okolicy między oczo
dołami wypuklona, wyrostek li
cowy kości czołowej wypukły. Źre
nica k o lis ta ...1. Canis.
b) Czaszka w okolicy między oczo
dołami spłaszczona, wyrostek li
cowy kości czołowej niewypukły.
Źrenica elip ty c zn a ...2 2. a) Uszy zaokrąglone na końcu. Wy
rostek licowy kości czołowej lekko
zaklęsły lub p la s k i...Alopex.
b) Uszy ostro zakończone. Wyrostek licowy kości czołowej wyraźnie
w k lę sły ... Yulpes.
1. rodzaj: Pies (Canis).
Zębów 42. I. Ł C. Pm. j , M. Głowa wy- dłużona, odnóża wysokie.
1. gat.: Wilk ( Canis lupus L.).
Canis lupus lupus L.
Barwa ciała szara, na grzbiecie czarniawa, uszy rudawe o końcach czarniawych, włosy otaczające pa
szczę białe, nogi szaro-żólte, spód ciała białawy. Dłu
gość ciała bez ogona około 1310 mm, ogona 400 mm, wysokość z przodu 850 mm. Długość podstawowa cza
szki dochodzi do 255 mm (okaz z mego zbioru samca z Wileńszczyzny 226 mm).
E uropa północna i środkow a. W Polsce po w ojnie w y stępuje, szczególnie na k resach w schodnich, jak w woj. Wi- leńskiem , Nowogrodzkiem , Poleskiem , północno-w schodniej części woj. W ołyńskiego i północno-w schodniej B iałostoc
kiego. W K arpatach w ystępuje przedew szystkiem we woj.
Stanisławowskiem . W zachodniej części kraju, Pom orzu i W ielkopolsce spotyka się wilki tylko przygodnie. Form a m elanistyczna wilka opisyw ana daw niej jako «Canis lupus lycaon Erxleben. — Wilk czarny» w ystępuje niezbyt rzadko tak na k resach w schodnich jak i w K arpatach. W r. 1850 pojaw iły się 4 takie okazy koło Turzego w Stryjskiem . Mu
zeum D zieduszyckich we Lw ow ie posiada okaz z Antonin na Wołyniu. Jeden egzem plarz znajduje się rów nież w po
siadaniu W arszaw skiego T ow arzystw a Myśliwskiego.
K lucz. 3
